جنگ سیاسی ترکیه با جبهه ایران و روسیه به کجا می‌انجامد؟

این منطقه که در نزدیکی مرز ترکیه قرار دارد به دو دلیل برای ترکیه از اهمیت بالائی برخوردار است. اول اینکه شورشیان ترکمن سوری که با حکومت بشار اسد در حال جنگند با دولت ترکیه روابط نزدیکی دارند. ترکیه، بر روی این ناحیه، به منظور هدایت جنگ علیه اسد حساب باز کرده بود. از سوی دیگر، ترکیه، تسلط ترکمن‌ها را بر آن منطقه به عنوان سپری در برابر گسترش نفوذ کردهای سوری به سمت غرب می‌بیند. ترکیه معتقد است که حزب اتحاد دموکراتیک کردهای سوری و شاخه نظامی آن، یگان‌های حفاظت خلق، به حزب کارگران کردستان ترکیه (پ‌ک‌ک) که آن را یک سازمان تروریستی می‌داند وابسته است و لذا از پیشروی کردهای سوری و اتحاد احتمالی آنها با کردهای ترکیه در هراس است.

ترکیه پیش از این حمایت خود را از ترکمن‌های منطقه پنهان نمی‌کرد. در روز ٢٠ نوامبر (یعنی ۴ روز قبل از سرنگون کردن یک هواپیمای بمب‌افکن روسی) وزیر امور خارجه ترکیه به سفیر روسیه در آنکارا هشدار داده بود که عملیات روس‌ها علیه شهروندان ترکمن سوری می‌تواند " تبعات جدی" به همراه داشته باشد. بنا به گزارش آسوشیتدپرس، منطقه‌ای در خاک سوریه که هواپیما در آن سرنگون شد، تحت کنترل ترکمن‌ها و جبهه نصرت وابسته به القاعده بوده است.

در هر حال، روز ٢۴ نوامبر، هواپیمای روسیه که به گفته ترکیه به مدت ١٧ ثانیه وارد حریم فضائی ترکیه شده بود توسط جنگنده‌های ترکیه سرنگون شد. جالب اینجاست که در سال ٢٠١٢ که سوری‌ها یک جنگنده ترکیه را بر فراز آسمان سوریه سرنگون کردند، آقای اردوغان نخست وزیر وقت ترکیه گفت: "یک ورود کوتاه مدت به حریم هوایی، هرگز نمی‌تواند بهانه‌ای برای حمله باشد."

تئوری‌های مختلفی در مورد هدف ترکیه از اقدام به این عمل ارائه شده است. گروهی از کارشناسان معتقدند که هدف ترکیه، جلوگیری از ادامه عملیات روس‌ها در منطقه مزبور بوده است. گروهی دیگر عنوان می‌کنند که ترکیه قصد داشته با تحریک روسیه به دست زدن به یک اقدام نظامی متقابل آن کشور را در رویارویی با ناتو قرار دهد و به این ترتیب روسیه را در سوریه در موضع دفاعی بگذارد. در هر صورت، تحولات بعدی نشان داد که ترکیه دچار اشتباه محاسبه شده و وضعیت نه تنها به نفع این کشور تغییر نکرد، بلکه بالعکس در جهت خلاف خواسته‌های مقامات ترکیه پیش رفت.

Image copyrightAFPImage captionمقامات وزارت دفاع روسیه از نحوه قاچاق نفت به دست داعش و نقش ترکیه در آن می‌گویند

ترکیه از نظر زمانی وقت مناسبی را انتخاب نکرد چرا که این اتفاق در پی حوادث پاریس و در بحبوحه مصمم شدن اروپا برای مبارزه با داعش اتفاق افتاد. با پیوستن فرانسه به روسیه در جنگ علیه داعش و پس از آن ملحق شدن انگلیس و آلمان به آنان، عملاً شعار "اسد باید برود" تحت‌الشعاع مبارزه با داعش قرار گرفت و صدای ترکیه در آن هیاهو گم شد.

از طرف دیگر، روسیه نه تنها عقب نشینی نکرد بلکه با آوردن موشک‌های پیشرفته زمین به هوای S-400 خود به صحنه جنگ سوریه، عملاً نزدیک شدن هواپیماهای ترکیه به هواپیماهای روسی را غیر ممکن کرد. در واقع روس‌ها در مناطقی که مشغول عملیات هستند برای ترکیه نوعی وضعیت پرواز ممنوع ایجاد کردند. در عین حال نیروی هوایی روسیه اعلام کرد که "برای اولین بار" در سوریه، جنگنده-بمب افکن‌های روسی به موشک‌های هوا به هوا با برد کوتاه و متوسط مجهز شده‌اند تا بتوانند از خود دفاع کنند.

مسکو همچنین تحریم‌های اقتصادی علیه ترکیه اعمال کرد. هر چند که ممکن است این تحریم‌ها اثر تخریبی قابل توجهی بر اقتصاد ٨٠٠ میلیارد دلاری ترکیه نداشته باشد ( برآورد ترکیه این است که ممکن است ٩ میلیارد دلار به این کشور خسارت وارد شود)، اما به نظر برخی از کارشناسان نفس تحریم‌ها خبر از یک تنش ژئوپلیتیک با روسیه می‌دهد، که "قطعاً نگرانی‌ها را در میان سرمایه گذاران ترک افزایش خواهد داد".

به دنبال این تحولات، اردوغان در صدد کاهش تنش با روسیه بر آمد. وی گفت: "ما شرکای استراتژیک یکدیگر هستیم... آیا این رویکردها مناسب سیاستمداران است؟" او همچنین درخواست ملاقات با پوتین را مطرح کرد، اما رئیس جمهور روسیه این درخواست را نپذیرفت.

در کنار این اقدامات، پوتین و دولت او به قصد تخریب اعتبار و حیثیت اردوغان وارد فضای جدیدی شدند. روز ٣٠ نوامبر در حاشیه نشست تغییرات اقلیمی در پاریس پوتین گفت که شواهدی در اختیار دارد که نشان می‌دهد ترکیه خریدار اصلی نفت از داعش است. در واکنش به این گفته پوتین، اردوغان اعلام کرد که اگر روسیه بتواند چنین چیزی را ثابت کند او استعفا خواهد داد.

از آن روز به بعد تقریباً هر روز مقامات روسی موضوع را مطرح کرده و ابعاد جدیدی به آن می‌دهند. سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه آن کشور اعلام کرد که مدارک موجود به‌طور رسمی در اختیار سازمان ملل قرار خواهد گرفت.

روز ٢ دسامبر (١١ آذر)، معاون وزارت دفاع روسیه در یک جلسه توجیهی با نشان دادن عکس‌های ماهواره‌ای و ویدئوهای مختلف مسیر حمل نفت توسط تانکرهای داعش به ترکیه را به معرض نمایش گذاشت. او صراحتامقامات بالای ترکیه، از جمله اردوغان و خانواده وی را به دست داشتن در معاملات نفت با داعش متهم کرد. او، سندی در این رابطه ارائه نکرد.

در حالی که ترکیه به شدت از این اقدامات روس‌ها برآشفته شده بود، ایران هم وارد ماجرا شد. محسن رضایی، دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام روز ١٣ آذر در پاسخ به این سؤال که چرا مسئولان ترکیه هرگونه خرید نفت از داعش را تکذیب می‌کنند، گفت: "اگر دولت ترکیه در جریان فروش نفت داعش در کشور خود نیست ما آمادگی داریم این اطلاعات را در اختیار آنها قرار بدهیم. مستشاران ایران در سوریه از تمامی مسیرهای کامیون‌های نفت داعش به ترکیه عکس‌برداری و فیلم‌برداری کرده‌اند و این اسناد قابل ارائه و انتشار است". علاوه بر آن مطبوعات ایران هم اتهامات مربوط به دست داشتن فرزندان اردوغان را در معاملات نفت با داعش به‌طور گسترده منتشر کردند.

Image copyrightReutersImage captionروسیه سیستم دفاع ضد هوایی S-400 خود را در سوریه مستقر کرده است

آقای اردوغان در واکنش گفت که در یک تماس تلفنی به حسن روحانی، رئیس جمهور ایران گفته است که "اگر این وضع ادامه پیدا کند بهای سنگینی خواهید پرداخت". اما محمدباقر نوبخت، سخنگوی دولت ایران، روز ۱۷ آذر در جمع خبرنگاران گفت که رئیس‌جمهوری ترکیه، "اگر ادعای تهدید و هشدار علیه ایران را مطرح کرده، بداند که وزیر خارجه ایران به بالاتر از وی گفت که هیچ‌وقت یک ایرانی را تهدید نکند. بالاتر از اینها هم نتوانستند ما را تهدید کنند."

این جنگ لفظی بین ترکیه از یکسو و روسیه و ایران از سوی دیگر تنها نمایانگر قله کوه یخ است. اختلاف بین این دو جبهه جدی و استراتژیک و بر سر آینده سوریه و نقش هر یک از آنها در مناسبات قدرت در آن کشور، و بلکه فراتر از آن، موازنه قوا در منطقه است.

به هر جهت، چه در آینده روسیه و ایران، به خصوص روسیه، از کارت معاملات نفت داعش با ترکیه استفاده کنند و چه نکنند مسلم این است که سؤالات و تردیدهایی در این زمینه ایجاد شده که شاید مدت‌ها ترکیه با آن دست به گریبان باشد. به‌طور مثال، در پی بروز تنش میان عراق و ترکیه بر سر حضور گروهی از نظامیان ترکیه در نزدیکی شهر موصل، حیدر عبادی، نخست وزیر عراق در گفتگو با وزیر امور خارجه آلمان همین مسئله را مطرح کرد. وی تاکید کرد که باید جلوی "قاچاق نفت توسط باندهای تروریستی داعش که اکثر آن از طریق ترکیه صورت می‌گیرد گرفته شود."

همچنین جان کربی، سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا روز ١٨ آذر اذعان کرد که نواری به طول ٩٨ کیلومتر در مرز ترکیه و سوریه برای قاچاق، ورود و خروج ستیزه جویان داعش و "به خصوص" قاچاق نفت توسط داعش مورد استفاده قرار می‌گیرد. وی گفت "ما در حال کار کردن با ترکیه هستیم ببینیم چه کمکی برای بستن این نوار می‌توانیم بکنیم."

مجموعه شرایط به وجود آمده نشان می‌دهد که اقدام ترکیه در سرنگون کردن هواپیمای روسی به تقویت چشمگیر حضور نظامی روسیه کشور منجر و نهایتا باعث شده که فضای مانور در سوریه، برای ترکیه، تنگ‌تر شود. در عین حال انتظار اردوغان برای ایجاد یک جبهه محکم حامی سیاست‌های ترکیه، در ارتباط با سوریه، برآورده نشد. به عبارت دیگر، ترکیه با هر هدف و انگیزه‌ای که دست به این اقدام زده باشد، حاصل آن، حداقل تا این لحظه، این بوده است که ترکیه در موضع انفعالی قرار بگیرد. شاید قدری عجیب باشد اما ممکن است به غیر از روسیه و ایران حتی آمریکا هم چندان از این امر ناراضی نباشد. چرا؟ به این دلیل که با توجه به اختلاف نظرهای جدی بین آمریکا و ترکیه در ارتباط با سوریه، هر چه از نقش ترکیه کاسته شود، رسیدن توافق برای دروان گذار در سوریه که موضوع مذاکرات وین است، آسان‌تر خواهد شد.