در دهه‌ ۱۳۶۰ تمرکز حکومت بر حوزه های علمیه و روحانیت بود تا این نهادها هم بیشتر در خدمت حکومت دینی قرار گیرند و هم روحانیت سنتگرا اختلالی در تحکیم قدرت روحانیون اسلامگرا ایجاد نکند. در همین دهه بود که دهها هزار تن از روحانیون به استخدام دولت درآمدند، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه تاسیس شد و مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه تاسیس شد. در دهه ۱۳۷۰ توجه حکومت به سمت مساجد نشانه رفت تا این نهاد بیش از پیش دولتی شود. مرکز رسیدگی به امور مساجد و پایگاه های فرهنگی مساجد در این دهه تاسیس شده و گسترش یافتند.

در دهه هشتاد و با روی کار آمدن اسلامگرایان نظامی گرا، هیئت‌های مذهبی بیش از پیش مورد توجه قرار گرفتند و احمدی نژاد چه در دوران شهرداری و چه ریاست قوه مجریه کمک های مالی و تدارکاتی بسیاری به آنها کرد. بر خلاف نظر علی لاریجانی که «ساماندهی هیات‌ها و تامین مالی آنها توسط مردم صورت می‌گیرد» (الف، ۱۷ آذر ۱۳۸۹) دولت احمدی نژاد منابع عمومی کشور را در ازای مشارکت در تبلیغات سیاسی حکومتی و سرکوب مخالفان در اختیار آنها گذاشته است. (تجهیز و کمک مالی به بیش از نه هزار هیئت مذهبی، روزنامه امروز، ۱۵ آذر ۱۳۸۹) نقش و کارکرد این هیئت‌ها که نقشی جدی در روی کار آمدن دولت احمدی نژاد و سرکوب جنبش سبز بر عهده داشتند مورد توجه بیشتر حکومت واقع شده است.

انتظارات دولت

مقامات جمهوری اسلامی از همه‌ نهادها و موسسات و جوامع دینی انتظار دارند که از آنها با صراحت حمایت کنند. حمایت از اسلام یا اسلامگرایی یا قانون اساسی رژیم برای آنها کافی نیست؛ آنها حمایت از رهبری و تصمیمات هر روزه‌ وی و منصوبانش را می خواهند: «حمایت جدی از مقام عظمای ولایت حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای و دعا برای معظم‌ له از وظایف مداحان است.» (احمد خاتمی، خبرگزاری فارس، ۱۱ آذر ۱۳۸۹) همچنین از آنها انتظار می رود که به مخالفان حمله کنند: «مداحان فتنه یزیدی را با فتنه سال ۸۸ گره بزنند.» (احمد خاتمی، کیهان، ۱۵ آذر ۱۳۸۹) آنها که این انتظار را بر آورده کنند پاداش می گیرند و آنها که نکنند تریبون خود را از دست می دهند.

محسن قرائتی بخشی دیگر از انتظارات حکومت را با زبانی غیر دستوری (با لحاظ قدرت سیاسی مداحان و هیئت‌ها در دولت احمدی نژاد) عرضه می کند: «شما عزاداران عزیز باید اول وقت همراه با ندای اذان، اقامه نماز جماعت بکنید و از قبل یک روحانی با خود داشته باشید و امکان وضو و سجاده را فراهم کنید. در مدح اهل بیت علیهم‌السّلام مبالغه و غلو نکنیم و مقام انبیاء و اولیای دیگر را پائین نیاوریم. از اشعار و عبارات سطحی دوری کنیم. ... از ابزار موسیقی و ریتم‌هایی که در شأن عزاداری امام حسین(ع) نیست دوری کنیم. در عزاداری مراعات مسائل بهداشتی بشود. در مجالس سیگار نکشیم؛ گاو و گوسفند و شتر را در خیابان نکشیم؛ در غذا پختن و تقسیم آن، اسراف نکنیم، در میان کسانی که در جلسات شرکت می‌کنند تبعیض قائل نشویم و مراعات افراد را که روز باید مشغول کار و تحصیل باشند، بکنیم.» (الف، ۱۶ آذر ۱۳۸۹) مسائل مطرح شده که واقعیات این هیئت ها را نیز منعکس می کنند وجه اختلاف حکومت و هیئت ها هستند.

اعمال نظارت

سازمان تبلیغات اسلامی در چند سال گذشته تشکل‌ها و هیات‌های مذهبی را تشویق به شناسنامه‌دار کردن دستجات کرده است. این سازمان به دنبال آن است که هیئت‌های مذهبی را نیز همانند مساجد کاملا تحت کنترل دولت قرار دهد. یکی از ماموریت‌های اداره‌ تشکلهای دینی و مراکز فرهنگی سازمان تبلیغات اسلامی شناسایی مداحان فاقد صلاحیت از حیث ارزشهای مداحی است. صلاحیت های مداحی از منظر مدیر کل این اداره ملاحظات انتظامی و امنیتی را نیز شامل می شود. این اداره در برخی موارد می تواند علیه افرادی که ادعای مداحی دارند اما فاقد صلاحیت لازم از منظر حکومت هستند شکایت کند. (تابناک، ۷ آذر ۱۳۸۹)

نگرانی حکومت از هیئت‌های مذهبی از جنس نگرانی از مساجد نیست. نگرانی از مساجد به نگرانی از بسط دیدگاه‌های روشنفکران و اصلاحگرایان مذهبی مربوط بود که مسجد را نهاد اصلی مذهبی می دانند. اما در نگرش اصلاح طلبانه هیئت‌های مذهبی نقش مهمی ایفا نمی کنند و نگرانی حکومت از آنها به رفتارهای نابهنجار (رفتارهایی که در خدمت بقای حکومت نیستند) در این هئیت‌ها باز می گردد.

برخی اعضای این هیئت‌ها ممکن است در شرایط نیاز به سرکوب در خدمت حکومت قرار گیرند اما همان‌ها در تکیه‌ها ممکن است به کشیدن مواد مخدر یا توهین جنسی به زنان یا سرکیسه کردن مردم نیز اقدام کنند. حاکمان که به هیئت‌ها به صورتی ابزاری نگاه می کنند نمی خواهند برای اعمال خلاف اعضای هیئت‌ها (به عنوان متحدان سیاسی خود) هزینه بپردازند.

هیئت علیه هیئت

مقامات دولتی از دینامیسم درونی هیئت‌ها و رقابت میان آنها بر سر منزلت دینی ناشی از اداره‌ آنها آگاهی دارند. در گذشته رقابت میان آنها گاه خشن و خونین بوده است. از همین جهت، با تصمیم سازمان تبلیغات اسلامی، تأسیس هیأت‌های مذهبی در فاصله‌های کمتر از پانصد متر ممنوع شده است. به دلیل کثرت هیات‌های مذهبی در برخی از نقاط تهران (جنوب شرق و جنوب غرب) تاسیس هیات‌های جدید منوط به رعایت حدفاصل پانصد متری خواهد بود. (روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۵ مهر ۱۳۸۹) پیش از این، مشاغل ملزم به رعایت فاصله پانصد متری بوده‌اند و استفاده از این قانون و عناوین برای هیات‌های مذهبی تهران صرفا با هدف جلوگیری از تنش میان آنها در ایام عزاداری صورت می گیرد. همین امر وجهی از دخالت دولت در استفاده‌ی کنترل شده از هیئت ها را نمایانگر می سازد.

اختلاف میان مساجد و هیئت‌ها

بزرگ ترین رقیب هیئت ها نه هیئت های دیگر بلکه مساجد هستند. مسئولان مساجد در چهار موضوع با اداره کنندگان هئیت‌ها و مداحان اختلاف دارند: رعایت شرع، محور قرار دادن مسجد و نماز در عزاداری‌ها، تحریفات، و رعایت حال عموم مردم. این موارد به خوبی در بخشنامه‌ی مرکز رسیدگی به امور مساجد درباره عزاداری‌ها مورد تذکر واقع شده اند:

رعایت شرع: مجالس عزاداری باید از هر آنچه که موجب وهن دین و مذهب می شود به شدت اجتناب شود نظیر برهنه شدن سینه زنان و زنجیر زنان در مساجد با عنایت به حضور خواهران، قمه زنی، نصب و حمل شمایل منتسب به عترت طاهره و ..... پرهیز از ذبح گوسفند و .... مقابل ورودی مساجد و رعایت نجاست و حفظ طهارت و پاکیزگی مساجد.»

محور قرار دادن مسجد و نماز در عزاداری‌ها: «اهتمام به نماز جماعت و نماز اول وقت و سوق دادن هیئات عزاداری به سمت مساجد. برگزاری مراسم زیارت عاشورا بعد از اقامه نماز صبح ، به ویژه در دهه اول محرم.»

تحریفات: «پرهیز از مداحی های سخیف و ذکر مصائب اهل بیت (علیهم السلام) و روضه خوانی های جعلی و غیر مستند و اجتناب از تحریفات عاشورا و وقایع کربلا و دعوت از مداحان متعهد و واجد شرایط. استفاده از منابع مطمئن همچون آثار شهید مطهری به ویژه کتاب حماسه حسینی در سخنرانی ها.»

رعایت حال عموم مردم: «اجتناب از راه بندان و ایجاد مزاحمت برای مردم در کوچه و خیابان. ... پرهیز از آلودگی های صوتی و رعایت حال همسایگان مسجد و اجتناب از سر و صدا و ایجاد مزاحمت برای آنان» (پایگاه اینترنتی رسیدگی به امور مساجد)

منصور ارضی در برابر این بخشنامه در گردهمایی هیئت های مذهبی گفت: «این فتنه گری‌ها امتداد و ثمره مطالب مطرح شده در هشت سال پیش است که در دولت اصلاحات زده می شد . اگر آن موقع می گفتند که تقلید کار حیوانات است امروز هم می گویند در مساجد برای سینه زنی برای اباعبدالله برهنه نشوید... حماسه حسینی ایرادات مقاتل را گرفته و خود مقتل نیست... اگر یقین پیدا کردید که عزاداری در مساجد منجر به درگیری و اختلافات می شود که همانا خواست دشمن است ، در حسینیه ها عزاداری کنید... دشمن در صدد ضربه زدن به هیئات است چون از آنها ضربه خورده است.» (الف، ۶ اذر ۱۳۸۹)

مشروعیت ناشی از سرکوب

هیئت‌های مذهبی در برابر مساجد از مشروعیت دینی چندانی برخوردار نبوده و نیستند اما با توجه به نیاز حکومت به برخی از این هیئت‌ها و سردستگان آنها در تهییج عناصر شبه نظامی و سرکوب خیابانی مخالفان، اعضای این هیئت‌ها از قدرت لازم برای ایستادگی در برابر مقامات مسئول اداره‌ مساجد برخوردار شده‌اند. سخن اصلی کسانی مثل منصور ارضی در برابر مخالفانِ برخی اقدامات این هیئت‌ها آن است که «این هیئتی‌ها بودند که در مقابل فتنه گران ایستادند و آنها را در هم کوبیدند.» (مشرق، ۲۵ آبان ۱۳۸۹) مساجد تنها از حیث فراهم آوردن پایگاه برای بسیج به مرکز سرکوب تبدیل شدند و هیئت امنای بسیاری از مساجد در تحولات سیاسی سال ۱۳۸۸ تنها نظاره گر بودند. اداره کنندگان هیئت‌ها که از «بی بصیرتی» بسیاری از اعضای هیئت امنای مساجد آگاه هستند بر این باورند که حکومت در سیاستگذاری باید بیشتر جانب هیئت‌ها را بگیرد تا مساجد را.

در نتیجه‌ی خدمات هیئت‌ها به دولت سرکوب بود که در نهایت پلیس به همه‌ اعمال هیئت‌ها چراغ سبز نشان داد: «نقش نیروی انتظامی در مراسم عزاداری ماه محرم به عنوان روانسازی و تسهیل کننده برای انجام هرچه بهتر این مراسم است. بر همین اساس به جز مسئله قمه زنی با سایر مراسم و نمادهای سنتی هیچ برخوردی نمی کند. از این پس حمل علم، کتل، سنج، طبل، خطاطی روی اتومبیل و موتور و یا پخش صدای بلند از خودروها از نظر پلیس هیچ ممنوعیتی نداشته و به هیچ عنوان ماموران نیروی انتظامی حق دخالت در این مسائل را ندارند. (معاون اجتماعی نیروی انتظامی، تابناک، ۱۸ آذر ۱۳۸۹)