آنچه در ادامه می‌خوانید، بیست و سومین شماره از سلسله یادداشت‌های دکتر سعید مدنی، از فعالان ملی و مذهبی است که با عنوان "درباره جنبش اجتماعی جدید" در موج سبز آزادی منتشر می‌شود:
شبکه‌ای موفق است که پایدار، کار‌آمد، با سرمایه اجتماعی بالا و خلاق باشد. برخی از ویژگی‌های شبكه‌های موفق عبارتند از:
1- ارتباط غیر‌رسمی
موفق‌ترین شبکه‌ها حاصل و نتیجه تقویت ارتباط‌های غیر رسمی اعضاء هستند. شكوفایی و رشد شبكه‌ها از طریق روابط نزدیك، چهره به چهره و صمیمانه اعضاء ممكن می‌شود.
2- خودجوش بودن
شبكه‌هایی موفق هستند كه به اتكای منابع خود برنامه‌ریزی و فعالیت كنند، نه اینكه كسانی از خارج با اهداف خاصی به صورت فرمایشی به آنها فرمان ابلاغ كنند.
3- مشاركت اعضاء
عضویت در یك شبكه بدون احساس تعلق داشتن و مشاركت فعال اعضا، منافع زیادی در بر نخواهد داشت. مشاركت فعال به معنای این است كه اعضا در تأمین منابع مشاركت كنند، مقاله بنویسند، پول تهیه كنند و وقت و دانش خود را داوطلبانه در اختیار شبكه قرار دهند و بالاخره عمل كنند.
4- عدم تمركز
مدیریت شبكه به عدم تمركز و دمكراسی نیاز دارد. شبكه‌ها وقتی بر مبنای تصمیم شخصی و نه با مشاركت همه اعضا به وجود آیند یا وقتی مدیریت بسیار متمركز در آنها اعمال شود، خوب كار نمی‌كنند.
5- عدم وابستگی
شبكه‌ها نباید به هیچ یك از اهداء كنندگان كمك وابسته شوند. در غیر این صورت غیر مستقیم به سمت راضی كردن منبع اهدا كننده كمك جهت‌گیری می‌كنند. سازمان شبكه تعاونی است. همه اعضا، كوچك و بزرگ، مرد و زن، شاغل و غیر شاغل، دارا و ندار یك حق رأی دارند.
6- برنامه‌ریزی مؤثر
شبكه‌ها به برنامه‌های مؤثر با بازده روشن و فعالیت مشخص نیازمندند. در بسیاری موارد شبكه‌ها به راه خطا می‌روند زیرا اهداف روشنی نداشته، فعالیت‌های عملی انجام نمی‌دهند و نمی‌توانند تماس خود را با اعضای ریشه‌دار حفظ كنند. در این صورت اعضا غیر فعال شده و شبکه فرو می‌پاشد.
7- اعتماد متقابل
شبكه‌ها از مشاركت اعضا رونق می‌گیرند. اعضا به همان میزان كه به شبكه انرژی می‌دهند از شبكه انرژی دریافت می‌كنند. این امر نیازمند اعتماد متقابل و تمایل اعضاء به همكاری با شبكه است، حتی اگر نفع شخصی برای آنان نداشته باشد.
8- تعادل در تعداد عضاء
هرچه شبكه عمومی‌تر شود یعنی تعداد اعضای آن افزایش یابد امكان دارد مشاركت اعضاء كمتر شود و حتی با افزایش اختلاف نظرها، ثبات شبكه در معرض خطر قرار گیرد. از سوی دیگر تعداد محدود اعضا نیز امكان تبدیل شدن شبكه به باند و فرقه را افزایش می‌دهد. بنابراین تعیین تعداد اعضای یك شبكه از اهمیت بسیار برخوردار است. شبكه‌های موفق با قرار دادن معیارها، عضویت را محدود كنند تا بتوانند بر محور خاصی متمركز شوند، هزینه ها را كاهش دهند و كارآیی مؤثر خود را حفظ كنند.
9- ساختار دمكراتیك و رعایت برابری
مدل تور ماهی‌گیری یا مدل بافتی به دلیل ساختار دمكراتیكش سازمان مناسبی برای شبكه‌ها است، زیرا اعضاء فعالانه در تبادل اطلاعات و برنامه‌ها همكاری می‌كنند. در واقع تعلق به یك شبكه فقط درصورتی توجیه پذیر است كه مزایا از هزینه‌های ناشی از عضویت بیشتر باشد. بنابراین تعلق به شبكه باید مزایای قابل لمسی داشته باشد تا اعضاء در ان فعالانه مشاركت كنند، این مزایا و اعتماد متقابل از طریق رعایت برابری و انصاف میان اعضاء اعمال می‌شود. به عبارت دیگر فرصت‌های موجود در شبكه می‌بایست بر اساس اصل شایسته‌سالاری میان اعضاء توزیع شود و بر اساس اعتماد متقابل از همه اعضاء نیز توقع مشاركت داوطلبانه وجود داشته باشد.
10 - شفافیت
شبكه‌های كارآمد شبكه‌هایی هستند كه برنامه‌ها، ارتباطات و محاسبات مالی خود را به صورت شفاف در اختیار اعضاء خود قرار می‌دهند. هر اطلاعاتی درباره فعالیت‌های شبکه متعلق به همه اعضای شبکه است و باید به طور شفاف با آنها در میان گذاشته شود.
11- شبكه هم ابزار است و هم هدف
به خاطر داشته باشید شبكه سازمانی است برای تحقق اهداف، در عین حال روابط درون یك شبكه باید انعكاسی از جامعه مطلوب یا ایده‌آل اعضا باشد. در جنبش‌های دمكراتیك، شبكه‌های غیر‌دموكراتیك نمی‌توانند نقش خود را به خوبی ایفا كنند. حتی در مواردی كه بنابر ضرورت‌های امنیتی یا سازمانی جنبش‌های اجتماعی ناچار شده‌اند از سازمان هرمی نیز برخوردار شوند، آنها تلاش كرده‌اند تا سازمان هرمی را به غایت كوچك و در كنار آن سازمان افقی شبكه‌ای تا حد ممكن بزرگ را سامان دهند. تأكید بر اجرای فرآیند تصمیمات دمكراتیك در درون شبكه‌ها موجب تربیت انسان‌هایی با خصلت‌های مدنی خواهد شد كه در جامعه آینده نقش مثبتی ایفا كنند.
12- شبكه تدریجی خلق شده و گسترش می‌یابد
شبكه‌ها یك شبه خلق نمی‌شوند، به صورت ناگهانی و در یک لحظه نباید تصمیم بر ایجاد یك شبكه گرفت. به خودتان فرصت دهید تا درباره جوانب مختلف تشكیل یك شبكه، اهداف و ضرورت آن و تبعات و آثار چنین اقدامی فكر كنید و پس از آن به تدریج برای تشكیل شبكه اقدام كنید.
13- تنوع اعضا
تنوع اعضای شبكه، قدرت آن را افزایش می‌دهد. تنوع و تكثر در درون شبكه حول اهداف پیش‌بینی شده از اهمیت بسیار برخوردار است. به دلیل اختلاف نظرها درون شبكه نباید اعضایی حذف یا كنار گذارده شوند. در جریان تصمیم‌گیری اعضای شبكه با تنوع فكری، جوانب مختلفی از موضوعات در دستور کار شبکه مطرح می‌شود که به دقت در تصمیم‌گیری منجر خواهد شد.
14- تماس و گفت‌و‌گوهای چهره به چهره
اگرچه فضای مجازی امكانات بی‌شماری را برای تبادل نظر بین اعضای شبكه‌ها ایجاد كرده است، اما در عین حال ارتباط چهره به چهره و رو در روی اعضای شبكه‌ها علاوه بر آنكه امكان گفت و گوی عمیق‌تر را فراهم می‌آورد، راه را برای پیوند و نزدیكی بیشتر اعضاء، ایجاد دلبستگی و تعمیق روابط فراهم می‌كند، بنابراین بهتر است اعضای شبكه در فاصله‌های زمانی مشخص گرد هم آمده و درباره فعالیت‌های خود بحث و تبادل نظر كنند.
15- پنهان یا آشکار بودن شبکه
اغلب فعالیت شبكه‌های جنبش به صورت آشكار و علنی آنها را در معرض مخاطرات و هزینه‌های امنیتی قرار می‌دهد. به علاوه افزایش هزینه‌های عضویت در شبكه‌ها موجب كاهش مشاركت می‌شود. اما از سوی دیگر پنهان بودن شبكه‌ها در عین احتمال كاهش هزینه اعضا امكان درخود فرورفتن، كاهش پیوند با دیگر شبكه‌ها و در نهایت انفكاك و جدایی از جنبش اعتراضی آشكار را فراهم كند.
از آنجا كه شبكه‌های اجتماعی از قدرت انعطاف بالایی برخوردارند اغلب الگویی بینابین را انتخاب می‌كنند تا از مزایای هر دو روش فعالیت آشكار و پنهان سود جویند. شبكه‌های جنبش برای صلح در سراسر جهان در عین آنكه به دلیل مواجهه دائمی با تهاجم ناچارند پنهان فعالیت كنند، اما از چرخه مبادلات اطلاعات بسیار قوی برخوردارند.
پنهان یا آشكار بودن شبكه‌ها هر یك كاركرد ویژه‌ای دارند. شبكه‌های پنهان به سرعت به سوی هویت‌ها سوق می‌یابند و رمزها و ارزش‌های مشترك را تولید می‌كنند، از این‌رو در مقاطع مشخص كه جنبش اجتماعی دعوت به بسیج می‌كند، این شبكه در دوره‌های جنینی یا پیش‌آمادگی جنبش، امكان تجهیز آن را برای اقدام آشكار فراهم می‌كند و به این ترتیب تأثیر بسزایی در انسجام كنش جمعی جنبش خواهد داشت.
از سوی دیگر كنش‌های آشكار جنبش و برآمدن آن از سطح زیرین متن جامعه زمینه تقویت و حتی تولد شبكه‌های پنهانی را فراهم می‌كند كه دیر یا زود با قوت گرفتن و منسجم شدن در صف جنبش فعالیت آشكار خواهند كرد. برای آنكه این تعامل و دینامیسم شبكه‌های جنبش از فعالیت پنهان به آشكار و برعكس كاركرد مثبت و موثری داشته باشد، در وهله اول باید محیطی كه جنبش در آن كنش دارد از تحرك، پویایی و انعطاف لازم برخوردار باشد تا شبكه‌های پنهان، به انزوا و در خود فرورفتگی دچار نشوند. از دیگر شرایط این رفت و برگشت به فعالیت پنهان و آشكار شبكه‌ها وضعیت نظام مستقر است.
در واقع با گشایش فضای سیاسی و یا تنگ‌تر‌شدن آن شبكه‌های جنبش قادر خواهند بود بین دو قطب علنی یا مخفی حركت كنند. بنابراین اگر نظام سیاسی به سوی بازكردن فضا برود نیازی به غیرعلنی شدن شبكه‌ها نیست و در مقابل اگر فشار بر جنبش افزوده شود، شبكه‌ها چاره‌ای جز تقویت فعالیت‌های غیرعلنی نخواهند داشت. به هر حال مصلحت و منطق اصلی برای انتخاب دو الگوی فعالیت علنی یا مخفی، بقای جنبش و پایداری هویت آن است.
تا اینجا تلاش کردیم برخی زوایای جنبش‌های اجتماعی نوین را مورد بازبینی قرار داده و از خلال آنها به ارزیابی روشن‌‌تری از جنبش سبز مردم ایران برسیم. بخش قابل توجهی از این نوشتار بر توضیح ابهامات موجود درباره سازمان شبکه‌ای بود که به ابتکار مهندس موسوی در دستور کار جنبش قرار گرفت. البته ابعاد دیگری از مسایل جنبش از جمله رهبری، هویت و استراتژی نیز در مباحث مرتبط با جنبش ها از اهمیت بسیار برخوردارند که شایسته بحث و بررسی توسط اهل نظر می‌باشد.
* این یادداشت آخرین یادداشت در بخش «شبکه‌سازی» از مجموعه «درباره جنبش اجتماعی جدید» است.
دیدگاه و نظرات ابراز شده در این مطلب، نظر نویسنده بوده و لزوما سیاست یا موضع ایرانگلوبال را منعکس نمی‌کند.
توجه داشته باشید کامنت‌هایی که مربوط به موضوع مطلب نباشند، منتشر نخواهند شد!
افزودن دیدگاه جدید