به این ترتیب رهبران ارمنی که معتقد به نسل کشی ارامنه توسط امپراتوری عثمانی هستند و در یک کدورت تاریخی نزدیک به ۱۰۰ ساله با وارثان امپراتوری عثمانی، یعنی رهبران جمهوری ترکیه به سر می بردند، اینک مقدمات عادی شدن روابط را آغاز کرده اند.

ارمنستان کشوری با بیش از ۳ میلیون نفر جمعیت در ناحیه قفقاز قرار دارد و از جانب چهار کشور بدون دسترسی به دریای آزاد محصور شده است.

جمهوری آذربایجان در شرق که روابطش با این کشور در جریان جنگ قره باغ دوستانه نیست، ترکیه در غرب که به تازگی با آن پیمان صلح امضا کرده، گرجستان در شمال که روابط اش با آن کشور پس از درگیری در اوستیا رو به سردی گذاشته و ایران و جمهوری خودمختار نخجوان در جنوب، همسایگان ارمنستان هستند.

ایران از میان همه همسایگان ارمنستان به دلیل مناسبات تاریخی به این کشور نزدیک تر است.

ارمنستان در گذشته ای نه چندان دور بخشی از قلمرو ایران بوده و در سال ۱۲۰۶ هجری خورشیدی (۱۸۲۷میلادی) و در زمان فتحعلی شاه قاجار از ایران جدا شد.

این جدایی حاصل شکست سپاه ایران از روسیه تزاری بود. در پی امضا پیمان ترکمانچای، ارمنستان رسما از ایران جدا شد و به خاک روسیه پیوست.

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، ارمنستان در سال ۱۳۷۰ اعلام استقلال کرد و در تمام این سال ها از میان همسایگان خود با ایران روابط مستحکمتری داشته است.

دلایل حمایت ایران از ارمنستان

اهمیت ارمنستان برای ایران تا به آنجا است که در جریان جنگ قره باغ که میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان به عنوان یک کشور شیعه درگرفت، ایران گر چه تلاش کرد تا آتش جنگ را فرو بنشاند و نقش میانجی بازی کند، اما به گفته برخی از تحلیلگران، توجه بیشتری به ارمنستان نشان داد.

تورج اتابکی، پژوهشگر مسائل منطقه آسیای میانه و قفقاز می گوید که این حمایت بیشتر به دلیل آن بود که پاسخی به تحریکات جدایی طلبانه جمهوری آذربایجان باشد و اهرم فشاری باشد در قبال این جمهوری تازه استقلال یافته و رهبر تندرو وقت آن، ابوالفضل ایلچی بیگ.

ایران پس از برقراری آتش بس میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان تلاش کرده تا موازنه را در روابط با این دو کشور برقرار نگه دارد و به طور مثال حتی در سفر مقام های رسمی به این دو کشور نیز تلاش دارد یکسان عمل کند.

اما نشانه سرمایه گذاری ایرانی ها در ارمنستان و کمک های اقتصادی دولت ایران به این کشور به مراتب بیشتر از جمهوری آذربایجان است.

جنگ با جمهوری آذربایجان بر سر منطقه قره باغ منجر به بسته شدن مرزهای این کشور با جمهوری آذربایجان و ترکیه شد و تاکنون هم وضع به همین منوال است.

این موضوع باعث شد تا ارمنستان محصور در خشکی، متکی به گرجستان در شمال و ایران در جنوب شود. اما پس از جنگ در اوستیا که نزاع میان گرجستان و روسیه را افزایش داد، روابط این دو همسایه هم رو به سردی گذاشته و این موضوع ایران را به مهمترین همسایه و یکی از اصلی ترین کشورهای بازیگر در ارمنستان بدل کرده است.

تورج اتابکی می گوید پس از جنگ روسیه و گرجستان، ترکیه ترتیبات امنیتی تازه ای پیشنهاد کرد که این کشور به همراه روسیه، ارمنستان و جمهوری آذربایجان در آن عضویت دارند اما از ایران برای حضوردر این ترتیبات دعوتی به عمل نیامد.

به گفته ناظران مسائل منطقه، موضوعاتی همچون اختلاف ایران و جمهوری آذربایجان بر سر دریای خزر، برخی از تحریکات قومی و جدایی طلبانه جمهوری آذربایجان علیه ایران و عادی سازی روابط این جمهوری با اسرائیل و از همه نگران کننده تر برای ایران، افزایش همکاری های سیاسی و نظامی جمهوری آذربایجان با آمریکا از موضوعاتی بوده که مایه کدورت ایران از مقام های جمهوری آذربایجان شده و در این شرایط ارمنستان را از مواهب همسایگی ایران برخوردار کرده است.

اما به نظر می رسد که ارمنستان در حال تلاش برای گسترش روابط خود با کشورهایی دیگر و خروج از انزوایی است که بخشی از آن ناشی از جبر جغرافیایی است.

مشکلات ارمنستان و محدودیت ایران

صلح ارمنستان با ترکیه می تواند در آینده این مناسبات را بر هم بزند و ترتیبات تازه ای را میان ایران با جمهوری آذربایجان، ارمنستان و ترکیه برقرار کند.

البته توافق صلح ترکیه و ارمنستان نیازمند تصویب آن در پارلمان دو کشور است اما این موضوعی نیست که رئیس جمهوری ارمنستان به راحتی موفق به انجام آن شود.

به درخواست ترکیه و مطابق توافق نامه ای که توسط ارمنستان امضا شده است، محدوده جغرافیایی این کشور باید تعیین شود و این می تواند به معنای اجبار در عقب نشینی ارمنستان از منطقه مورد مناقشه با جمهوری آذربایجان در قره باغ باشد. شرطی که هم اکنون مخالفان سرسختی در میان افکار عمومی و پارلمان ارمنستان دارد.

اینها احتمالاتی است که از قرارداد صلح ارمنستان و ترکیه و پیامدهای آن ناشی می شود اما تورج اتابکی همچون گروهی از تحلیلگران مسائل منطقه می گوید ترکیه تلاش می کند در منطقه قفقاز جای محکمی برای خود داشته باشد و ایران را از موضوعات منطقه و بازیگری در آن دور نگه دارد.

گروهی از کارشناسان می گویند نشانه های سیاسی در منطقه قفقاز حاکی از آن است که ترکیه در حال پررنگ کردن حضور خود است و تحولات به گونه ای در حال رقم خوردن است که در آینده نه چندان دور، فضا را برای ایران در منطقه قفقاز تنگتر خواهد کرد.