بحران بیکاری در ایران به روایت آمار

11.09.2015 - 12:43

اگرچه با توجه به عملکرد دولت‌های قبلی، استناد به آمارهای جمهوری اسلامی به معنای در نظر گرفتن اندکی از خروار است؛ اما با تکیه‌بر همین آمار و داده‌ها نیز می‌توان عمق، حدود و ابعاد بحران بیکاری در ایران را به تصویر کشید. در قانون کار ایران بیکار به کسانی اطلاق می‌شود که مابین 10 تا 65 سال (سن کار) دارند و در هفته قبل از آمارگیری(هفته مرجع) با آنکه جویای کار بوده‌اند، موفق به یافتن شغل و منبع درآمدی نشده‌اند. بنابراین تعریف، کارکنان مشاغل فصلی، کاذب و ... را نیز باید در این آمارگیری‌ها (که معمولاً در فصل کار انجام می‌شود) به‌عنوان شاغل به شمار آورد.

با استناد به مرکز آمار ایران تا پایان سال 1392 بالغ‌بر 66.2 میلیون نفر از جمعیت کل ایران، در سن کار قرار داشته‌اند که تعداد 40 میلیون نفرشان جمعیت غیرفعال‌ بوده‌اند و به‌عبارتی‌دیگر، نه شاغل هستند و نه بیکار، بلکه صرفاً مصرف‌کننده بوده یا از جستجوی کار ناامید شده و یا با شرایط موجود قصدی به انجام کار ندارند. بنابراین، جمعیت فعال کشور حدود 26میلیون نفر برابر با 35% از کل جمعیت است که این میزان معادل نصف متوسط جهانی آن بوده (70%) و جبرانش مستلزم کشاندن 25 میلیون نفر از جمعیت غیرفعال به عرصه کار است.

سهم جمعیت فعال کشور(شاغل+بیکار) 26 میلیون نفر است و دولت مدعی ست که حدود 10 میلیون از آن‌ها در بخش خدمات، 7 میلیون در بخش صنعت و 4.1 میلیون نفر نیز در بخش کشاورزی به‌طور مستقیم و غیرمستقیم فعال هستند، که مجموعاً 21 میلیون شاغل را شامل می‌شود ( 4میلیون نفر از آنان کارکنان حقوق‌بگیر دولتی هستند). در گام نخست و با یک جمع و تفریق ساده به رقم بیکاری 5 میلیون نفر خواهیم رسید (آمار غیررسمی بر شمار 10 تا 12 میلیونی بیکار دلالت دارد)، که البته با در نظر داشتن آنکه، 7 تا 8 میلیون از این شاغلان دارای مشاغل کاذب هستند و قریب به نیم میلیون نفر نیز دارای دو شغل و یا بیشترند، این آمار را بایستی به‌مراتب بیشتر دانست.

جوانان بزرگ‌ترین و مؤثرترین نیروی کار در هر جامعه‌ای هستند و زنان نیز بخش غیرقابل‌تفکیکی از آن‌اند. متأسفانه نرخ بیکاری در میان جوانان گروه سنی 15 تا 19 سال که طبق قانون کار، کارگرِ نوجوان محسوب می‌شوند به میزان 22.2%، در میان 20 تا 24 ساله‌ها 28.7% و در گروه سنی 25 تا 29 سال به میزان 20.2% است. از میان جمعیت 78میلیونی ایران، 31.5% (آمار سال 92) به جمعیت جوانانِ بین 15 تا 30 سال اختصاص دارد (تقریباً 24.570 میلیون) و با در نظر گرفتن نرخ بیکاری 23.7% بە عنوان میانگین در میان این 3 گروه سِنی، به رقم بیکاری 5.8 میلیون نفر تنها در میان جوانان پائین تر از 30 سال خواهیم رسید.

میزان مشارکت زنان در هر جامعه‌ای، شاخصی برای سنجشِ میزان ترقی و یا سنتی بودن هر جامعه است. در بازار کار ایران با تفکری مردسالارانه، زنان هرچه بیشتر به‌سوی خانه و حاشیه رانده‌شده و از چرخه اقتصادی فاصله می‌گیرند. نرخ بیکاری زنان جوان در شهرها به %54.5 و در روستا به 24.8% رسیده است و در گروه سنی 20 تا 24 سال، زنان دارای رکورد 49.6% بیکاری هستند.

از سوی دیگر بنا بر اذعان وزیر رفاه، کار و امور اجتماعی و گفته‌های رئیس مجلس، فارغ‌التحصیلان دانشگاهی بیش از 42% بیکاران را تشکیل می‌دهند و 4.5میلیون دانشجوی دیگر نیز در راه ورود به بازار کار هستند (سالیانه بیش از نیم میلیون نفر نیز بر تعداد آن‌ها افزوده می‌شود). از سویی خروجی دانشگاه‌ها با نیازهای بازار کار همخوانی ندارد و از سوی دیگر، مدارک دانشگاهی نوع نگاه به کار را در جامعه تغییر داده است. (جوانان تحصیل‌کرده حاضر به انجام هر کاری نمی‌شوند) مضافاً در بسیاری از موارد نیز سطح سواد فارغ‌التحصیلان پائین تر از سطح استاندارد بوده و یا مهارت کافی را ندارند. جالب آنکه توأمان 50% از کارمندان دولتی دارای مدارکی پائین تر از حد لیسانس و 30% زیر دیپلم هستند. جالب‌تر آنکه نسبت ورودی زنان به مردان در دانشگاه‌ها، 60 به 40 و به نفع زنان است، درحالی‌که مطالعات آماری نشان می‌دهد که میزان مشارکت زنان از 17% در سال 84، به رقم 12.7% در سال 92 رسیده و در پایان سال 93 به 11% نزول پیداکرده است (که به معنای آموزش جمعیت غیرفعال در دانشگاه است). به همین میزان نرخ مشارکت مردان از 64.7% به 63% در سال 92 کاهش‌یافته است. نرخ مشارکت اقتصادی در سال 92 نسبت به سال 84 به میزان 3.4% کاهش داشتە است.

در جوامعی که کارگر در مقابل کارفرما قدرت چانه‌زنی ندارند، رشد بیکاری سبب تضعیف نیروی کار در مقابل پیشنهاد‌های شغلی می‌گردد. به گفته‌ی وزیر کار، هم‌اکنون بیش از 10 میلیون کارگر مشغول به کار هستند که در اقتصادی با سلطه 85%ی دولت، باید 8.5میلیون نفر از آنان را مشغول به کار در مراکز و کارخانه‌های دولتی فرض کرد. حداقل دستمزد کارگران در سال 94، به رقم 712.425 تومان افزایش پیداکرده است و این در حالی است که هزینه یک خانوار شهری در شهرها، 28میلیون تومان است و این شاخص بیانگر 19 میلیون تومان کسری بودجه در سال برای خانواده‌های کارگری خواهد بود. همچنین با استناد به آمار بانک مرکزی ایران، 24% از 21میلیون خانوار ایرانی، فاقد حتی یک فرد شاغل در خانوار هستند.

جدای از فساد و رانت‌های دولتی، فرارهای مالیاتی و نقش پرُرنگ سپاه در اقتصاد، 30% از جمعیت ایران نیز باآنکه شاغل محسوب نمی‌شوند، منبع درآمد دارند! این خیل عظیم را تنها می توان در قیاس با آمار بالای قاچاق، دلالی و یا بسیج ارتش 20 میلیونی(وابستگان حکومتی) توجیه نمود. این تعداد بدون آنکه در تولید و خدمات نقشی داشته باشند، همچون موریانه بر پیکر اقتصاد نشسته‌اند. از سوی دیگر نیز با تکیه‌بر آمار دولتی، نزدیک به 48% شاغلان در عرصه خدمات فعالیت دارند و تنها کمی بیش از 30% در بخش صنعت و 20% در بخش کشاورزی، چرخ تولید را می‌چرخانند که نشان از توسعه‌ای ناهمگون و اختلاف طبقاتی حاکم در بین قشر خدمتکار و خواهانِ خدمتگزاری دارد.

بیکاری سبب ایجاد دافعه و بروز حس بیگانگی با جامعه می‌شود و احساس تعلق، نقش و مسئولیت‌پذیری را در جامعه کمرنگ می‌کند؛ همچنین بر هویت اجتماعی تأثیر گذارده و بخش قابل‌توجهی از معضلات اجتماعی همچون فقر، حاشیه‌نشینی، خودکشی و مشکلات روحی-روانی جوانان از بیکاری سرچشمه می‌گیرد. به گفته رئیس سازمان بازرسی کشور در 70% جرائم منجر به زندان، بیکاری عامل اصلی ارتکاب به جرم بوده است.

این وضعیت در حالی است که دولت‌های ایران یکی پس از دیگری، بدون توجه به برنامه‌ریزی و درک متناسبی از نیاز و اولویت‌های بازار کار و بخش تولید، علائم حیاتی اقتصاد ایران را از شریان انداختە‌اند. بر اساس آمار در سال‌های 84 تا 92، دولت تنها قادر به ایجاد 65 هزار فرصت شغلی در سال بوده است و به گزارش ایرنا، در سال 1400 و در خوش‌بینانه‌ترین حالت، با فرض رشد اقتصادی 5%ی، نرخ بیکاری به 15.9% خواهد رسید؛ همچنین در بدترین وضعیت نیز با رشد اقتصادی 1%ی، نرخ بیکاری از رقم 25.6% خواهد گذشت؛ این به معنای وجود 11 تا 20میلیون بیکار(آمار رسمی) در 6 سال آینده‌ خواهد بود.

آنچه واضح است، افزایش جمعیت و شهرنشینی با اشتغال‌زایی مناسب همراه نبوده و تمرکزگرایی، توسعه‌ی نامتقارن و ملاحظات سیاسی-امنیتی، اقتصاد ایران را در باتلاقی خودساخته فروبرده است. به‌عنوان‌مثال استان‌های یزد، تهران، البرز و قم همچون استان‌های صنعتی در مرکز کشور دارای کمترین میزان اشتغال در عرصه‌ی کشاورزی(نزدیک به صفر) هستند و در مقابل استان‌های کردستان با 26.5%، ایلام با 26.2%، خراسان شمالی با 26%، بوشهر با 25.8%، کرمانشاه با 24.8%، آذربایجان غربی با 24.6 % و اردبیل با %24.5 در حواشی؛ کمترین آمار اشتغال در بخش صنعتی را دارند (تمامی استان‌های کردنشین را دربرمی گیرد). پیامدهای چنین رویکردی را می‌توان به‌عنوان دومینویی برای فروپاشی اقتصادی ترسیم کرد و استان گلستان مثالِ زنده‌ی آن است. این استان با آنکه در سال 92 (با تکیه‌بر بیش از 97% صنایع کوچک) پایین‌ترین آمار بیکاری را از آن خودکرده بود، در سال 94 و تاکنون، 20% از واحدهای کوچک صنعتی خود را تعطیل‌شده می‌بیند.

در ایران اساساً از شغل خبری نیست تا در مورد توزیع نابرابر فرصت‌ها، رضایت و یا امنیت شغلی و ساعت کار مفید (20 و اندی دقیقه در روز) سخن گفت. جمعیت ایران رو به پیر شدن است و با تداوم وضعیت کنونی، آینده‌ی جوانان بیکارِ امروزی در کهن‌سالی نیز همچنان در ابهام است. اقتصادِ ایران جدای از مشکلات عدیده در عرصه‌ی تولید و توزیع، حتی در زمینه‌ی الگوهای مصرف نیز دچار بحران شده است و در بسیاری از موارد، متوسط سرانه‌ی مصرف در داخل با متوسط جهانی آن مطابقت ندارد. بی‌توجهی به صنایع پایه و زیرساخت‌های ناکافی و فرسوده، شکاف بزرگی را در میان سطح کارایی و بازدهی صنایع با فنّاوری روز ایجاد کرده و این امر در صورت مدرنیزه شدن نیز با کمبود نیروی متخصص و یا نبود مهارت‌های تجربی در کار روبروست. با مروری بر این آمار باید گفت که ایران با رونمائی پوشالی و کارتونی از صنعت و مدرنیته، با سرعت فزاینده‌ای در جهت عکس می‌تازد و در چند سال آینده، پیامدهای یک ارتش 20 میلیونی از بیکاران را باید به انتظار نشست.

ارجاع به آمار:
1- خ.مهر/آذر١٣٩٣ http://yon.ir/fVHP
2-جام جم آنلاین/٦مرداد١٣٩٤ http://www.jamejamonline.ir/newspreview/2034694176894699918
3-خبرگزاری ایرنا/١٧خرداد١٣٩٤ http://www.irna.ir/fa/News/81637020/
4-سایت الف/ ۱۹ ارديبهشت ۱۳۹۳ http://alef.ir/vdceen8wpjh8wvi.b9bj.html?225846
5-خ.مهر/۱۶ شهریور ۱۳۹۴ http://yon.ir/4IzU
6-خ.مهر/ ٧بهمن١٣٩٣ http://yon.ir/9dFk
7-تابناک/ ١٥ شهریور ١٣٩٤ http://yon.ir/snYI
8-راه کارگر/٢٩مرداد١٣٩٤ http://www.rahekargar.net/browsf.php?cId=1046&Id=205&pgn=1
9-آفتاب / ٢٣شهریور ١٣٩٣ http://yon.ir/nllJ
10-تابناک/:۲۵ آبان ۱۳۹۳ http://yon.ir/Qukw
11-فردانیوز/١٣شهریور١٣٩٤ http://yon.ir/Wqiv