جنبشهای ملی در ایران دو ویژەگی بارز داشتەاند، اول اینکە همیشە از سازمانهای سراسری مدرنترعمل نمودە، دوم اینکە سکولار بودەاند. جنبشهای ملی در مقاطعی تحت تاثیر تئوری و ایدەهای جنبش چپ بویژە حزب تودە ایران قرار داشتەاند اما بنا بە گذر زمان بلوغ فکری آنان پربارتر از جریانات سراسری گشتە است. بر کسی پوشیدە نیست کە حزب تودە ایران آثار ارزشمندی در زمینەهای تاریخی و علمی بە جامعە انتقال دادە و اثرانگشتشان بر ادبیات و تاریخ ایران ماندگار بودە وخاهد ماند. اینک نخبگان جوامع ملی شگرف تر از آنان تاریخ را مورد کنکاش قرار دادە و آنچە را کە آنان نیمە تمام گذاشتە تکمیل نمودەاند. امروزە متون تاریخی و مطالعات پربار حزب حیات آزاد کوردستان ( پژاک ) بر کفە ترازوی دادەهای حزب تودە سنگینی میکند و بلحاظ تئوریکی نیز این حزب بسیار از حزب تودە قوی تر ظاهر شدەاست. نخبگان آذربایجان نیز در درک تاریخی دست بالایی دارند. 
ریزش و خروج جریانات ملی از احزاب سراسری از بدو تاسیس حزب تودە بعنوان حزب مادر جریان داشتە است. انشعاب آذربایجانیها از حزب تودە در چهار مرحلە از بدو پیدایش آن حزب، شانە خالی کردن حزب دموکرات کردستان ایران از نفوذ حزب تودە، خروج آذریها از سازمان راە کارگر و تشکیل جنبش ملی و فدرال آذربایجان، چند مورد انشعاب جریانات ملیگرا از حزب کمونیست ایران و برخی دیگر همگی دلیل بر شکاف سیاسی و ملی در جامعە ایران است. شدت دیکتاتوری در ایران امکان شکلگیری و علنی شدن موارد یادشدە را در جامعە نمیدهد و حوادث بیشتر در حوزە احزاب باقی ماندە است. 
فروپاشی بلوک شرق علت دیگری بر فاصلە گرفتن سازمانهای ملی از سراسری گردید. امروزە قریب بە اتفاق جریانات سراسری بە دامن تبار ملی خود برگشتە و احزاب ملی نیز بدون هماهنگی با مرکز سیاست خود را دنبال می نمایند. 
در این راستا ضرورت فعالیت مشترک سازمانهای متعلق بە ملتهای غیرفارس مطرح بودە تعیی کنندە خواهد بود، چونکە تحرکات آزادیخواهانە تنها از طرف جریانات ملی جریان دارد. اگرچە در چند سال اخیر اقداماتی ابتدائی در جهت همکاری مشترک صورت گرفتە بود اما بحران منطقەای همانند شکاف آنان با احزاب سراسری بر احزاب ملی گرا نیز سایە انداختەاست. برای نمونە خشونت عریان تورکها در تورکیە علیە کوردها با حمایت و مورد تائید بخشی از آذربایجانیان ایران است، در برخی محافل سیاسی عربستان نیز همراهی با سیاستهای ارتجاعی سعودی بگوش میخورد. بە همان اندازە کە ترکیە و سعودیە بهم نزدیک گشتە روابط تورکها و عربها در ایران نیز هماهنگ گشتەاست و نوعی بی تفاوتی نسبت بە کوردها مشاهدە میشود. 
غفلت دوستان عرب و تورک از کوتاهی در هماهنگی با کوردها فضا را بنفع رژیم مهیا و از آن بهرە میبرد. الویت عربها و تورکها در ایران باید متوجە داخل و در مرحلە بعدی بە اوضاع پیرامونی توجە داشتە باشند. چرا کە وجە مشترک هر سە دشمنی واحد در داخل است. از جهت دیگر اتحاد تورک و عرب اگرچە بسیار موثر اما بلحاظ جغرافیایی بدون مشارکت کوردها ضعیف و شکنندە بنظر میرسد.