چون خادمان آن عتبه ى عَليّه وساكنان آن سُدّه ى سَنيّه را جامع ِ فضائل كسبى و مُسْتَجْمَعِ شمائل ذاتى يافت ،دل حزين 

به صحبت و خدمت ايشان به رغبت هرچه تمامتر شتافت . ودر آن اثناء بر ضميركسير وخاطر فاتر مترسّم گشت كه  براى

بزم روح افزاى ايشان نواى نيازى از لطائف ارباب راز وخرد كه قبل از آن جمع كرده بود ،بسازد .ونغمه ى دلنوازى از نتايج 

طبع ِمعجز طراز از حريفان سخن پرداز كه پيش از آن فراهم آورده بود،بپردازد.كه مطالعه ى آن سبب ازدياد فرح ونشاط و

وباعث اهتزاز بر بساط انبساط باشد ......(١٤) 

 

 

سوابق اطلاعاتى و انتشاراتى  كتاب لطائف الطوائف :

---------------------------------------------

١-در سال ١٨٨٣ ميلادى گزيده يى از كتاب لطائف الطوائف ،در پاريس به كوشش شرق شناس مشهور شارل شفر

Charles Schefer فرانسوى براى شاگردان مدرسه ى زبانهاى شرقى تهيه شد . كه مشتمل بر دو حكايت از فصل ششم از باب هشتم وفصل هاى اول وپنجم وششم وهفتم وهشتم از باب نهم است. شفر در توضيح وتحشيه خود ،شرح احوال گويندگانى كه نامشان در فصول ياد شده آمده را ،با استفاده از تذكره ى دولتشاه وتحفه ى سامى و مجالس النّفائس و تذكره  حسينى براى دانش جويان فرنگى به زبان فرانسه ترجمه كرده است. از آنجا كه فخرالدّين على صفى را نمى شناخته ،پنداشته است ،صفى الدّين خراسانى ِمريد ِخواجه ناصر هروى است. 

 

٥- جاودان نام احمد گلچين معانى با كوششى مشكور ومأجوراهل پژوهش ،از طريق مقابله نسخ متعدّد به نحوى 

منقّح وپاكيزه كتاب لطائف الطوائف را در سال ١٣٣٦ خورشيدى تصحيح كرده و با  تعليقات مفيدش از  تاريكى هاى  سايه گستر  بركتاب  ومؤلفش  پرده برگرفته است .(١٧)

 

ابواب وفصول كتاب لطائف والطوائف:

--------------------------------- 

كتاب لطائف الطوائف مشتمل برچهارده باب است .وهرباب متشكل از فصول متعدّد ومتغير چند گانه است.

 

باب اول: در مورد نيكو بودن ِلطيفه گويى وذكر بعضى از سخن هاى  شادى بخش حضرت پيغمبر (ص) است .مشتمل بر فصول هشتگانه اى ،كه حسن خُلق پيامبر اكرم را حين گفتگو با خويشاوندان وياران ونزديكان نشان مى دهد. 

 

باب دوم :پيرامون لطيفه گويى هاى نكته سنجانه ى امامان در دوازده فصل نگاشته شده است.

 

باب سوم : در ذكر حكايات خوش ملوك ونكته سنجى هاى ظريف سلاطين است .در ده فصل تدوين گشته است.

 

باب چهارم: نقل لطائف شنيده شده از اميران و وزيران و ديوانيانست . در شش فصل فراهم آمده است 

 

باب پنجم: شرح پاره اى از خوش سخنى هاى به موقع اديبان ومنشيان وسپاهيان ودليران در مجلس پادشاهانست . در شش فصل جمع آورى شده است  . 

 

باب ششم: در لطائف اعراب ونكات فصحا وبلغا وذكر حِكَم و امثال ايشانست .مشتمل بر پنج فصل است.

 

باب هفتم: مواردى ازلطيفه ها واندرزهاى مشايخ طريقت و علماء وفقها وقضات را شرح مى دهد كه در هشت فصل مرتِّب كرده است .

 

باب هشتم: در لطائف حكماء متقدِّم ومتأخر وحكايت هاى شكفت انگيز  منسوب به ستاره شناسان وتعبير كنندگان خوابهاست. در هشت فصل جمع آورى شده است .

 

باب نهم: شمه اى از شوخى كردن هاى شعرا ،بديهه گوئى هاى ايشان وبعضى از صنايع شعرى عجيب و ابتكار هاى شگفت انگيز وخنده دار آنها به قصد نو آورى هاى فكريست .مشتمل بر نه فصل است.

 

باب دهم: پيرامون  سخن هاى با مزه ى زنان ومردان ظريفه گوست. مركب از يازده فصل است.

 

باب يازدهم: شرح لطيفه گويى هاى بخيلان وپر خوران وطفيليانست . كه در پنج فصل نگاشته است.

 

باب دوازدهم : حرف هاى خنده دار منسوب به طمّاعان ودزدان وگدايان وكران وكورانست .كه در هشت فصل جمع اورى كرده است .   

 

باب سيزدهم:لطيفه هاى منسوب به كودكان و غلامان و كنيزكانِ زيرك است . متشكل ازهفت فصل  است.

 

باب چهاردهم: ذكر لطائف و حكايات ابلهان و دروغ گويان ومدعيان پيامبرى وديوانگانست.در هفت فصل مدوَّن گرديده است.

 

 

نمونه اى از حكايت هاى مندرج در كتاب لطائف الطوائف:

------------------------------------------------

                              فصل سوم

              در لطائف دزدان وحكايات ايشان

               --------------------------- 

در شهر حلب در ميان كاروانسرايى كه مال بسيار در آنجا بود چاهى بود عميق ،كه آب از آنجا مى كشيدند .و در پهلوى كاروانسرا حمّامى بود. يكى از عيّارانِ حلب نقبى زد.از گلخن حمّام به جانب كاروانسرا كه سر از روى آب آن چاه به در كرد . و در دل شب كه در كاروانسرا را بسته بودند ،وقفل گران برآن زده،عيّاربادست ياران خود بآن نقب در آمد واز آن چاهبالا آمد وحجره يى را كه در آن مال بسيار بود از نقد وجنس خالى كرد وار قعر چاه به در برد ،على الصّباح غوغا از كاروانسرابرآمد وشورى در شهر افتاد كه مال از كاروانسرا برده اند .مردم شهر روى بدانجا نهادند،وداروغه وعسسان شهر جمع آمدند وملاحظه كردند كه در ِكاروانسرا مضبوط بوده،واين نقدوجنس هم از درون غائب شده،متحيّر فروماندند ،در آخر راى همه بر آن قرار گرفت كه اين كار كار كارونسرا دار وفرزندان اوست. وى پيرى بود امين كه مستأجر آن كاروانسرا بود ،اورابا فرزندان گرفتند . وبر در كاروانسرا آغاز شكنجه كردند ومردم شهر آنجا جمع آمدند ،هرچند پير و فرزندان زارى مى كردند ،كسى پرواى ايشان نمى كرد.و آن عيّار كه اين كار كرده بود ،با بعض دستياران خود در آن مجمع حاضربود.با خود گفت از جوانمردى نباشد،كه اين گناه من كرده باشم وديگران عذاب كشند ،پس قدم پيش نهاد و بانگ بر عسسان زد كه دست ازين بيگناه وفرزندان وى بداريد كه ايشان را درينكار دخلى نيست .واينكارازمن صادرشدست. عسسان دست از شكنجه ى پير وفرزندانش بداشتند ودرونظر كردند ،جوانى ديدند ،بلند بالا كه تاجى از برّه ى سياه بر سر داشت . وقبائى از صوف در بر وميانِ خود به شدّه ى١ قيمتى چست بسته،وخنجرى آبدار بر ميان زده ،و پاى افزار نوپوشيده،روى بدو آوردندوگفتند چون خود اقرار نمودى،بگو اين مال را چه كردى وبه كجا بردى؟ گفت هم درين كاروانسراست. ودر قعر اين چاه پنهانست ، طنابى بياوريد تابرميان بندم وبه چاه فرو روم و مالها را بالا دهم ،بعد از آن برآيم وهرحكم كه پادشاه در حق من كند قبول دارم. چون اين سخن بِگُفت ،غريو از آن مجمع بر آمد ،ومردم او را بدان فتّوت و جوانمردى آفرين گفتند. وعسسان فى الحال طنابى آوردند واوبرجست وسَرين ٢طناب محكم بر ميان بست.و عسسان آن سر طناب به دست گرفتند. وجوان به آن چاه فرو رفت . وطناب از ميان گشاده، روانى٣ از آن نقب بيرون رفت . وسر خود گرفت. عسسان زمانى بر سر چاه منتظر بودند. وهيچ اثرى وصدائى از آن چاه بر نيامد. چون انتظار از حد گذشت ،كسى به چاه فرو فرستادند. و او فرياد بر آورد كه در ته اين چاه نقبى است.گفتنددر آى وببين كه از كجا سر بدر مى كند و آن شخص مى رفت تا از گلخن سر به در كرد . ونزد ايشان آمد . همه انگشت تحيّر به دندان گرفتند وگفتند اين حريف ِ عيّار عجب نقشى باخت . وغريب كارى ساخت كه هم خود رفت ، وهم مال را برد، وهم 

بيگناهان را خلاص كرد.(١٨)

 

١:شَدّه : ريشه و طرّه ،شالى كه بر كمر بندند   ٢: سَرين بر وزن برين ، مقابل پايين ، از سوى سر، منسوب به سر

٣: روانى:  زود ،بآسانى 

 

اهميت و ارزش ادبى وتاريخى اجتماعى كتاب لطائف الطوائف :

------------------------------------------------------

اين كتاب كه مجموعه اى غنى از لطيفه ها ودادستان ها واقوال پند آموز پيشينيان ماست ، گنجينه اى باقى مانده از ابتكار فكرى و خوش ذوقى نسل هاى  متوالى مردمانى است كه تا پيش از مولانا فخرالدّين على صفى در حوزه فرهنگى نجد ايران زيسته اند ،نوادر افكار ابكار خويش را به قصد شادى خاطرى كه مقرون به پند آموزى واندرز گويى است، در تلو لطيفه هاى مؤثر بيان كرده اند . مؤلف كتاب ميراث فرهنگى پيشينيان را به انضمام لطائف شنيده شده اش از مولانا  جامى وديگر بزرگانى كه با آنان همزبان وهم سخن بوده ،به نثرى روان و بى تكلّف نگاشته است.كتابى فراهم ساخته  كه  مزيد برشادى بخشى و پند آموزى به خواننده ، او را با  چگونگى   حالات  روحى ومشرب فكرى  وذوقى گذشتگان آشنا مى سازد. چنانكه روايات منقول و لطائف منسوب به حضرت پيامبر وائمه، مُبَيِّن ِاين نكته است، كه شادزيستن وخوش خُلق بودن از سنن سنيه نبى اكرم وفرزندان وصحابه ى ارجمند اوست .

 همچنين ،مشرب فكرى ورويه عملى  مولانا فخرالدّين مؤلف شيعه مذهب كتاب  كه  در عين  علاقه وخلوص اعتقاد وپايبندى به اهل بيت ، ازمريدان ِخواجه ناصرالدّين عبيدالله احرار نقشبندى شيخ المشايخ  سنى مذهب ماوراءالنهر نيز بود، وبا نواده ى شيخ سعد الدين كاشغرى از اصحاب خواجه عبيدالله احرارازدواج  مى كرد.وبامولاناجامى روابط  نزديك خانوادگى داشت ، يكايك ،نشان دهنده ى سعه صدر عارفانه ايست كه در قرن دهم هجرى بين مشايخ ِمذاهب رائج بود. هدايت وارشاد خلق را فريضه اى تلقى مى كردند، كه در نظرشان وراى  ظواهر باز دارنده  بود . علقه وتعلّق به نحله اى ،مانع وسعت مشرب نمى شد  .از ايفاى وظيفه تذكار وارشاد عامه و حصول  به مقاصد  غائى تزكيه ى  نفس بازشان نمى داشت . 

  

سايرتأليفات فخرالدين على صفى به قرار زير است:

--------------------------------------------

١- رشحات عين الحيات ، در احوال سلسله ى نقشبندى كه در هند به طبع رسيده ومحمّد بن محمّد الشّريف ، آنرا به تركى ترجمه كرده است 

٢- انيس العارفين در اندرزو پند

٣- حرزالامان من فتن الزمان ،در خواصّ آيات و حروف مقطّعه ى قرآنى

٤-كشف الأسرار كه ملخّص وشرح اسرار قاسمى از تأليفات پدروى مولانا حسين كاشفى واعظ است . ودر هند منتشر شده است 

٥-  منظومه محمود واياز كه بر وزن ليلى ومجنون نظامى است ( مفعول مفاعلن مفاعيل )( هزج مسدّس اخرب مقبوض ).    

 

منوچهر برومند  م ب سها 

پاريس ١٣ خرداد ماه ١٣٩٥

كاشفى واعظ پدر مولانا فخرالدّين على صفى است و زنده ياد،جلالى نائينى مصحح كتاب است)