رفتن به محتوای اصلی

از بوی جوی رستگاری تا عصر خشمگینان قدرت پرست
23.03.2017 - 13:07

بدنبال انتشار مقاله پیشینم ایمیل ها و سوالاتی دریافت کردم، پاسخ هائی دادم، که گوشه ای از آنها در اینجا از نظرتان می گذرد.

خواننده ای نوشته بود: شما چیز های فراوانی را که در ذهن خودتان جا افتاده، خیلی فشرده به خواننده منتقل می کنید به این جهت گاهی به رشته در هم پیچیده فکر شما به سادگی نمیتوان راه برد.

 

 و جواب من: بله گاه ناچار میشوم بسیار فشرده بنویسم بخاطر آنکه مطالب آنقدر زیادند که اگر پای بسط و گسترش هر نکته وقت زیادی بگذارم آنوقت باید مقالات که هیچ، کتابها در موردشان نوشته شوند. نه چنین فرصتی برای خودم

می بینم و نه برای خواننده. اما اگر هر جا به توضیح بیشتر نیاز هست حتما بپرسید. هدف راه بردن به رشته پیچیده فکر من هم نیست، امید اینست که هر جا خواننده خودش را کنجکاو یافت برای برای احاطۀ بیشتر برموضوع به تحقیق بپردازد. هر جای دنیا باشید حداقل امکانی در این زمینه خواهید یافت.

 در پاسخ می خوانم:

شما نوشته اید: " درسالهای خطر از سوی غرب که توسط برخی اندیشمندان مرتب ابراز میشد، رایزنی هائی هم در مورد"ذات روس" آغاز شد و صحبت در مورد آن به صورت وسواس درآمد. چیست این ذات روسی که گوئی بیرون آنهاست و دارند می روند آنرا کشف کنند. رویاروئی با اندیشه بیگانه یکباره آنها را به فکر ذات خودشان انداخته. ذات روس جائی ست که می توانند در این موقعیت "ناامنی"( نه غبطه) بر آن بنشینند. قابلیت های خود را تشخیص داده ببینند با آنها چه می توانند بکنند. اساساً کارشان در مجموعه بشری چیست. من اینجا چه کاره ام؟ کارم چیست؟ و چه ابزارهائی در کف دارم. یک شعور و هشیاری نسبت به سوال"من کیستم؟"

اما من فکر میکنم این ذات گرائی روسی در نهایت فارغ از برآیند نیرو ها و مسائل روسیه در منجلاب بلشویسم فروغلتید. در هنگامه بیداری ایرانیان پس از مشروطه و همزمان با رفرماسیون امیرکبیر شاهد ظهور کسانی در ایران مثل سید جمال الدین اسدآبادی و در جهان اسلام کسانی مثل سید قطب در مصر هستیم که آنان نیز بازگشت به ذات را مطرح کردند. در دوران پهلوی ها مخصوصاً شاه کسانی مثل آل احمد(خسی در میقات و غرب زدگی) شریعتی و حتی بازرگان در واقع پیروان همان ذات گرائی و بازگشت به خویش البته از نوع اسلامی هستند. نقش پدری ایران در این میان چه شد؟ البته این نوع ذات گرائی فقط شکل اسلامی نداشت، چپ ها بخصوص مائویستها بشدت ذات گرا بودند و در واقع در افتادن با مدرنیسم پهلوی ها و شمشیر کشیدن به روی تمدن و ارزشهای غربی که به نام مبارزه با امپریالیسم مطرح میشد در نهایت نوعی ذات گرائی و بازگشت به خود با چاشنی اسلامی دارد.

 

در پاسخ می نویسم:

من هنگام نوشتن کاملاً ازینکه چنین شبیه سازی شکل بگیرد آگاه بوده و بشدت از استفاده از" بازگشت به خویش"پرهیز کردم. نوع روسی، بازگشت به خویش نیست. در درجۀ اول شناخت بهتر خویش است. می بینیم حتی افرادی چون تولستوی عمیقاً در گیر سوال "من کیستم"، و " هدف از حضورم روی زمین چیست" شده اند. در مورد تولستوی این سوال تا پایان عمر او را رها نمیکند هر چند در طی سالها این سوال درونی ِعمیق را به لطائف الحیل پنهان کرده باشد. او روی جاده همین پرسش می میرد پس از ناامیدی ازدیدار راهبی که به دیدارش شتافته در راه بازگشت به خانه. ( به زندگینامه اش مراجعه کنید).

روس ها در نتیجۀ آنچه در اروپا در حال تغییر است، به خود پرداخته اند بی آنکه جواب آماده از پیش فراهم شده ای داشته باشند. چیزی که در فرهنگ ما هم به شکل " از کجا آمده ام، آمدنم بهر چه بود،" زمانی وجود داشت بعد جائی معلوم نیست کجا و چرا روی جاده وانهاده شد. بازگشتی به این ذات در برنامۀ آنها نیست. اتکاء به آن، محافظت از آن پس از نگرشی عمیق و تشخیص نقاطی که جای پای محکمی عرضه کنند، مورد نظر است. آنگاه دست گرفتن از آن، برای پس نیافتادن در برابر ارزشهای غربی که حس میکنند بزودی همه جا را گرفته و عرصه را بر آنها بخصوص در زمینه نظامی تنگ خواهد کرد. آنها در تجربه عینی و نه بطور ذهنی، معتقد شده اند که این ارزشها آنها را از انسانیتی که به آن می بالند دور خواهد کرد. آنان حتی در داخل قلمرو خودشان هم با دستِ بالای مدیریت غربی از یکسو و چترفرهنگ شرقی- ایرانی که بطور گسترده بین اقوام غیر روس ریشه دارد، روبرو هستند. مثلا نقش آلمانی ها در اداره امور روسیه آنقدر زیاد است که روس ها، از روستائی گرفته تا اشراف و تزار، نمی توانند با فرهنگ و ذهنیت آنها آشنا نباشند. روستا های روسیه مال نجبا هم که باشد، توسط مباشران آلمانی اداره میشود که گوگول از حضورشان به پارازیت نام می برد.( این شرایط در مورد ایران صدق نمیکند). ازدواج با آلمانی ها به وفور انجام گرفته، ملکه ها آلمانی در نتیجه تزار ها هم اغلب نیمه ای آلمانی دارند. در پرانتز گفته باشم حتی مادر لنین هم آلمانی بود. نه فقط آلمانی ها با اکثریتی قاطع بلکه فرانسوی ها و یونانی هم حول و حوش حکومت می پلکند و تازه روسیه را نادیده می گیرند، چیزی که خشمِ آن نیکلای اول را از زندگی ناامید میکرد. با اینهمه درتربیت سیاسی و آموزش اقتصادی ولیعهد یعنی الکساندر دوم، همین آلمانی ها هستند که جلو افتاده اند. اگور کانکرین Egor Kankrine یکی از آلمانی هائی که تمام روسیه را به خشم می آورد، مسائل اقتصادی و مالی را می آموزد  در حالیکه بارون فیلیپ فون برونوVon Brunnow ا ،Baron Philippو هم آلمانی الاصل که تا مقام سفیردر لندن پیشرفت داشته، و در مذاکرات مهمی از سوی روسیه شرکت کرده، سیاست خارجی را به الکساندر می آموزد. کاترین کبیر با ریشۀ آلمانی و در جایگاه امپراتریس، آلمانی هائی را به روسیه فراخوانده و در کولونی ها مسکن داد. آنها زبان روسی یاد نمی گرفتند، از سربازی معاف بودند و مالیات نمی دادند و در گرداندن امور دولتی پست های مهمی درتمام شهر ها احراز کرده بودند.

روس ها با اینهمه همنشینی و نزدیکی با آلمانی ها در محوطه کار ، بخشی از ذهنیت غرب و بخصوص آلمانی ها را بخوبی می شناسند. روشنفکرانشان بسیار به غرب سفر کرده با روشنفکران صاحب نام آنها معاشر بوده و از خود چنان تصویر قابل تأملی به جا می گذارند که غربی ها را متحیر میکند. مارکس برای فهمیدن کتابهای چرنشفسکی ست که روسی یاد می گیرد. اندیشمندان روس چنان دست بالا را گرفته و از سوسیالیزم موجود در روستاهای روس سخن میرانند که چه انگیزه ها که برای تحقیق در این مورد بر نمی انگیزند!اینها ارزش ها را در روابط انسانی می بینند و از آن چه غرب در این زمینه عرضه میکند متنفرند و خودشان را در موضع برتر حس میکنند. این موقعیت اندیشمندان ایرانی نبود. بهترینشان میخواستند آبروداری کنند، نه آنکه مثل روس ها فکر کنند غرب فرتوت به پایان نور خودش رسیده ومسئولیت احیا کردن در قبالش دارند. چشمان پر از غبطه ناصرالدین شاه به غرب و از حول حلیم نزدیک به افتادن در تنور کجا، نگاه تزار ها و بزرگان سیاسی و فکری آنزمان روسیه کجا.

 

ذات روس برخلاف بازگشت به خویش ایرانی از عنصر نوستالژی خالی ست. آنان حالت آدم مغبونی را ندارند که

گذشته ای را از دست داده و بخواهد به آن بازگردد. بلکه نگرانند مبادا با پیشرفت کسانی که نیرومند تر از آنها خواهند شد، حیات و حضورشان در خطر انهدام قرار گیرد. مهم تر آنکه براستی و به روشنی می بینند در چه زمینه ای باید بجنبند و می جننبند. الکساندر دوم، که فقط تربیت ونحوه آموزش و پرورشش با یک دیسیپلین سنگین از نوباوگی،

می تواند درسی برای مقایسه، فرضا با آموزش مظفرالدین شاه باشد، و در 1861 شیوه سرف داری را در روستا را لغو و همینطور سانسور را از مطبوعات بر می دارد از سوی پدرش نیکلا در انتهای آموزش تئوری و عملی سنگین، ابتدا روانۀ سفر های داخلی تا مرزآشنائی با وضعیت زندانیان سیبری شده بعد با پایان این سفر ها در 1839راهی سفر های  اروپائی میشود. هدف ازین جا بجائی های دشوار آنست که او از نزدیک شرایط را با چشم خودش دیده به تئوری ها اکتفا نکرده باشد. در این مدت مکاتبات روزانه برقرار است.

در 2می پدر درنامه ای به ولیعهدش می نویسد: برداشت های خودت را داشته باش، بدون شور و هیجان و نه پیشداوری .آنها را با کشوری که به خوبی می شناسی مقایسه کن. ممکن است بسیاری تو را اغوا کنند اما از نزدیک که بنگری شایسته تقدیر نخواهی یافتشان. (تفاوتش با ناصر الدین شاه؟)

من فکر میکنم افراد ایرانی که اسم بردید نه ارزش های غربی را واقعا می شناختند نه میدانستند خصوصیات خودشان، نقاط قوت و ضعفشان چیست. امروز متنی از تولستوی می خواندم، "هنر چیست"، دیدم چقدر استادانه فرانسه و آلمانی میدانسته. هم ادبیات و هم افکار فلسفی و قابلیت های زبانی آنها را می شناخته. با سران تفکر سیاسی اجتماعی غرب مراوده داشته. با پرودون از سران آنارشیست های فرانسه دیدار و گفتگو کرده. این شناخت و نشست و برخاست با شناخت سطحی ما ها فرق اساسی دارد که نه آنها را از نگاه خودمان بلکه در نهایت خودمان را هم از دریچه نگاه غربی ها می شناسیم. برای مثال این بالیدن روس ها به سیستم زمین داری خودشان مرا واداشت در مورد سیستم زمین داری قبل از اصلاحات ارضی در ایران جستجوی کوچکی بکنم و دریافتم منبعی که توسط ایرانی ها در این زمینه انجیل محسوب شده ، (نوشته آن لمپتون ann Lambton  )، فاقد ارزش مرجع بودن در این زمینه است چرا که او اصلا روابط را نمی شناخته و برداشت هایش بر واقعیت متکی نیست. شناخت نحوه اداره روستا ها و زمین داری در ایران به لحاظ شناخت ِموزائیک های روابط و تعاونی های اجتماعی ، حتی نحوه شراکت اولیه آحاد مردم در تعین سرنوشتشان، نحوه نهاد سازی ایرانی ارزش فراوانی دارد. چقدر در این مورد کار شده؟ اینطور شنیدم که تنها کسی که واقعا روستا ها و کارکرد زمینداری را می شناخته آل احمد بوده که به لحاظ علاقه به سنت ها در این محیط تحقیق کرده است. من فقط این نکته کوچک و در واقع بسیار بزرگ را در اینجا بیآورم که در ایران هرگز شیوه سرف داری همچون روسیه یا غرب مرسوم نبوده است. هرگز. یعنی کشاورزان بخشی از زمین محسوب نشده و همراه زمین خرید و فروش نمی شده اند. فکر کنید این چه میزان احساس استقلال انسانی و احترام به خود در حافظه ایرانی ها ذخیره کرده است. و چه شادمانه میتوان از منبع آن ذهن خود را تازه کرد.

در تاریخ تحول موجودات، از انسان دو پا بعنوان موجود زنده ای که برخلاف خزندگان یا چهارپایان، سطح اتکائش را با زمین به حداقل رسانده و روی سطح محدود دو پا برخاسته، به مثابه نمودِ اوج تکامل یاد میکنند. در زمینه اجتماعی فکر کنید داشتن تاریخی که در آن حافظۀ زنجیری بودن به زمین، وابسته بودن به آن و تمایز نداشتن از آن، خرید و فروش شدن همراه آن وجود داشته باشد، چه تفاوتهائی در هویت و برداشت از رابطه خود با حیات و هستی به وجود می آید، نسبت به حالتی که چنین سابقه ای در آن نباشد.

بر گردم به محیط روسی و شناخت ایرانی ها ی کتابخوان از آن. شاید چندان در محافل ما بحث نشده و به آن نپرداخته اند که آلمانی ها چه نقشی در اداره روسیه داشته اند.اما به همین حداقلی که در بالا آمد اکتفا میکنم با افزودن این نکته که آنها مرتب در گوش تزار ها و مواضع تصمیم گیری می خواندند که نقش فرانسه اخلال و آفرینش عصیانهای اجتماعی ست و تنها حامی صدیق روسیه پروس و اتریش ( آلمانی ها) هستند. البته در نهایت در مرحله عمل عکس آن تحقق یافت آنچنان که در مقالات سابق بخصوص "گفتید پوپولیسم؟" http://www.iran-emrooz.net/index.php/think/more/6… اندکی از آن را تعریف کرده ام.

این از آلمانی ها در حیطه تصمیم گیری های سیاسی برای روس ها! اما به لحاظ فرهنگی هم، آنها که خود را اسلاو می دانند، در برابر فرهنگ عظیم ایرانی اقوام سرزمین پهناورشان، در جایگاه حاشیه ای قرار دارند. میزان نفوذ فرهنگ ایرانی تا داخل کاخ تزار، مطالعات بسیار می طلبد، همینقدر گفته باشم که دانشگاه کازان( قازان) مرکز تاتارستان همان موقع یکی از بزرگترین مراکز مطالعات فرهنگ و زبانهای شرقی را داشته. تولستوی آنجا به آموزش فارسی و عربی پرداخته و این حاکی نیست مگر از حضور و تنفس فرهنگ ایرانی در هوای سراسر این قلمرو گسترده!

می بینید که اسلاو ها حتی داخل مرز های خودشان هم احساس دست دوم بودن داشته و از آن رنج می برند.  

        

در مورد شرایط قدرت حاکمه روسیه نسبت به غرب نیز باید گفت حالت دفاعی داشتند.

با بالا گرفتن انقلابات در اروپا نیکلا مصمم است مانع ورود امواج آن شود. تهدید انقلابی گری که بعدها تهدید کشور های دیگر شد، روسیه را مجبور میکند از قدرت خود همه جانبه دفاع کند.

در 1848 وزیر امور خارجه اعلام میکند روسیه باید قلعه ای علیه امواج انقلابی گری باشد و بازسازی اروپا از او یعنی روسیه آغاز شود. (در چنین شرایطی تمایلات ولیعهد برای رفرم بی نتیجه ماند).

 

در1853 نیکلای اول بعد از شکست در جنگ کریمه به تلخی بیاد می آورد چگونه در آرزوی تضمین نظم در جهان بوده، در حق زندگی مسیحیان بالکان حتی در فلسطین نقشی برای خود می شناخته پس دیگر نمیخواست بزید. روسیه از اروپائی که آنقدر چندشش میشد شکست خورده بود چون مدرن تر بودند. تزار نیکلا با آنکه بیمار است اجازه معالجه به پزشکان نمیدهد تا بمیرد.

پس از این جنگ قدرتهای اروپائی آلمان فرانسه و انگلیس پروس و ایتالیا هستند و در چشم آنها روسیه عقب مانده است.

کجا او را به بازی می گیرند؟ در اتحادیه ای که درست کرده و اسم اتحاد مقدس بر آن گذاشته اند تا نگذارند مشروطه طلبان بیآیند. در این اتحاد علیه نیروهائی در اسپانیا، ایتالیا که نیروهای انقلابی قصد رفرم دارند باید جنگید.روسیه را فرستاده اند به رأس این اتحادیه.

همزمان با تاجگذاری الکساندر دوم، ولیعهد ِنیکلا  اتحاد مقدس به زمین پاشیده میشود. دیگر این رُل را هم ندارند یا خودشان دیگر نمی خواهند داشته باشد. چون بنظرشان روسیه باید نیرومند باشد برای دفاع از خودش و نظم را در اروپائی که دست انقلابیون افتاده حفظ کند. اگر آنها دارند یک اروپای فرتوت و از کار افتاده را داغون میکنند، مسئله ما نیست، ما باید پاسخی برای آینده آنها داشته باشیم. پس این مقدار نقش دادن به روسیه در تحولات اروپائی نیز تعطیل میشود.

 

 برمی گردم به این موضوع که دعوت ِبازگشت به خویش ایرانی رنگ گرفته ازتمایل به آغاز بزرگی های سابق، با آن توسل به عصای "ذات روسی" به امید پس و پیش نشدن در برابر موجهائی که براستی در راه بودند تفاوت بسیار دارد. هدف من الزاما تائید این حرکت نبود بلکه می خواستم با دنبال کردن پروسه فکری آن سالها در روسیه، زمینه ای برای سنجش با ایران پیدا کنم. بگذارید یک مثال ساده بزنم. شما مطلع میشوید مهمان ناخوانده ای دارد به سوی خانه شما حرکت میکند. میدانید که در را به نحوی خواهد کوبید.اگر به زیرزمینها پناهنده شوید در جستجوی ردای زربفتی که شاید روزی می پوشیده اید و بگوئید در را باز نخواهید کرد، این بازگشت به خویش نوستالژیک است. نه تلقی کردن شرایط، بمثابه فرصتی برای آموزش و پیشرفت و نه خود آگاهی.اگر با عجله یخچال و گنجه ها را بکاوید تا ببینید چه دارید و چگونه میتوانید به مدد آنها آبرومندانه جلوی مهمان ظاهر شده هم احترام خود را حفظ کنید، موجود برابر به حساب بیآئید و هم مواظب باشید از رفتار شما برداشتی نشود که برایتان می تواند گران تمام شود، این برخوردی ست که روس ها داشتند. روس ها بر خلاف ایرانی ها به این مهمان غبطه نمی خوردند. شتابان در جستجوی تقلید نبودند.آنها همۀ آن چیز هائی را که در یک برداشت سطحی نشان تجدد محسوب میشود، داشتند.

 

می گساری از روستا تا کاخ آزاد بود. معاشرت بدون مانع خانم ها و آقایان، تاتر و اپرا و اپرت و سالن کنسرت و ارکستر و کتابخانه های مملو کتابهای غربی، علم و فرهنگ و ادبیات غربی، همه وجود داشت.  یک جریان نیرومند از ریاضیدان و مورخ و موسیقیدان نه در سایه فرهنگ اروپائی بلکه مستقل که به فرهنگ اروپائی غنا هم می بحشد بدون آنکه در سایه آن قرار گیرد عرض اندام می کرد. کاترین کبیر که با دست خود آزادی و حقوق دهقانها را نوشت، به گسترش آموزش عالی معتقد بود و منتهای اهتمام را در این زمینه به کار برد. بعد ها دانشگاهها در اداره امور خود کاملا آزاد بودند.

ریاضیدان نابغه نیکلاlobatchevski برای نجوم مدرن لابراتواری ساخته بودکه در 1839 از تمام اروپا دانشمندان را گرد می آورد. همه این هنرنمائی ها اجازه میداد روس ها فکر کنند با برخورداری از چنین هوش و استعداد فکری تحقیر شدن چرا.

خلاصه بر خلاف غالب متجددین ما که به غرب که میرفتند برافروخته بر میگشتند که سرزمین خودشان را شبیه آنجا کنند، اینها به چنین فکری نیستند هیچیک از نماد های پیشرفت و مدرنیته غرب را کم نداشتند. خیلی پیشتر پطر کبیر، بعد از اقداماتی جنون آمیز در راه تجدد و متجدد سازی روس ها تا ممنوعیت ِگذاشتن ریش بلند که نزد روس ها از دیربازمرسوم ونشان وقار و احترام بوده پیش رفت. سلمانی های حکومت با قیچی در خیابانها می گشتند تا ریش ها را کوتاه کنند و اگر کسی ریش بلند می گذاشت باید مالیات میداد. می بینید که همه گونه تجدد گرائی را پشت سر گذاشته اند. مشکلشان این نگرانی ست که مبادا رشد صنعت که رشد سیستم نظامی را هم به همراه خواهد آورد با آنها کُند آنچه دشمنان کنند. بعلاوه می بینند که بیشتر از گذشته ازبازی غرب کنار گذاشته شده و تحقیر فراتری را باید به جان بخرند که نمیدانند چرا، چون نقصی برای خودشان متصور نیستند. بعکس این غرب است که در چشمشان دارای ایراد و کمبود بوده و به عقب ماندگی مبتلاست. این بحث ها فقط در دایره نجبا انجام نگرفته بلکه درس خوانده های غیر اشراف، متولدین بین 1830 و 1840 هم به این بحث ها می پیوندند.

اعتقاد به ماموریت معنوی روس در قبال غرب بین این بحث ها پس و پیش شده موافق و مخالف پیدا میکند.

اعتقاد به جوانی و خلوص این کشور در برابر غرب فرتوت واروپای پیر و از کار افتاده که از آنها چشم توقع دارد تا برای رستگاریش بشتابند، سوال بر می انگیزد.

 

"چادوو" از پتر کبیر انتقاد میکند که رل معنوی مردم روس را تحت الشعاع اقدامات سیاسی قرار داده و مفهوم غربی قدرت را از نزد آنها وارد کرده و حال آنکه قدرت به خودی خود انحراف آمیز است. به گمانشان Sobornost یعنی مجمع مومنین بهم سوده با روحیه آزادی و همبستگی که جوهر ارتدوکسی ست ( عدم وابستگی به سلسله مراتب و قواعد کلیسای کاتولیک رومن) ومُعرف راستین روح روسی، با جستجوی قدرت نابود میشود. می گویند قدرت از آن نوع که پطر کبیر رواج میداد از نوع غربی بود، ارگانیزه و و متمایل به اختراع منطق، در تضاد با روح ارتدوکسی که در برگیرنده هارمونی، صلح، همبستگی و عشق است. یعنی بیشتر روی روابط انسانی پاک و محبت آمیز تکیه میکنند تا سیستم مبتنی بر سلسله مراتب، نظم و انضباط، خشک با فقدان عواطف و احساسات که در نمونۀ غربی به نظرشان دیده میشود. باید اذغان کرد که در دیدگاهشان نماد واقعی پیشرفت در چگونگی و هویت انسان متبلور میشود نه جنبه های بیرونی زندگی او.

نماد های روس گذشته، میر Mir، مجتمعات روستائی برای اداره روستا، کدخدامنشی، مثل خانواده بزرگ ، یک سیستم ایده آل به شمار میآید و از حالا نوستالژی از دست دادن آن همه را متاثر میکند.

گوئی غرب با مظاهرش رفاه و زیاد شدن امکانات زندگی و از دست رفتن روابط نزدیک، حضور و لزوم نظم و ترتیب و قدرتهای متکثر، زهد روسی را که قدرت گریز است به فغان می آورد. کفۀ ارتباطات یکباره با وارونه شدن و اهمیت گرفتن مسئله قدرت، با حس این الزام که یا باید با غرب جنگید، یا صنعتی شد و رفت زیر قدرت صاحبان صنایع و بانکها، بهم میخورد. قدرت مرکزی متمرکز دیگر کفاف نداده و زیر امواج قدرتهای تازه که نشان مدرن به سینه دارند، شسته خواهد شد. قدرت پاره پاره شده تزار را بانک داران و صاحبان کارخانه ها دست به دست خواهند کرد و ثقل و سکونی که در زندگی انسانی بود دستخوش امواج دائم خواهد بود. دموکراسی البته لازم است، آزادی مطبوعات، منع شکنجه، سیستم قضائی عادلانه و وکیل مدافع برای هر نوع زندانی، سالهاست به اجرا در آمده. اما آنها اینطور دریافت میکنند که یک ایدئولوژی جهانی می خواهد جای ارتدوکسی آنها را بگیرد. و اینجا ست محلی که نوستالژی، از نوع روسی آن برای چیزی که ممکن است از دست برود، یعنی نوعی صفا و صمیمیت و روابط انسانی بی غل وغش، بیدار میشود. سمبل و مدینه فاضله هم، چیزی ست که همین حالا دارند، یعنی نهاد ها و تعاونی های روستائی. وقتی خروار ها تاریخ آنموقع ها را از زبان افراد متعددی با ملیت های گوناگون می خوانید متوجه میشوید چیزی هست که هیچ یک نمیداند یا نمیتواند بنویسد چیست ولی دارد از دست میرود، و چیزی دارد آنرا نابود میکند و بجایش می نشیند. در عمل می بینیم صفا و صمیمیت از دست میرود و جای آن را اما نه مظاهر غرب بلکه جستجوی قدرت است که می گیرد. و این براستی اتفاق هم می افتد.

در اندیشه روستائیان روس انسان به قدرت بیرونی نیازمند است چون ضعیف است اما اتوکراسی بهتر است چون بار مسائلی را که برای اداره یک مملکت الزامی ست و مشکل هم هست  به دوش می شد و می گذارد مردم به مسئولیت معنوی خود برسند. البته آزادی بیان و آزادی رعیت لازم است تا خودشان به امور خودشان برسند. به ما آزادی بیان بدهید اما سراغ ما نیآئید.

 

شاید این فقط شامل روستائیان نیست همۀ روس فقط می خواهد راحتشان بگذارند، به آنها بی حرمتی نشده و دست دوم قلمداد نگردند ولی دل از کف برای غرب از دست نداده بودند. از آنارشیست ها گرفته تا سوسیالیست ها و پوپولیست ها اعتقاد داشتند روستائیانشان سوسیالیست به دنیا می آیند و ازین بابت سروگردنی از غرب فراترند. یعنی حتی جناح رادیکال آنچه خود داشت زبیگانه تمنا نمیکرد. تاریخ ما را ببینید از همان ناصرالدین شاه که چطور ظواهر غرب چشمش را گفته و بُن ماجرا را نمی بیند. حرف دلسوختگان ایرانی آنزمان بیشتر این بود که ما هیچ نداریم همه چیز پیش غرب است باید یکجوری شبیه سازی کرد و دلی از عزا درآورد تا "راه ده ای یار مرا" محقق گردد. تازه این برخورد مال گذشته خیلی دور هم نیست. من همین چهار سال پیش در جمعی از متفکران شرکت میکردم که دوران مشروطه را بررسی میکردند. باور کنید با گوشهای خودم چند بار شنیدم با داغ دل میگفتند ما آنموقع هیچ چیز نداشتیم، ایران ویرانه ای بود. انگار کسی به اسم ایرانی با ارزشهائی که از گذشته به او به ارٍث رسیده باشد در ذهن آنها حضور نداشت. خوشحال بودند چقدر خوب شد غرب به داد ما رسید و نجاتمان داد.هیچ نوع نگاه برابر به غرب یا احساس پیوستگی و همکاری با غرب در دیدگاهها وجود نداشت. (من چنان شگفت زده شده بودم که آن جلسات مُحّرک نوشتن رمان کوچکی شد به نام "بازگشت به خانۀ یوسف مشار".)

چند نمونه برایتان می آورم: باکونین را بگیریم بعنوان یک روشنفکر بمعنای کامل کلمه، پرسوناژی نادر که مُعرّف کتابخوانهای دهۀ 1840 است و در عین حال راه را باز میکند به عمل رادیکال سالهای 1870 . عمل گراست ازنجبا که برخلاف روحیۀ  تنبل و ابلوموف روسی، ذهنِ نسل اندر نسل آموزش دیده خود را برای کشف راههای جدید بکار می گیرد.ابتدا سوسیالیستهای فرانسه را ترجیح میدهد. به آلمانها مشکوک است که میخواهند حتی به سوسیالیزم ادویۀ زورگوئی و استبدادی بزنند.

در پاریس در جمع پرودون، ژرژساند، لوئی بلان کسانی که انقلاب 1848 را شکل میدهند، قرار می گیرد. مارکس را ملاقات میکند.اما با تمام این تجربه ها و حتی شرکت در عصیان آنارشیست ها در نقاط مختلف اروپا، به این نتیجه میرسد، که غرب میتواند تهدید آمیز باشد، روسیه باید راه خودش را برود.

 

باکونین میگوید روسیه باید از غرب بترسد بینش فلسفی سوسیالیزم میتواند وضع را بهم بریزد.

میگوید سوسیالیست های آلمانی و در راس آنها مارکس، وابسته به دولت و تشکیلاتند. ولی آنچه جامعه را متحول میکند از ژرفنای جامعه بر می آید. برای او این ژرفنا روستاست هر چند کم سواد تر ولی تحول از آنجا بر می خیزد. عقیده دارد روستائی همیشه بدون نظم آماده شورش است. بی نظمی را نشان عمق تلقی میکند. میگوید انها میگویند زمینِ من نه زمین ارباب پس رابطه ای درست با مالکیت زمین ته دلشان دارند.

بنظر باکونین روسیه برای حکومت پارلمانی ساخته نشده. او با تجربه نزدیک از غرب، دیگر هیچ چشمداشتی از آنها ندارد. می پرسد از اروپائی که بعد از مدت کوتاهی انقلابی گری به اربابان سابق خود دخیل بسته چه امیدی میتوان داشت؟ از آلمان هم متنفر است. سوسیالیست های آلمان و در راسشان مارکس طبیعتشان اینست که به دولت وابسته باشند و به داشتن تشکیلات. فقط امید را به روسیه میتوان بست که با توان انقلابی خود دیگر کشور ها را هم متاثر سازد.

پان اسلاویسم باکونین  حتی دیگر چون هرزن Herzen به قدرت انقلابی فرانسه معتقد نیست چقدر دلش میخواهد یک لوئی بلان یا پرودن دیگر از آن سر بزند و نمی زند.

می بینیم که نه از جمع اسلاو دوستان بلکه غرب دوستان هم یک عده منتقد باز می گردند تا مرزپذیرش تبعید و در مورد باکونین، از دست دادن امتیازات وابستگان اشراف.

هرزن هم در بین روشنفکران غرب دوست چهره ممتازی ست. این تحسین گر غرب روزنامه نگار معروف برای اولین بار در 1847 در اروپائی که می پرستد اقامت میکندو میگوید بعد از مطالعه ایدآلیسم آلمان سوسیالیزم فرانسوی را برگزیده.

در دوران تبعید در لندن با تبعیدیان ایتالیائی لهستانی که همگی از شکست 1848 انقلاب فرانسه متاسفند آشنا و پروژه سیاسیش را با تمرکز به پروپاگاند پیش می برد. او هیچ اعتمادی به اروپائی ها ندارد آنها بنظرش نه میخواهند اتوکراسی در روسیه از بین برود نه حتی تقلیل یابد.

او رویای انقلاب داشت. جزو آن کتابخوانهائی ست که با مطالعه به رنج مردم پی می برند از نزدیک ندیده اند. در 1848 میگوید به فرد می اندیشد که زیر فشار سیستم له میشود.

اما مشاهده میکند هر چه از آن متنفر بوده، روحیۀ بازاری و داد وستد جو و حسابگر، از مشخصات سوسیالیزم فرانسوی شده و در مجموع سوسیالیزم غربی. آنچه در غرب می بیند و بخصوص شکست انقلاب فرانسه، او را می رماند.

دوباره ذهن هرزن به روسیه برمیگردد و نزدیک میشود به اسلاو دوستان. اگر آنجا استبداد هست حداقل روحیه بازاری و حسابگر و اهل بده بستان، نیست. فکر میکند جهان روستائی باید کلید روسیه باشد. یعنی روحیه آنها را غالب کنیم، حکوت دست آنها باشد. روس بودنش گل کرده دنبال بی پیراگی می گردد. شعارش: ما گذشته ای نداریم که حبسمان کند، به لحاظ روحی آزادیم. روستائی روس در نهادش سوسیالیست است. یعنی آنچه آنها به دنبالش هستند ما در خانۀ خودمان داریم. او کانسپت " سرنوشت روسی" را مورد مداقه قرار میدهد.

 

یک نمونه دیگر، پدر معنوی لنین تکاچوtkatchev. او در نامه ای به انگلس می نویسد روسیه نمیتواند به مدل غربی انقلاب کند. نباید منتظر رشد سرمایه داری بنشیند. نه به بورژوازی نیاز دارد نه نهاد های سیاسی. انقلابی گری را به جای همه اینها می نشاند و می گوید این خصوصیت روسی ست که عقب ماندگی اجتماعیش شانس انقلابی اوست.

یادمان باشد روس ها چنان تعصبی نسبت به روستائیانشان می ورزند که گوگول حتی گفت روستائیان را آگاه نکنیم که چشم و گوششان باز نشود و به دنیای ناپاکی ها گام نگذارند. او در "نفوس مرده" با تمایز روسی رستگاری می جوید. غرب، رستگاری نژاد اسلاو و رستگاری ارتدوکسی را ازآنها می گیرد.

چیزی بنام تشابه انسانی در آن عصر مورد بحث قرار نمی گیرد. حالا آنجا ها نیستیم. اینکه تحولی در شعور بشر دارد شکل می گیرد و گرفته، جزو مباحثات نیست. موضوع صیانت ذات است رادیکالهای عقب مانده هم میخواستند با نواختن قابلمه در ارکستر فرارفتن شعور اجتماعی شرکت کنند. چون ساز دیگری نمیتوانستند بنوازند. البته امروز با رشد تکنولوژی و ارتباطات حتما در سایه تلفن دستی هوشیار و کامپیوتر و ارتباطات جهانی، روستائی روسی هم جهش فکری یافته است، چیزی که به ضرب عصای آهنی انقلاب به آن نرسیده بود.

رابطه صیانت ذات در لحظات دشوار و احساس نیاز شناخت خود، همین امروز هم وجود دارد.

ژان پیر شونمان Jean Pierre Chevenement سیاستمدار قدیمی فرانسوی در کتاب اخیرش " چالش تمدن" و در طی مصاحبه ها از لزوم تفکر در مورد اینکه ما کیستیم( فرانسوی ها) و ارزش هایمان کدامست آنهم در دنیائی که دیگر نه دموکراسی نه لائیسیته معلوم نیست چیستند، سخن میراند. روی جلد کتاب او کشتی طوفان زده ایست در تاریکی. گمانم با تفاوت های مشخصی در مورد شرایط، روس های آنموقع هم چنین کشتی در دست طوفانی در افق خودشان می دیدند.

 

 

اما سوال شما را در مورد اینکه پدر کجا بود نمی فهمم. آیا پدری به اسم ایران در قبال غرب؟ یا ایران در قبال فرزندان خودش؟  سوال هر کدام باشد، پدر سر جای خودش بود. در عرصۀ زمین و تاریخ بشر. نه الزاماً در چشم و شعور و خود آگاهی ایرانی ها و نه در بینش غرب. نسل پسرانی از این پدر روئیده بود که از پدر شرمسار بودند و میخواست با پسران همسایه که او را قبول نداشته و در او به چشم تحقیر می نگریستند حشر و نشر داشته باشد. پسر ها برای آب خوردن از ریشه ها باید رابطه خود را آگاهانه اکتیو کنند. مثل دریافت هر برنامۀ دیگری. والّا کارکرد ها منتقل نمیشوند. این واهمۀ فرزند است که نکند دیگر خبری از پدر در کار نباشد. اما پدر هرگز بچه هایش را رها نکرده. چون در میدان الکترومنتیک و حافظۀ سلولی آنها موجود است. کافی ست آنرا اکتیو کنند. بسیاری اکتیو نمیکنند.این پدر آنقدر به آزادی و اختیار فرزند احترام قائل است که می گذارد خود فرزند برای اکتیو کردن سیستم و دریافت برنامه اقدام کند. به زور سیستم فرزند را با برنامۀ خودش هَک نمیکند.

اما چرا گاهی فرزند ها یادشان میرود سیستم را اکتیو کنند؟ تجربه نشان میدهد که از فرط غرور وبالیدن به آن تجربۀ اندک فردی که نزد خود دارند. یا گسستی دارند با سیستم به خاطر عدم شناخت و پرهیزاز واقعیات که جائی در سیر حوادث پیش آمده است. چاره کار تونل زدن است با آگاه شدن، پذیرفتن ضعف های سرنوشت پدر که امروزه ممکن است بزرگ و فاحش بنظر برسند. برای مثال " فردوسی" در شاهنامه، برای سرپوش گذاشتن روی استفاده گسترده از جادو پیش از ورود دین بنی امیه به ایران، روایت خودش را از رستم تغییر میدهد. رستم هرگز پسر خودش را نکشت بلکه همچنان که دکتر خالقی مطلق که نیاز به معرفی ندارد، به تفصیل به آن پرداخته، نیروی شرو ظلمات(افراسیاب)  از طریق جادومیخواهد ژن یا مختصات موروثی والای رستم را به جبهۀ خودش منتقل کند. اسب او را می دزدند تا بخاطر جستجویش وارد سرزمین آنان شود و از زنی که وابسته به جهان جادو ست فرزندی نطفه ببندد با بهره مندی ازتمام قوای یَل ولی روزی به نفع شر عمل کرده رستم را از پا در بیآورد. این آن فرزند نیمه انسان؛ نیمه دیوی ست که برای جهانگشائی و تسلط آمده است و رستم او را از پا در می آورد.

اگر سریال شاه آرتور را که توسط بی بی سی تهیه شده و مرلن Merlin نام گرفته، دیده باشید، همیشه سخن سرِ سودای جهان جادو و وابستگانش برای فتح مدینه فاضلۀ انسان نیک است که در این فیلم با شهر و قلعه کملوت Camelotمشخص میشود. سردسته جادوگران در دوره ای خواهر خود شاه آرتور است و داستانها حول دسایس جهان جادو برای از پا درآوردن شاه آرتور و تصرف ملک و فرمانروائی او انجام می گیرد. به داستانهای شاه آرتور و شباهتهایش به داستان شاهنامه نخواهم پرداخت ولی جای تحقیق دارد. مرلن، که به نفع شاه آرتور، از جهان جادو و پرنده ای افسانه ای چون سیمرغ یاری می گیرد، هر چند به هیچ وجه مختصات فیزیکی رستم را ندارد اما او نیز در یاری به شاه نیکان از استعداد های فوق زمین خود مدد می گیرد، همچنین پرورش یافته یک جادوگر است. کل داستان نکته های بسیار در همسانی با رستم و زال و سیمرغ دارد. اما در داستان شاه آرتور، حضور جهان جادو و عملیات آن کاملا روشن و علنی است و از مریدان آن به معتقدان "دین کهن" یاد میشود. این دین باید پایان پذیرفته باشد ولی هنوز عده ای در خفا بر همان آئین و عملکرد مانده اند. در شاهنامه نوعی تلاش برای فروپوشاندن حضورجهان جادو و عملکرد آن انجام می گیرد  و حال آنکه سوزاندن پر سیمرغ به دنبال برخی مناسک و یا مدد گرفتن از چوب یک درخت خاص برای پیروزی بر اسفندیار و صحنه های بسیار دیگر، همگامی دنیای سحر و جادو را در کنار زندگی قهرمانان نشان میدهد. حداقل اینجا این نتیجه نیک را بگیریم که رستم پسر خود را نمیکشد و باور های نادرستی را که در آن استمرارِاستبداد ایرانیان ناشی از فرهنگی معرفی می شود که جلوی پیشرفت پسر در آن توسط پدر گرفته شده کنار گذاشت. در عین حال با پذیرش اینکه در ایران قدیم سحر وجادو عمیقا رواج داشته تونلی زد به آن گذشته و آنرا در نور واقعیتی به اندازه تر ملاحظه کرد.

پسرانی هستند که از پدر پریده اند، مثل پریدن فیوز، چون دچار توّهُم هستند.

 اما اگر نظر غرب مورد نظرتان است، اینجا هم آنها بوده اند که باید قدمت ایران را به رسمیت می شناختند، حالا می شناختند یا نه آن هم امر دیگری بود. سوال شما مرا یاد این گفته معروف عیسی مسیح می اندازد که گفته میشود، در پای صلیب گفته است، پدر چرا مرا وا گذاشتی؟ محمد هم دو سالی نگران آن بوده که واگذاشته شده باشد . موسی هم از نگرانی فوت شدن فرصت میعاد قوم خود را رها کرده است. خلاصه نگرانی واگذاشته شدن از سوی پدر همیشه در روان انسان بوده. اما در عمل همیشه فرزند است که پدر را وا گذاشته یا با او جنگیده تا خود را ثابت کند. خلاصه کنم، پدر همین طرف ها حضور کامل داشته جائی نرفته بوده.

 

خیلی قانع کننده، متشکرم. عالی بود. ولی چیزی که ذهنم را مشغول کرده علیرغم اینکه این ذات گرائی با آن ذات گرائی یکی نبود، به نتیجه یکسانی ختم شد. باتلاق توتالیتاریسم.

 

نه ببینید خیلی روشن بگویم که توتالیتاریسم از دل روس گرائی و اسلاو دوستان و اسلاو سَنجان بیرون نیآمد. آنها اهل انقلاب نبودند رفرم می خواستند. لنین هم که ماجرای 1917را چید، زیاد روس نبود.او از گذشته روس، فرهنگ روس، از اسلاودوستان متنفر بود. من در مقالۀ پیشینم تلاش کردم محترمانه نشان دهم که اوچندان روس نبود و در بطن مشخصات روس گرایان نمی گنجید. جویندگان ذات روس اهل تحرکات و سیاستهائی از آن نوع که لنین اِعمال کرد نبودند. بگذریم که شخصیت فردی هم دخیل است. لنین به نقل از ولادیمیر فدرووسکی در همان کودکی هم آنقدر بچه های فامیل را آزار میداده که خواهر و برادر بزرگترش جرئت گزارشش را به والدین خود نداشتند. حرف هم حرف خودش بوده و هرگز از آن کوتاه نمی آمده متکبر، با لجاجتی عجیب در پی برتری جوئی بر همگان و به کرسی نشاندن نظر خودش.

 

اﻳﻦ ﺩﺭي ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺩﺭ ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻦ ﮔﺸﻮﺩﻳﺪ ﺧﻴﻠﻲ ﻫﻴﺠﺎﻥ اﻧﮕﻴﺰ و ﭘﺮ ﺭﻣﺰ و ﺭاﺯ اﺳﺖ ﻭاﻗﻌﺎ ﺧﻴﻠﻲ ﺑﺮاﻳﻢ ﺟﺎﻟﺒﻪ ﭼﻮﻥ ﺗﺎ ﺑﺤﺎﻝ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﻡ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﻪ ﻧﻘﺶ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺩﺭ ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺭا ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻗﺒﻮﻝ ﺩاﺷﺘﻪ اﻡ ﺑﻠﻜﻪ ﺣﺘﻲ ﻧﻘﺶ ﺗﺎﺭﻳﺨﻲ و اﺛﺮاﺗﺸﺎﻥ ﺭا ﻫﻢ ﺧﻴﻟﻲ ﭘﺮ ﻧﮓ ﻣﻴﺪﻳﺪﻡ.

با اجازه شما باید بروم مسافرانی را از ایستگاه قطار بیآورم فعلا از شما خداحافظی میکنم ولی بر می گردم و توضیح میدهم که چطور در زمینه تفکر، نه عمل، چون این دومی را قبلا در مقاله ای نوشته ام، جریان غرب دوستی و اسلاو دوستی، پیچ خورد به طرف رادیکالها که خشمگینان و قدرت طلبان بودند. تا بعد.

 

مطالعات جانبی:

 

http://www.chevenement.fr/

سایت ژان پیر شونمان

 

آلمانی ها در روسیه

https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_Germans_in_Russia,_Ukraine_and_the_Soviet_Union

 

بازگشت به خانه یوسف مشار

انتشارات اچ اند اس مدیا


Alexandre II
Le printemps de la Russie
 
Hélène Carrère d’Encausse
 
Fayard 2008

یکی داستان است پر آب چشم (درباره موضوع نبرد پدر و پسر)
ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﻩ: ﺧﺎﻟﻘﯽ ﻣﻄﻠﻖ، ﺟﻼﻝ
http://www.noormags.com/view/fa/articlepage/353158

Missing media item.

دیدگاه‌ و نظرات ابراز شده در این مطلب، نظر نویسنده بوده و لزوما سیاست یا موضع ایرانگلوبال را منعکس نمی‌کند.

طاهره بارئی

فیسبوک - تلگرامفیسبوک - تلگرامصفحه شما

توجه داشته باشید کامنت‌هایی که مربوط به موضوع مطلب نباشند، منتشر نخواهند شد!