از او درباره چگونگی ایجاد و گسترش و انتشار این پدیده اینترنتی پرسیدم؟

دکتر محمد علی الستی: ابتدا اجازه بدهید پدیده نهنگ آبی را باز کنم و بگویم چه برداشتهایی دارد. ترمینولوژی این چالش را بازگو می کنم. این پدیده از پدیده طبیعی ساحل نهنگها الهام گرفته شده است. عده زیادی از نهنگها که به گل می نشینند و خودکشی دست جمعی می کنند از قضا پدیده غریب و ناشناخته‌ای هم هست و این نام از این پدیده ناشناخته وام گرفته شده است. تئوریهای متعددی برای خودکشی نهنگها وجود دارد اما هنوز معلوم نیست دلیل اصلی چیست و می گویند ابهامی که در این پدیده وجود دارد همین ناشناختگی می تواند در پدیده خودکشی اینترنتی و یا همین چالش تاثیرگذار باشد. اساسا این نامگذاری رابطه دارد با ابهام موجودی که در پدیده چالش نهنگها وجود دارد.

این موضوع که پدیده خودکشی نهنگها که در هاله‌ای از ابهام است و در همین راستاتلاشی وجود دارد که پدیده چالش نهنگ آبی نیز را می خواهد در پرده‌ای از ابهام نگاه دارد. اما اگر بخواهیم از بعد اپیدومولوژی، چگونگی گسترش این پدیده صحبت کنیم به نظر می رسد که گزارشهایی بدست آمده که اوجش گزارشی است که در بهمن سال گذشته منتشر شده است. گفته می شوداین چالش توسط آقای فیلیپ پودوکین در روسیه ابداع شده است. در سال ۲۰۱۶ آن موقع هم انعکاس کوچکی در ایران داشت خصوصا زمانی که گروه نهنگهای دریایی تشکیل شده بود همان زمان بود که اعلام شده ورژن نهنگ آبی با عمر بین ۵۰ تا ۷۰ دقیقه‌ای می تواند خودکشی را در میان مخاطبان عملی کنند. البته عملا به این موضوع رسانه‌ها در سال ۲۰۱۶ پرداختند و ۱۳۰ خودکشی در سطح جهان را با این چالش نهنگ آبی مرتبط کردند. البته روزنامه سان در بهمن ماه گذشته این خبر را منتشر کرد. روزنامه سان کاملا رسانه‌ای در میان روزنامه‌های زرد است. تعداد رسانه هایی که در سطح جهان این خبر را منتشر کردند بسیار بسیار پایین است.

اما دلیل دیگری برای گسترش این خبر وجود دارد. شما اگر مطلبی را صدها بار تکرار کنید مردم فکر می کنند صدها منبع مختلف در این باره خبری منتشر کرده اند. این خصوصیت بدلیل پیچیدگیهای حافظه کوتاه و حافظه درازمدت ماست. این چند سایت کوچک آنقدر مسایل مربوط به نهنگ آبی را مطرح کردند و در اینباره صحبت کرده اند که ما فکر می کنیم خبری است که تمام رسانه‌ها هر روز درباره آن صحبت می کنند و ما خیلی در اینباره از خود سوالی نمی پرسیم و بطور کامل آن خبر را باور می کنیم و در حافظه دراز مدت ما ثبت می شود.

در حالی که عملا می بینیم که اگر همین الان تلاش کنیم وارد این بازی بشویم می بینیم که هیچ نرم افزار و یا هیچ راه ارتباطی ویژه ای با فرد و یا گروهی وجود ندارد که براحتی به ما اجازه ورود به این بازی را بدهند. انگار یک هیولای موهوم مجازی است، انگار یک تهدید است اما یک تهدید غیرعملی. در واقع ریشه پدید آمدن شایعه در جهان ما همین گونه است.

اما اگر بخواهیم از دید تخصصی کاری روی این بازی انجام دهیم به نظر می رسد که در جهان دیجیتال بطور پنهانی تحولی اتفاق می افتاد. پدیده‌ای که من این گونه آنرا توضیح می دهم ما در دنیا با ۲ نسل مواجه هستیم. یکی نسلی که در زمان شکل گیری و رشد خودشان عادت و یا مهارت استفاده از رسانه‌ های دیجیتال را نداشتند. یعنی با رسانه‌های دیجیتال بزرگ نشدند. و نسلی که امروز می بینیم که کودکان و نوجوانانی هستند که می توان آنها را نسل دیجیتالی خواند. نسلی که آنها را « دات کام» می گویند.

نسل اول را دیجیتال غیربومی و مهاجر می نامیم و نسل دوم را نسل بدنیا آمده با دنیای دیجیتال عنوان می کنیم. این دو نسل خوب تفاوتهای شگرفی با یکدیگر دارند. پدیده نهنگ آبی بطور قطع و یقین در جاهایی که توانسته است موفق باشد قطعا روی «دیجیتال نیتویها»، نسل بدنیا آمده با دنیای دیجیتال، اثر گذاشته است و هیچگاه روی نسل دیجیتال غیربومی تاثیری نداشته است.

ویژگیهای که جامعه شناسان رسانه به نسل دیجیتالیها نسبت می دهند این است که آنها زندگی با تنوع طلبی و هیجان را بیشتر از نسل اول دوست دارند. لذت این نسل در تنوع و هیجان است. خیلی آزادیخواه و توجه طلب هستند. و در مقابل نسل اول، دیجیتالی های غیر بومی، دغدغه‌های دیگری دارند. برای نسل دات کام دیده شدن و «لایک» بیشتری گرفتن اهمیت زیادی دارد و به همین دلیل آنها هرکاری می کنند تا در مرکز توجهات قرار بگیرند.

حرکاتی که منجر به از بین بردن خود و یا خودکشی بشود. کارهایی که دلهره بیشتری دارند و رقابت برای کسب لایک بیشتر و جلب توجه بیشتر می توانند او را به جایی برساند که دست به حرکاتی از قبیل خودکشی بزند. اینها بطور سیستماتیک و برنامه ریزی شده با چیزی مثل گروه «اف۵۷» که پدیده تکامل یافته‌اش همان گروههای «دریای نهنگها» یا پدیده نهنگ آبی است خود را ارضا می کنند و یا اینکه تنها با عکس‌های دلهره آوری که از خود می گیرد تا لایکهای بیشتری داشته باشد جان خود را تا حد زیادی به خطر می اندازد.

به همین دلیل می توان گفت که خودکشیها می تواند دو جنبه داشته باشد یکی همین خصوصیت‌های جوانان و نوجوانان این نسل و دیگری روند پدیده چالش نهنگ آبی. در همین زمینه تلاشهای نسل اول، دیجیتالیهای غیر بومی، برای مقابله با این پدیده انجام می دهند بیشتر به بدترشدن اوضاع کمک می کند تا راهی برای مقابله باشد.

مثال آن در ایران است یک بنیاد ملی بازیهای رایانه‌ای داریم مدتهای زیادی تلاش می کرد اسمی از این چالش «نهنگ‌های آبی» برده نشود. تحت این عنوان که با نام بردن از این چالش و اعلام خطرش برای این بازی تبلیغ می کنیم و زمانی که این بازی بطور پنهانی و قاچاق مانند تمام چیزهایی که سعی داریم آنرا پنهان کنیم، منتشر شد و در دسترس قرارگرفت بیشتر مورد توجه قرارگرفت و مشهور شد.

بسیاری تلاش کردند تا شانس خود در این زمینه را بیازمایند و این چالش را تجربه کنند. هر چند که عده زیادی که تلاش کردند نتوانستند اپلیکشین و یا گروهی برای ورود پیدا کنند. اما تشنگی و عطش برای آنها ایجاد شد. به نظر می رسد در حال حاضر تحقیقاتی در این زمینه صورت گرفته است تا بنوعی به هدایت برخی از افراد نسل دوم، «دیجیتال نیتویها»، بپردازند.

آنهایی که در پس این تحقیقات هستند می خواهند ببینند چگونه می توان از طریق دنیای دیجیتال این افراد را وارد دنیای پرازدلهره و ریسک کرد و از آنها درخواستهای متفاوتی در این زمینه داشت. این بنوعی تجربه‌ای است که چگونه می توان بشر را در هزاره سوم کنترل و هدایت کرد.

بنوعی مبدعان این چالشها بعد از هیپنوتیزم و تبلیغات بدنبال راهی برای به سلطه درآوردن نوع بشر و کنترل او هستند. در واقع در دنیای مجازی داریم به مهارت‌های می رسیم که افراد و یا گروههای برای افزایش قدرت و هژمونی خودشون تجربیاتی را آزمایش می کنند که البته امروز در حد جنینی خود هست و تحقیقات آنها تنها در شبکه‌های مجازی صورت می گیرد. ممکن است برنامه نهنگها بخش کوچکی از یک پروژه باشد که در سالهای آینده با عواقب واقعی آن آشنا خواهیم شد. می توان گفت که در مسیر سریع و روبه رشد پیشرفتهای رایانه‌ای و اینترنتی گروههای زیادی تحقیقاتی گسترده برای گسترش ثروت و قدرت خود در زمینه‌های همچون نهنگ آبی دارند.

یورونیوز: چه راههایی برای مقابله با این پدیده وجود دارد؟

دکتر محمدعلی الستی: همیشه باید بیاد داشته باشیم که در تمام دنیا همواره دزدها از پلیس‌های جلوتر هستند. متاسفانه دزدها در دنیای دیجیتال چندین قدم از پلیسها جلوتر هستند برای مقابله با پدیده‌های همچون نهنگ آبی ما به جای سیاستهای تهاجمی، باید به یک فرهنگی برسیم که هوشیارسازی دیجیتال را مدنظر قرار می دهد. سالیان سال است که در تلویزیون ایران اخطار می کند به مخاطب که مثلا مواظب بازیهای کامپیوتری باشید. بچه‌های شما را معتاد می کند. این روشها کاملا مخرب بوده است، چرا که نسلی که آنرا دیجیتالی می نامیم برای زندگی آینده‌اش نیاز به مهارتهایی دارد که اغلب آنها را از طریق همین بازیهای رایانه‌ای کسب می کند. در واقع تلویزیون جمهوری اسلامی همه بازیها را مخوف و ترسناک نشان می دهد و بچه‌ها از پیشرفتهای دیجیتالی محروم خواهند شد. در حالیکه بچه‌ای که در فرآیند رشد است تا حدی اگر این مهارتها را کسب نکند در آینده یک بچه عقب مانده خواهد بود.

باید بخشی از برنامه‌های آموزش و پرورشی ما آشنایی با این دنیای دیجیتالی باشد. زمانی که از هشیار سازی می گویم از جنس مدلهای جمهوری اسلامی نمی گویم من از هشیار سازی می گویم که بتواند در برابر برخی از این هیولاهای دیجیتالی مقاومت کند و بچه‌های ما در مقابل آن مصونیت داشته باشند. مصونیت این گونه مانند مصونیتی است که مثلا ما در زدن واکسن آن را تجربه می کنیم.