عبدالستار دوشوکی

مدیر مرکز مطالعات بلوچستان ـ لندن

۲۱ فوریه ۲۰۱۸ - ۲ اسفند ۱۳۹۶

نکته مهم: این عکسها از سایت بی بی سی نیست. بلکه توسط خود من در سایت ایران گلوبال اضافه شده است

متعاقب سفر حسن روحانی به هند، دومین همایش بین‌المللی معرفی فرصت‌های سرمایه گذاری در طرح توسعه سواحل مکران با شرکت مسئولین نهادها و وزارتخانه های مختلف و سرمایه گزاران داخلی و خارجی در روز ۶ لغایت ۸ اسفند سال ۱۳۹۶ در تهران و چابهار برگزار خواهد شد. این طرح علاوه بر پروژه های نظامی و امنیتی تحت مدیریت سپاه و نیروی دریایی ارتش، برنامه های بلندپروازانه تاسیس راه آهن جنوب ـ شمال، کارخانجات پتروشیمی، فولاد، کشاورزی، شیلات، فرودگاه، گردشگری، حمل و نقل و ترانزیت، توسعه‌ بنادر، شهرسازی، نفت و گاز، صنعت، نیروگاه و آب شیرین کن و غیره با محوریت چابهار و مشارکت هند بعنوان سرمایه گزار عمده را در بر می گیرد.

 در طی جنگ ایران و عراق و به دلیل حملات نیروی هوایی عراق به کشتی های ایرانی در محدوده خلیج فارس، چابهار بعنوان بندری که خارج از دسترس هواپیماهای جنگی عراق بود مورد توجه راهبردی مسئولین جمهوری اسلامی قرار گرفت، و بعدها منطقه آزاد چابهار‎ در سال ۱۳۷۲ بنیانگذاری شد. سازمان منطقه آزاد چابهار در مقایسه با بقیه مناطق آزاد کشور به دلیل رقابت های سیاسی بی وقفه نهادهای متعدد با ۱۴ مدیر عامل مختلف بیشترین تعداد انتصاب و انفصال رئیس هیأت‌ مدیره و مدیرعامل را داشته است.

 یکی از موضوعات مناقشه نزاع بر سر کنترل و مدیریت اسکله های مختلف توسط سازمان منطقه آزاد، سپاه پاسداران، اداره شیلات، و سازمان بنادر و دریانوردی است که در نتیجه آن منطقه آزاد چابهار بعنوان یک تجربه ناکارآمد توسط مردم بومی و سرمایه گذاران سرخورده، حتی بنا به اعترافات خود مقامات مختلف حکومتی، معرفی شده است. احتمالا به همین دلیل قیمومت و دبیری کارگروه عمران طرح توسعه سواحل مکران به عهده وزارت دفاع و نیروی دریایی ارتش واگذار شده است. اکنون این سه طرح توسعه نظامی دریا محور، پروژه ترانزیتی بندر بهشتی به همراه خط راه آهن، و توسعه تجاری ـ صنعتی منطقه آزاد به هم گره خورده اند؛ قرارگاه سازندگی خاتم الانبیاء سپاه نیز پیمانکار اصلی بسیاری از این پروژه ها است که تحت مدیریت اجرایی آن تکمیل فاز نخست پروژه توسعه بندر بهشتی در چابهار حدود ۱۲ سال طول کشید.

 نقاط قوت

سواحل مکران به دلیل مجاورت با آب های آزاد بین المللی و قرار داشتن در خارج از منطقه پر تنش خلیج فارس از اهمیت و جایگاه ژئوپلتیک ویژه ای برخوردار است که در صورت ایجاد زیرساختهای لازم می تواند نقش بسیار مهم و استراتژیکی را نه فقط برای ایران بلکه برای کشورهای آسیای میانه، سازمان همکاری اقتصادی اکو و کشورهای مشترک المنافع اتحاد جماهیر شوروی(CIS) و کل منطقه، ایفا کند.

 در صورت ایجاد زیرساخت‌های صنعت گردشگری و دهکده‌های توریسم دریایی، سواحل مکران از پتانسیل بسیار بالایی برای جذب گردشگران داخلی و خارجی برخوردار است. با توجه به تنش دیرینه بین پاکستان و افغانستان، بندر چابهار با سرمایه گذاری هند می تواند امن ترین و با صرفه ترین مسیر جهت ترانزیت کالا به افغانستان و کشورهای آسیای میانه باشد. اراده مصمم و تلاش هند و ایران جهت عملی شدن این طرح و در مجموع "دیپلماسی اقتصادی" دولت روحانی یکی دیگر از نقاط قدرت آن است.

  نقاط ضعف

دولت در لایحه بودجه سال ۹۷ برای توسعه سواحل مکران و تقویت نیروی دریایی ۹۶ میلیارد تومان (حدود ۲۰ میلیون دلار) در نظر گرفته است که مشخص نیست چه مقدار از آن صرف تقویت نیروی دریایی ارتش و نیروی دریایی سپاه در سواحل مکران می شود. هند نیز تعهد کرده تا سقف ۵۰۰ میلیون دلار در پروژه چابهار و راه آهن (از چابهار تا افغانستان) سرمایه گذاری کند. اگرچه بر طبق گزارش خبرگزاری ها خط ریلی زاهدان- چابهار (که تا کنون پیشرفت ۲۵ درصدی داشته است) ممکن است تا ۱۰ سال آینده هم به بهره‌برداری نرسد.

 علیرغم اصرار در برگزاری جشن زودهنگام تکمیل فاز نخست پروژه توسعه اسکله بندر بهشتی، تخلیه بار به همان روش قدیمی صورت می گیرد. حقیقتی تلخ که مدیرکل بنادر و دریانوردی سیستان و بلوچستان چند هفته پیش به آن اذعان کرد و گفت : "جذب صاحبان کالا به بندر چابهار و بهبود ظرفیت تخلیه و بارگیری در این بندر از سطح یک و نیم میلیون تن فعلی زمانبر و حداقل یک سال زمان می‌خواهد". دو هفته قبل از آغاز همایش دوم در تهران خبرگزاری مهر در یک گزارش تحلیلی نوشت: "اقتصادی‌ترین بندر ایران همچنان چشم انتظار نقش‎آفرینی سرمایه‌گذاران است". یکی از دلایل اصرار هند به واگذاری کامل مدیریت بخش عمده بندر بصورت استیجاری به متخصصان آن کشور، ناکارآمدی مدیریت فعلی است.

 یکی دیگر از کاستی های عمده این طرح "بومی ـ محور" نبودن و غیبت شرکت های بومی و حتی نهادهایی نظیر شهرداری ها، شوراهای شهرستان و منتخبین محلی است. از دیگر مولفه های مهم اما مورد مناقشه این طرح "آمایش جمعیتی" در سواحل مکران است که بر اساس آن حدود دو و نیم میلیون نفر از بقیه نقاط ایران به سواحل مکران گسیل خواهند شد. آنهم در شرایطی که بنا به گفته نمایندگان استان در مجلس نرخ بیکاری در استان بالای ۵۰ درصد است. پروژه تاسیس شهر ۱۵۰ هزار نفری تیس (متصل به چابهار) آغاز شده است. در این طرح جامع هیچگونه برنامه و راهکاری برای آموزش در بهسازی نیروی کار محلی و مدیریت توسعه انسانی در بهره وری از این طرح وجود ندارد.

 با توجه به اینکه حدود ۱۲ سال طول کشید تا فاز نخست بندر شهید بهشتی در چابهار با هدف رسیدن به ظرفیت هشت و نیم میلیون تنی بارگیری عملی شود، مشخص نیست چه مرحله زمانی و یا سطح سرمایه گزاری برای رسیدن به هدف مطلوب هشتاد میلیون تنی (یعنی حدود ده برابر شدن ظرفیت) در نظر گرفته شده در این طرح، لازم است

فرصت‌ها

 در صورت مشارکت فعال نیروی بومی و عدم تغییر بافت جمعیتی، این طرح می تواند زمینه را برای فقرزدایی در بلوچستان و توسعه نیروی انسانی و شکوفایی اقتصادی هرمزگان و سیستان و بلوچستان فراهم آورد. بندر چابهار و کریدور ترانزیتی جنوب به شمال می تواند نه تنها منبع درآمدزایی برای اقتصاد کشور باشد، بلکه باعث ارتقای جایگاه اقتصادی و سیاسی ایران در بین کشورهای آسیای میانه و سازمانهایی نظیر سازمان همکاری اقتصادی اکو و سازمان کشورهای مشترک المنافع اتحاد جماهیر شوروی (CIS) خواهد شد.

 دسترسی ایران به آب های آزاد بین المللی و کاهش وابستگی ایران به خلیج فارس و بنادر کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس فرصت های جدید اقتصادی را برای ایران بوجود خواهد آورد. توریسم دریایی و گردشگری می تواند یکی از مزایا و فرصت های طلایی این طرح باشد. از منظر تئوریک مشارکت و سرمایه گزاری کشورهای مختلف در طرح توسعه سواحل مکران می تواند فرصت و سرآغازی برای تغییر رفتار سیاست های تنش آفرین جمهوری اسلامی باشد. زیرا کشورهای سرمایه گذار برای بازدهی و امنیت سرمایه خویش این مطالبه جدی را از دولت ایران خواهند داشت و ممکن است آن را به عنوان یک پیش شرط الزامی برای کاهش ریسک سیاسی و سرمایه گزاری در ایران مطرح کنند.

 گنجاندن برنامه ریزی منسجم برای فقرزدایی و توانمند کردن نیروی کار محلی در کنار نیروهای تخصصی می تواند یکی از بهترین فرصت ها برای منطقه و کل کشور باشد. فرصتی که در صورت تحقق نیافتن می تواند به تهدیدی جدی تبدیل شود. به تائید فرماندار و نماینده چابهار در مجلس، چابهار پایین‌ترین شاخص‌های توسعه‌ای نظیر پایین ترین سرانه فضای آموزشی، درمانی، ورزشی و همچنین دسترسی به آب بهداشتی و بالاترین نرخ حاشیه نشینی در کشور را دارد.

 به گفته رییس شورای اسلامی شهرستان چابهار نسخه‌های تهران دوای درد مردمان این خطه با پایین‌ترین شاخص‌های انسانی نیست. او می گوید "بیش از ۶۳ درصد جمعیت چابهار در فاجعه‌بارترین و بدترین شرایط انسانی در مناطق حاشیه نشین زندگی می‌ کنند". به گفته فرماندار ویژه چابهار اگر برای این محرومیت ها تدبیری مناسب اندیشیده نشود میتواند مانعی جدی برای توسعه سواحل مکران باشد. علاوه بر فقر، فرق نیز مزیت علت شده است. به گزارش خبرگزاری کار ایران (ایلنا) علیرغم آمار بالای بیکاری در بین فارغ التحصیلان دانشگاهی بلوچ، ۸۰ درصد از مشاغل آموزشی چابهار در اختیار غیر بومی‌هاست.

 از ۱۱۴ مدیر شاغل در آموزش و پرورش شهرستان چابهار تنها ۲۵ نفر از نیروهای بومی استان هستند که اکثر این نیروهای بومی نیز از برادران شیعه سیستانی انتخاب شده‌اند. بر اساس گزارش دنیای اقتصاد و به نقل از نماینده اصولگرای زاهدان حدود ۸۰ درصد مردم استان سیستان و بلوچستان زیر خط فقر قرار دارند. بر طبق گزارش خبرگزاری مجلس شورای اسلامی حدود ۱۲۰ هزار کودک در این استان از آموزش ابتدایی محروم هستند.

 رانت خواری و فساد اداری جزو بیماری های مزمن منطقه است. معضل آب شرب و بی آبی تهدید دیگری است. به‌گفته فرماندار ویژه چابهار بعد از ۲۴ سال انتظار از "وعده و قرار" شاخص دسترسی به آب بهداشتی در چابهار تنها ۲۳ درصد است که نسبت به میانگین ۹۰ درصدی در کشور، پایین‌ترین شاخص آب بهداشتی متعلق به مردم تنها بندر اقیانوسی کشور است. به گفته وی از ۴۳۸ روستای شهرستان چابهار تنها ۱۶ روستا آب بهداشتی شبانه‌روزی دارند

تهدیدها

با توجه به اینکه حدود ۱۲ سال طول کشید تا فاز نخست بندر شهید بهشتی در چابهار با هدف رسیدن به ظرفیت هشت و نیم میلیون تنی بارگیری عملی شود، مشخص نیست چه مرحله زمانی و یا سطح سرمایه گزاری برای رسیدن به هدف مطلوب هشتاد میلیون تنی (یعنی حدود ده برابر شدن ظرفیت) در نظر گرفته شده در این طرح، لازم است.

 به دلایل متعدد از جمله چندگانگی ساختار قدرت و کانونهای تصمیم گیری در ایران، و روابط پر تنش ایران با کشورهای منطقه و خطر بازگشت تحریم های همه جانبه آمریکا و یا احتمال شکست برجام، باید اذعان داشت که موفقیت نهایی این طرح با تهدیدهای جدی داخلی و بین المللی روبرو است. پیمانکار اصلی بسیاری از این پروژه ها قرارگاه سازندگی خاتم الانبیاء است، امری که می تواند در صورت تحریم بیشتر سپاه، تهدید جدی برای این طرح باشد.

 رانت خواری و فساد اداری جزو بیماری های مزمن منطقه است. معضل آب شرب و بی آبی تهدید دیگری است. به‌گفته فرماندار ویژه چابهار بعد از ۲۴ سال انتظار از "وعده و قرار" شاخص دسترسی به آب بهداشتی در چابهار تنها ۲۳ درصد است که نسبت به میانگین ۹۰ درصدی در کشور، پایین‌ترین شاخص آب بهداشتی متعلق به مردم تنها بندر اقیانوسی کشور است. به گفته وی از ۴۳۸ روستای شهرستان چابهار تنها ۱۶ روستا آب بهداشتی شبانه‌روزی دارند.

 جایگاه رقابتی بندر گوادر در ایالت بلوچستان پاکستان

بندر گوادر در ۱۷۰ کیلومتری شرق چابهار واقع شده است و از دیرباز بین مردمان این دو بندر کوچک ماهیگیری مناسبات قوی خویشاوندی، اجتماعی و قومی وجود داشته است. اما اکنون این دو بندر در محور رشد سریع مناسبات پیچده رقابتی بین قدرت های منطقه از جمله ایران، هند، پاکستان و چین قرار گرفته اند.

 بر خلاف استراتژی ناهمگون ایران، پاکستان توسعه گوادر را بر اساس یک برنامه منسجم و مدون ۱۵ ساله تحت عنوان طرح جامع گوادر به عنوان بخش کلیدی ایجاد کریدور اقتصادی به چین واگذار کرده است. از آنجایی که ریسک سیاسی و یا خطر تحریم ها در مورد گوادر وجود ندارد، چین بعنوان تنها سرمایه گزار و تصمیم گیرنده تعهد ۴۶ میلیارد دلاری اولیه خود را به ۶۲ میلیارد دلار افزایش داده است. و تا به امروز بیش از ۱۴ میلیارد دلار در آن طرح هزینه شده است. در حالیکه سرمایه گزاری خارجی در چابهار تا به امروز در عمل فقط ۸۵ میلیون دلار بوده. نکته مهم دیگر اینکه ظرفیت نهایی بندر گوادر با عمق دریایی عمیق تر بین ۳۰۰ تا ۴۰۰ میلیون تن در سال خواهد بود در حالیکه ظرفیت نهایی چابهار ۸۵ میلیون تن در نظر گرفته شده است.

 با توجه به تیرگی روابط فعلی پاکستان و افغانستان، چابهار از موقعیت استراتژیک رقابتی برتری برخوردار است. اما با در نظر گرفتن تسریع ارتقا جایگاه اقتصادی چین در جهان، در درازمدت اگر روابط افغانستان و پاکستان و همچنین روابط هند با پاکستان و چین بهبود یابد، و ایران همچنان درگیر تحریم ها و کانون تنش های منطقه ای و بین المللی باشد، در آن صورت معادله اقتصادی کاملا به نفع گوادر تغییر خواهد کرد.

 نکته پایانی اما اساسی این است که به نظر می رسد در شرایط کنونی آمریکا به هند برای استفاده ترانزیتی محدود از بندر چابهار جهت تامین مایحتاج افغانستان، و دور زدن پاکستان، و در مقابله با چین چراغ سبز نشان داده است. اما در دنیای سیاست هیچ متغیری پایدار نیست.

منبع: بی بی سی فارسی

http://www.bbc.com/persian/iran-features-43129750