به دلیل اینکه نمیخواهم مفصّل توضیح دهم، خلاصه و موجز اشاراتی میکنم.
- وقتی کسی یا کسانی تحت هر نامی و تیتلی و سازمانی و موسسه ای که میخواهد باشد، بخواهند در باره تاریخ ایران و مردم و فرهنگش از اعصار کهن تا همین امروز، تحقیق و پژوهش کنند، باید در گام نخست همان کاری را بکنند که «صوفیها» میکردند؛ یعنی «شستن کتابها»، و این یعنی چه؟. یعنی اینکه پژوهنده باید تمام آنچه را که در باره ایران و تاریخ و فرهنگ و مردمش، نوشته شده است با شکّاکیّتی بسیار تند و تیز و انتقادی و سرشار از پرسشهای مته به خشخاشی و سختکوشیهای مورچه وار در زیر ذرّه بین کاوشگری بگذارد و فقط یک هدف داشته باشد؛ آنهم «شناخت». یعنی به حدّی سختگیر که حتّا اگر «کشف حقیقت»، علیه خود پژوهشگر مختوم شود!، کوتاه نیاید و قانع نشود. ایران و تاریخ و فرهنگش را هر پژوهنده ای باید بتواند و بخواهد و مسئولانه گردن خود بگیرد که آن را به عنوان «جزیره ای کاملا ناشناخته» در نظر گیرد و شخص خودش را نخستین فردی بداند که به آنجا گام میگذارد و کاشفش است، اگر واقعا میخواهد جوینده باشد و تشنه شناخت. با ذهنیّت از پیش «شکل گرفته که مملوّ از پیشداوریها و کژفهمیهای هولناک و خلط مباحث و قاطی پاطی بودن همه چیز با یکدیگر» است، نمیتوان به هیچ وجه به شناخت حدّاقل گویا و ارزشمند از تاریخ و فرهنگ و مردم ایران، کامیاب شد؛ سوای افزودن بر خروارها خروار نوشته های بی بو و خاصیّت که روز به روز بر انبوه آنها همچنان افزوده میشود.
- کسی یا کسانی که سراغ ایران و تاریخ و فرهنگ و مردمش میروند، در ابتدا باید از لحاظ توانمندیهای آزاداندیشی و استعداد او مایه های فکری و هنر جستجوگری بدون غرض و مرض از یک نقطه بسیار ریزی شروع به حرکت کنند و میزان فهم و درایت و تشخیص و آگاهی خود را به محک بزنند؛ نه در انظار دیگران؛ بلکه حدّاقل برای برآورد کردن توانمندیهای شخصی. درست مثل وزنه برداری فرض کنیم. من اول باید ببینم میتوانم صد کیلو را هالتر بزنم، بعد ادّعای صد و بیست کیلو وزنه زدن و فراتر و فراتر کنم.
- پرداختن به تاریخ ایران در نخستین گامها، رفتن به دامنه «اساطیر ایرانی» است. نه تنها شناخت بُنمایه های اساطیر ایرانی به قوّه فهم و نیروی خرد و تمییز و تشخیص دادن چند و چون آنها اهمیّت دارد و منوط است؛ بلکه پژوهنده باید از «بنمایه های اساطیر دیگر ملّتها» نیز آگاهی عمیق و درخوری داشته باشد نا بتواند «تفاوتها» را از یکدیگر تمییز و تشخیص دهد و آنها را تفکیک کند؛ نه «شباهتها» را. زیرا «تفاوتها» هستند که «هویّت» هر ملّتی را و تفاوت ماهوی آنها را از یکدیگر رقم میزنند. حال بگذریم از اینکه کلمه «هویّت»، عربیست و به معنای «او شدن= شبیه و تابع الله شدن» است و با «خویشباشی ایرانی= خدا شدن و قائم به ذات بودن در اوج شکوفایی و خودگستری تخمه خود=سیمرغ گسترده پر»، هیچ سنخیّتی اصلا و ابدا ندارد.
-کسی یا کسانی که بتوانند به آن مرحله از فهم و درک تصاویر اسطوره ای مردم ایران دست یابند که حدّاقلی از فهم خود را در بازاندیشی بگویم «تصویر اسطوره ایرج= مهرورزی» به زبان و کلام خویشتن عبارتبندی مستدل و متّقن کنند ، آنگاه میتوانند چنانچه به تکنیکهای پژوهشی و هنر جستجوگری و کاربست و آگاهی داشتن مایه دار از روشها و دانشهای کمکی – فلسفه، اسطوره شناسی، تاریخ؛ هنر، معماری، زبان شناسی، الاهیات، ادیان شناسی، روانشناسی، جامعه شناسی، ادبیّات، و غیره و ذالک»؛ مسلطّ باشند، به کند و کاو در تاریکیهای سرگذشت ایران و مردمش در طول و عرض و عمق هزاره ها همّت و نظراتی شایان تامّل را بیان کنند؛ وگر نه هر چه بگویند و بنویسند، باد هواست!
- مختصری در باره کلماتی که تا کنون فقط کژفهمیده شده اند.
«فرهنگ»: این واژه هیچ صفتّی را به خود نمیپذیرد؛ زیرا به ذات خودش آفرینشگر ارزشهای همگانشمول و فروزه های خجسته است. فرهنگ بدون تجزیه و تحلیل لغوی آن و فقط در معنای فلسفی و عمیق و همگانشمولش عبارت است از دامنه ای که مستقل از سرچشمه های خود میباشد؛ ولی به همگان تعلّق دارد و در تعلّق داشتن به همگان برای دوام و گسترش ریشه های سر چشمه ای اش در پروسه تحوّلات اجتماعی و کشوری میافزاید و رنگین فضاتر میشود همچون کهکشانها. مثالی ساده برای تفهیم این سخن. همه ما ایرانیها میدانیم که «میرزا قاسمی و باقلا قاتق» از خوراکیهای اقلیم گیلان است. «کوفته» از اقلیم آذربایجان. «سالاد شیرازی» از اقلیم فارس. همینطور الی آخر. وقتی صحبت از غذاهای ملّی ایرانی میکنیم، تمام غذاهایی را مشمول میشود که در اقلیمهای مختلف درست شده اند و به سفره همه ایرانیها تعلّق دارند؛ یعنی از بستر اقلیمی تفکیک شده و به کلّ مردم ایران تعلّق گرفته اند. یا مثالی دیگر: فرض کنید دهها خانوار در منازلشان، گلهای مختلفی را بکارند و آبیاری کنند. بالطّبع، گلها در منزل تک تک صاحبانشان هستند؛ امّا بوی گلها به تمام مردمی تعلّق دارند که از آن کوچه، خیابان، راهرو عبور میکنند. «فرهنگ» دقیقا همین ویژگی را دارد. بنابر این، صحبت از «فرهنگ اسلامی و غربی و امثالهم کردن» خلط مبحث است و عوضی فهمیدن قضیه. فرهنگ، ویژگی پذیرندگی دارد؛ نه ستیزندگی و خشونتی و ویرانگری. فرهنگ «مادر» است که از پدران گوناگون به زایش فرزندان متفاوت، مدام آبستن میشود. کسی که نتواند معنای عمیق و ظریف فرهنگ را بفهمد، مدام در کژفهمیهای خودش، نه تنها اسیر میماند؛ بلکه بر کشمکشهای نظری و بلاهت همنوعانش نیز همّت بسیار میکند.
«تاریخ»: این کلمه را معمولا در حالت فیزیکی میفهمند!. یعنی چه؟. یعنی اینکه نود و نُه درصد مدّعیان تاریخپژوهی، تاریخ را طبق تقسیمبندیهای زمان فیزیکی میفهمند به نامهای «گذشته، اکنون، آینده». «دیروز، امروز، فردا». چنین برداشتی از کلمه «تاریخ»؛ یعنی نواختن سُرنا با تمام انرژی از سر گشادش!. تاریخ در بیرون از ما نیست؛ بلکه در وجود خود ماست. در «ناخودآگاهبود و آگاهبود». آنچه بیرون از وجود ما اتّفاق میافتد، رویدادها هستند؛ ولی آنچه در وجود ما میماند و ته نشین میشود، «جوهر و مایه» رویدادها هستند که در تمام دورانها و نسلهای جامعه، «حاضر و آماده» در ما میزییند. فقط نحوه روبرو شدن و بررسی و سنجشگری و سبک و سنگین کردن آنهاست که میتوانند ما را در پیچ و خمهای تاریک زمان، یاری کنند یا باری بر دوشمان باشند. تمییز و تشخیص این مسئله به نیازها و ایده آلها و آرزوها و آرمانهای نسلهای جامعه در دوران خودشان و هنر گزینش منوط است. بنابر این، کلمه ای به نام «باستان»، جنبه طبقه بندی دارد؛ نه معنای «عهد بوقی». نفهمیدن تفاوت کلمات از یکدیگر و کاربرد آنها در قلمفرسائیها؛ یعنی تمسخر کردن خود و رسوا کردن ناآگاهی خود.
«دین»: تا امروز دین را به معنای عبادات و رسوم و خرافات و ادعیه و سنّتها و زیارات و غیره و ذالک قلمداد کرده اند. و این یعنی بی خبری مطلق داشتن از معنای «دین به ذات خودش». دین در معنای تجربیات فرهنگی ایرانی به معنای «زیباترین دختر برهنه درون خویش» که من آن را در تمام مطالبم به نام «وجدان خویشآفریده» بازاندیشی کرده ام و در باره اش سخن گفته ام. «دین» در تجربه ایرانی به معنای مناسک و مراسم و امثالهم نیست. اینها بند و بستهائیست که در پروسه کشمکشهای اجتماعی و کشوری به دین افزوده و مصادره به مطلوب قدرتپرستان و جاه طلبان و خاصمان زندگی و آزادی شده است که تا همین امروز فلاکتهای ایران را به نامش رقم زده اند. اینکه مسلمانان متقلّب و ناآگاه و آخوندهای شیّاد بر منابر زر مفت میزنند و مردم را فریب میدهند، علتش به این بازمیگردد که ریشه های تجربی و اسطوره ای «کلمه دین» را نمیدانند؛ بلکه همینطور از آن به نام تبلیغ و تحمیق مردم، سوء استفاده میکنند. عبارت «لا اکراه فی الدّین» در قرآن به معنای «در دین، هیچ کراهتی نیست»، دقیقا با اصل تجربه ایرانی از «دین» اینهمانی دارد بدون آنکه مسلمانان به ریشه آن، استشعار داشته باشند که همان، «وجدان خویشآفریده» است. کاربرد کلمه «دین» در زبان و قلم کاست اخانید، جنبه ابزاری برای تحمیق مردم شده است؛ نه تضمین و تامین کننده حقیقت آنچه به ذات خویش است.
نیازی نمیبینم که بخواهم به جزئیات وارد شوم؛ زیرا در خصوص مسائل تاریخی و فرهنگی و اجتماعی ایران، بیش از بیست و پنج سال آزگار است که از زوایای مختلف، بحث کرده ام. کسانی که تمایل دارند، میتوانند به کتابهایم مراجعه کنند. در اینجا فقط شمّه ای کوتاه را میگویم و مطلب را ختم میکنم.
مسئله امروز ما، آشتی با خودمان است. گذاشتن آیینه در مقابل خویش و دیدن خودمان بدانسان که هستیم؛ نه بدانسان که ترسیممان میکنند. مسئله صمیمی شدن با خودمان است بدون نفرت و خشم و سرخوردگی و انتظارات بیجا داشتن از خود. حقیقت خودمان را بدانسان که هستیم صادقانه نشان دهیم. مسئله دوباره انسان شدن و دوست داشتن و برای همدیگر بودن و به کرامت و شرافت و گوهر منحصر به فرد و خدایی و شاهنشاهیی یکدیگر احترام گذاشتن است. ایران و فرهنگش و مردمش به گواهی تاریخشان، سرزمینی و فرهنگی و مردمی فراسوی محدودیّتهای عقیدتی و ایدئولوژیکی و نحله ای و قومی و نژادی و امثالهم است. ایران را نمیتوان در چارچوبی به زور چپانید که در تضاد با گوهر و تخمه ذاتی خودش است. هر گونه تحمیل و اجباری که یک طرفه و فرقه ای و نحله ای باشد، موجب کشمکشهای خونین و ویرانگریها در عرصه اجتماع و حکومت میشود؛ زیرا با حقیقت و واقعیّت کثرتمند جامعه ایرانی در تضاد است. سنجشگری اسلامیّت به معنای نفرت و بیزاری از مسلمان جماعت نیست؛ بلکه تلطیف کردن کهنه عمارتیست که هر گوشه اش خطریست برای زندگی باهمستان در زیر یک سقف. فرهنگ ایرانی، دامنه ایست که نه تنها اسلامیّت؛ بلکه تمام ادیان و مذاهب و ایدئولوژیها و نحله ها و مرام و مسلکها و نژادها و قومها و غیره و ذالک را با گشوده فکری در خودش میپذیرد؛ زیرا «پرنسیپ و مایه های این فرهنگ عبارتند از : گزندناپذیری جان و زندگی، مهرورزی، دادورزی، راستمنشی». یعنی پرنسیپهای که فراسوی تمام نحله ها و ایدئولوژیها و اعتقادات و مرام و مسلکهاست و همگانشمول بدون هیچ مرزی دیواری. فرهنگ ایرانی، تمام نحله ها را به عنوان زیرمجموعه ای از وجود خودش میداند؛ نه علیه خودش. ولی بدبختانه، این اصل کلیدی را تا کنون هیچکدام از یسل کشان عقاید و مذاهب و ادیان و ایدئولوژیها نفهمیده اند و تا امروز خواسته اند که فرهنگ ایران و مردمش را طبق مبانی عقیدتی خودشان متعیّن کنند که نتیجه اش نیز باعث اینهمه کشمکشهای خونین شده است.
نه تنها اسلامیّت؛ بلکه تمام ادیان نوری و مذاهب برخاسته از آنها، علیه زندگی دیگر معتقدان و دیگر نحله ها هستند. واقعیّت تلخ و جگرخراش اینست که اسلامیّت که همان تفاله شده الاهیات زرتشتیگریست از بدو دست اندازی برای سیطره یافتن بر ذهنیّت و روح و روان ایرانیان؛ آنهم به همّت خود ایرانیان! به معضلی بسیار خطرناک تا امروز تبدیل شده است که سنجشگری آن، لازم و بایسته است. در ایران فقط آن اسلامیّتی رسمیّت دارد و شایسته احترام که هیچگونه شمشیری نداشته باشد؛ زیرا شمشیر اسلامیّت، ضد جان و زندگیست و علیه پرنسیپهای فرهنگ ایران است و برای جانستانی از همگان از آن استفاده میشود. تاریخ اسف بار اسلامیّت با نابودی اصنام کعبه شروع شد؛ یعنی کعبه ای که نماد «مجمع خدایان اقوام مختلف» بود، و نشانگر مدارایی و کثرت و باهمخوانی و گردآمد همگان دور یک سفره مقدّس در حضور خدایان خود.
چیزی که یسل کششان اسلامیّت تا امروز شعور فهم آن را نداشته اند، اینست که هر قومی و ملّتی در تحت نام «خدایش/صنمش»، هویّت خودش را تمییز و تشخیص میدهد. اقوام بی خدا/بی اصنام، انسانهای بی هویّت هستند که به راحتی میتوان بر آنها سیطره یافت. تمام تلاش اسلامیون از روز نخست این بود که جوامع پیرامونی را «بی اصنام» کنند تا بتوانند ابدالدّهر بر جوامع، حاکم اقتلویی بمانند.
بحث امروز ما امّا، بازگشت خدایان اقوام و ملتها به همان تخت و اریکه ایست که لیاقش را داشته اند و هنوزم دارند. امّا اسلامیّت به دلیل قدرتخواهی مطلق، حضور هر گونه خدایانی را سوای الله، به معنای شرک میدانند. به همین دلیل نیز، حکومت اسلامی فقاهی با زمامداران پست فطرت و قدرتپرستش نمیتوانند هیچ گرایش و نحله دیگری را در دولت مزخرف الهی سهیم بدانند؛ زیرا «واحد بودن الله» به معنای، مطلق حکومت کردن بدون هیچ مشارکی. تا زمانی که چنین دیدگاهی بر ذهنیّت کاست اخانید و رتوشگران شیّاد و بی وجدان اسلامیّت نفوذ و سیطره دارد، کشمکشهای خونین و ویرانگریهای مضاعف در اجتماع ایران و کشورهای اسلامی ادامه خواهد داشت.
مسئله امروز ما، مسئله دوباره آدم شدن است تا بتوان در جهانی که گرداگردش را خدایان باشکوه هر قومی و ملّتی فراگرفته اند به رقص پر شور و حال زندگی در کنار یکدیگر همّت کنیم و با مسئولیّت و بیداری برای خوشی و شادمانی و دلشادی خودمان و فرزندانمان و آیندگان گام برداریم. به همین دلیل نیز باید تمام آنچه را که مانع آفرینش چنین «باهمستان خجسته ای» میشود، رسوا کرد و با آن پیکار سسنجشگرانه ای را به پیش برد؛ وگرنه زیستن در تحت سیطره ظالمان الهی آنهم با نابود شدن کرامت و شرافت و گوهر ارجمند بشری، پشیزی ارزش ندارد.
شاد زی و دیر زی!
فرامرز حیدریان

این که ایمان آوردیم یا نیاوریم چندان مهم نیست، بحث من ابمانی نیست، بحث درباره هویت است. قرآن یکی از نصوص سنت ماست و این نکته بسیار روشن است. علاوه بر این ادبیات، معماری، نگارگری، و بسی دیگر از جنبه‌های فرهنگی ما در بستری اسلامی بالیده است. در این هم تقریباً شکی نیست. بیگانه‌سازی اسلام علاوه بر این که با فکت‌های تاریخی تضاد دارد موجب بیگانگی ملی‌گرایی ایرانی با ایران واقعی می‌شود. ما از سنت خودمان عصبانی هستیم، حق هم داریم ولی خشم نباید باعث شود نگاه عینی و علمی به تاریخ را کنار بگذاریم و در دام ایدئولوژی‌اندیشی بیفتیم.

ما وقتی از فرهنگ ملی سخن می‌گوئیم، از فرهنگی یاد می‌کنیم که به گفته زنده یاد دکتر طباطبایی: «در گذر تاریخ به شالوده‌ای برای وحدتی تبدیل شده که همۀ کثرت‌های فرهنگ‌های ناحیه‌ای، دین‌ها، آئین‌ها و آداب همه اقوام ایرانی را در خود جمع و سازگاری میان آن‌ها را ایجاد کرده است» یعنی یک مجموعه ای از نظام‌های فکری در حوزه‌های گوناگون فرهنگی را مد نظر قرار می‌دهیم که بر بستر رواداری و سازگاری میان آنها یک فرهنگ ملی را برای ایرانیان شکل داده است. بعد از انقلاب اسلامی نکبت‌بار 57 و گذشت چهاردهه و اندی سال مسئله اساسی ما ایرانیان پس گرفتن ایران و بقای ملت تاریخی ایران است و تنها راهی که پیش پای ماست، فهم اندیشه دنیای جدید و مناسبات دنیای جدید و چگونه روز آمد کردن و سازش برقرار کردن میان عناصر فرهنگی خود با دنیای جدید است. متاسفانه دين اسلام نه تنها با دنیای مدرن سرسازگاری ندارد بلکه خرد و اراده آزادِ انسان را نیز پذیرا نیست و دنیایش بر مشیت و ایمان بر مشیت می‌باشد و سرنوشت انسان را به اراده خداوند می‌داند. انسان را بنده خداوند قلمداد کرده و اجرای احکامِ اسلام را تکلیف می‌داند و تمامی ادیان دیگر چهان را نیز کفر قلمداد کرده و اگر زورش برسد در پی نابود کردن همه ادیان دیگر نیز می‌باشد. و این امری است که در تاریخ ایران به عینه صورت گرفته و ایرانیان در این چهاردهه و اندی در زندگی روزمره خود نیز تجربه کرده‌اند که دین اسلام، وقتی در حوزه فرهنگ ملی و عمومی از جایگاه ویژه و قدرتمند برخوردار می‌شود، هیچ نوع سر سازش با دیگر عناصر فرهنگی ملی ایران ندارد و اگر بتواند در پی نابودی تمامی دیگر عناصر فرهنگی ایران و حتی ملت ایران می‌باشد. از همین رو بیرون بردن دین اسلام از حوزه عمومی و قدرت سیاسی نه تنها، نگاه ایدلوژیک نیست بلکه ضدیت با اسلام نیز نیست، و تنها جلوگیری از قربانی کردن ارزشِ انسان و دفاع از حق و انسانیت است
زنده یاد دکتر طباطبایی وقتی از چهار نص صحبت می‌کند، وقتی به نص سوم یعنی اسلام می‌رسد، به صراحت در دو جا اشاره می‌کند که؛ ما اسلام را پذیرفتیم اما ایمان نیاوردیم و در سنخرانی در دانشگاه پوتسدام می‌گوید؛ ما نصی را پذیرفتم که زبانش را نمی‌فهمیم!! تفاوت نص سوم با نصوص دیگر می‌باشد بسیار بسیار مهم است و باید بطور ویژه بدان پرداخت. روانپارگی ما در مورد اسلام همین است! یعنی نصی را پذیرفتیم که نه بدان ایمان آوردیم و نه زبانش را می فهمیم!! / علی کشگر

بله، اختلاف نظر داریم و موضوع هم خیلی حیاتی و فوری نیست. ولی به نظرم تفاوت‌ اصلی در همینه که مسیحیت به طرز فزاینده‌ای آموخت با نوکیشان و سرزمین‌های تازه گشوده شده مثل سپاهی اشغالگر برخورد نکنه و البته تکیه به قومیت و زبان خاصی که بتونه مفهوم‌های اختلاف‌افکنی مثل عرب و عجم و موالی درست کنه نداشت. با همهٔ این‌ها نفرت از مسیحیت و بازگشت به یونان و روم در اروپای رنسانس هم بسیار پررنگ بود. پس چیزی که در ایران اتفاق افتاده هم برخورد خارق
العاده و بی‌سابقه‌ای نیست. من بین روشنفکرهای مهم ملی‌گرایی ایرانی واقعا ندیدم کسی بخواد عطار و حافظ و سعدی و ابن سینا و بیرونی رو انکار کنه به این دلیل که رگه‌هایی از اندیشه سامی هم دارن. حالا شاید در کسانی مثل پیرنیا یا کسروی یک مقدار تاکید بر باستان‌گرایی و ایرانی‌گری شدیدتر باشه که کاملا طبیعیه چون برمی‌گرده به دورهٔ استحکامِ بیداریِ هویتی و ملی ایرانی‌ها بعد از روزگاری دراز. چیزی که اصلا ازش یاد نمی‌شه اینه که چقدر این مفاخر دوران میانه تمایلِ آگاهانهٔ ملی و ایرانی داشتن و دنبال ثبت و حفظ آیین‌ها و خرد ایرانی و زبان پارسی بودند. یعنی این تنش با دین غیر ملی و تهدید زبان عربی برای زبان پارسی رو اون‌ها هم احساس می‌کردن.

همین تصحیح دیوان شاعرهای دوران پس از اسلام (این تقسیم‌بندی ایران به پیش و پس از اسلام را به کل قبول ندارم) و بنای یادبود ساختن و سمینار برگزار کردن برای‌شان مگر در دورهٔ پهلوی انجام نشد؟ مگر در دورهٔ پهلوی در مدرسه‌ها این متن‌ها کتاب درسی نبودند؟ به نظر من در برداشتت شکلی از ساده‌سازی هست. مسئله پیچیده‌تر و تاریخی‌تر است. برای قرن‌ها به ما گفته بودند ابن سینا و غزالی و بیرونی دانشمندان «مسلمان» بوده‌اند، نه دانشمندان ایرانی که در کنار برخی خصوصیت‌های دیگر دین اسلام را هم اغلب به شکل ظاهری پذیرفته‌اند. اینکه ملی‌گرایی ایرانی همهٔ فیگورهای مهم دورهٔ میانه مانند حافظ و سعدی و بهزاد و این‌ها را حذف کند بی‌شوخی فقط در سطح ملی‌گرایی فرومایه‌ترین و بیسوادترین ملی‌گرایان که مثلا راننده تاکسی و پیک موتوری هستند درست است.
اما اینکه فرهنگ باستانی ایران و فرهنگ منحط اسلامی، حتی فرهنگِ اسلامی ایرانی شده، ابداً همسنگ و هم‌ ارزش نیستند سخن کاملا درستی است. از یک جهت، به این دلیل که تمدن ایران باستان به طور کلی بسیار انسانی‌تر و پیشرفته‌تر و متمدنانه‌تر از فرهنگی بود که عرب‌هلی مسلمان یا مغول‌ها و ترکان با خود آوردند، و از جهت دیگر به این دلیل که این فرهنگ‌ها هرچه بودند با سرنیزه آمدند. من اینطور نمی‌بینم که زبان عربی در هیچ دوره‌ای برادری با زبان پارسی داشته. زبان عربی هرجا که زورش رسیده و توانسته غلبه کند زبان بومی آن مملکت را به کل حذف کرده. با پارسی هم خواسته همین کار را کنه و زورش نرسیده.
اینکه پیشینیان ما در یک دوره‌ای چون مغلوب بودند چاره‌ای نداشتند مگر درونی‌سازی و رنگ و لعاب ایرانی زدن به یک ایدئولوژی بسیار وحشی و ضدایرانی (بر خلاف کتاب مقدس قرآن و نماز را باید همواره عربی خواند!). خوشبختانه امروز دیگر چنین ضرورتی وجود ندارد چون ما کشور مستقلی داریم و زور سرنیزه و خراج بالای سرمان نیست پس هرآنچه از آن فرهنگ و نظام ارزشی منحط که به این نتیجه برسیم با روح ایرانی جور نیست را کنار می‌گذاریم همانطور که در تاریخ بسیاری چیزهای دیگر مثل مانویت و… را کنار گذاشته‌ایم و اتفاق بدی نیافتاده است. مسئله این است که حافظ نه در دامان اسلام، که دقیقا در واکنش به اسلام برآمده است. و اما نکتهٔ آخر اینکه تو جوری از «پذیرش» و «درونی‌سازی» سخن می‌گویی که گویی اسلام را خود ایرانیان در شرایط کاملا عادی و صلح‌آمیز از میان همهٔ دین‌ها و فرهنگ‌ها انتخاب کرده‌اند و برکشیده‌اند و درونی‌ کرده‌اند. خیر، این تحمیل تاریخ بوده و قرار نیست وقتی که ضرورت آن تحمیل دیگر وجود ندارد همچنان به آن دامن بزنیم. اگر هم نیاز داریم برای زایایی و پویایی فرهنگی و دینی مواجهه‌ای با دیگر دین‌ها و فرهنگ‌ها داشته باشیم موردهای بسیار انسانی‌تر و متناسب‌تری با روح ایرانی هستند که امروز می‌توانیم با آن‌ها دیالوگ برقرار کنیم. همین ترجمهٔ متون هندی باستانی کوششی بوده در این راه.