در شناخت تاریخ اسلامیّت و جنایتهایی که از نخستین لحظه های به پا شدنش تا همین امروز اتّفاق افتاده اند، هزاران کتاب به زبانهای مختلف وجود دارد. امّا در باره نقش اسلامیّت در تاریخ ایران باید از ابعاد دیگری به شناخت و سنجشگری رو آورد. آنچه را که شیعیان علیه «ابوسفیان و معاویه و یزید» نوشته اند، باید با هوشیاری و دقّت مقّاشگونه سنجشگری کرد. خلاف آنچه تا امروز در اذهان ایرانیان حقنه شده است، ابوسفیان و مهمتر از همه، شخص «معاویه»، انسان بسیار دوست داشتنی و مهربان و با شعور و مردمدار و دانایی بوده است. این البته مربوط به دیدگاههای مفسرین و شارحین و محدّثین سنّی نیست؛ بلکه در تقابل و مقایسه و اندیشیدن در باره دیدگاههای متناقض و سپس زوم کردن بر واقعیّتهای رفتاری و کرداری و گفتاری «خانواده ابوسفیان در مقابله با واقعیّتهای عینی و زیستی آن زمان» است که مرا به این نتیجه رسانده است. «معاویه» حتّا در ماموریّتهایی که به سران سپاهش میداد، مدام به آنها میگفت که در برخورد با ایرانیان، مواظب رفتارهای خود باشند و تاکید میکرد که «ایرانیان» انسانهای «مهربانی» هستند؛ نسبت به آنها خشونت نکنید. تاریخ را نباید از دست و قلم فاتحین یا مغلوبین خواند و برداشت کرد؛ بلکه از تقابل تناقضها و ناهمخوانیها و دروغها و اتّهامات و تعریفها و تمجیدها و کنشها و واکنشها و غیره و ذالک در بستر «واقعیتها هر دورانی» استنباط و فهم و سنجشگری کرد.
یک مثال ساده برای تفهیم قضیه. فرض کنید کنشگرانی به نام «بهزاد کریمی، فرّخ نگهدار،امیر ممبینی» از گرایشی به نام «چپ» در باره رویدادهایی، موقعیّتهایی و امثالهم «موضع فردی» گرفته باشند و شخصی به حیث فرض کنیم «پژوهشگر تاریخ چپ» بخواهد تمییز و تشخیص دهد که از میان این سه نفر، کدامیک بیدار و هوشیار و فهیم و مسئول و با وجدان بوده است و به راستی مردی کاردان و اهل عمل کارگشاینده و بخواهد به تک تک آنها نمره از صفر تا بیست برای موضعگیریهایشان در قبال رویدادهای متنوّع بدهد و دست آخر به داوری کردن در باره کارها و رفتارها و گفتارهای تک تک آنها همّت کند.
فرض کنیم یکی از این رویدادها، «زلزله مهسا» به تعبیر من البته باشد. میتوان آن را غائله، فتنه، انقلاب، جنبش، غوغا، و امثالهم نیز اتیکت زد، ولی اصل قضیه به اعتبار خودش پابرجاست و خدشه ای در آن نیست. موضعگیری تک تک این سه نفر نسبت به رویداد جنبش مهسا میتواند درجه اعتبار و شعور و شخصیّت و فهم و درک و هنر تک تک آنها را به محک بزنه و امتیاز اعتباری به آنها بدهد. حال همین شیوه برخورد را در دامنه های مختلف بگذارید و امتیاز بدهید نحوه موضعگیری هر سه نفر را نسبت به موقعیّتها و عینیّتهای گوناگون. دست آخر میتوان یک جمعبندی کرد و امتیازها را بررسی و رای و قضاوتی را که محصول فهم و شعور و تجربه و تفحّص و جستجوهای فردی باشد در باره هر سه نفر صادر کرد. اینکه مورّخین در باره جنبش مثلا مهسا و هر سه نفر فوق چه نوشته ا ند و گفته اند، میتواند به انواع و اقسام پیشداوریها و دروغها و نادانسته ها، روایتها و کینه ها، قصّه بافیها و امثالهم آغشته باشند و اتّفاقا آثارشان به حیث منابع معتبر و بی بدیل و عالی نیز به حساب آیند. امّا، رای بی غرض و مرض این است که انسان خودش بتواند از میان اینهمه منابع معتبر و اتیکت علمی خورده، راهی به سوی کشف حقیقت ببرد. این مثال را میتوان در باره کنشگران تمام گرایشها و سازمانها و احزاب به محک زد. و امّا مسئله قدرت.
مسئله «قدرت و سیاست»، یکی از پیچیده ترین معضلات فکری و اجتماعی تمام جوامع بشری تا امروز بوده است و همچنان خواهد بود. حتّا اگر روزی روزگاری نیز، «جامعه» منحل شود، باز مسئله «قدرت و سیاست» به قوّه و اعتبار خودش پایدار میماند؛ ولو کاربست آنها در جمع قبیله ای و عشیره ای و طایفه ای و خانوادگی و فک و فامیلی باشد. اینکه «قدرت و متعاقبش سیاست ناشی از آن» بر کدامین «اصلها و پرنسیپها» باید استوار باشد، معضلیست که بیش از دو هزار سال تمام از طرف متفکّران و فیلسوفان و تئولوژها و پژوهشگران و استادان و مراجع گوناگون مذهبی/دینی/اعتقادی/ایدئولوژیکی در باره اش بحثها و قلمفرساییها شده است و همچنان میشود. اگر چکیده تمام مباحثی را که حول و حوش «قدرت و سیاست» تا امروز مطرح شده اند، بخواهیم در یک جمله، خلاصه کنیم، اینست که «منشاء لژیتیماتسیون قدرت» کیست و چیست؟. – من مخصوصا کلمه مشروعیّت را به کار نمیبرم؛ زیرا خلط مبحث میشود و لوث شدنش نیز موجب کژفهمیهای فاجعه بار-
بحث «منشاء قدرت»، موضوعیست که در جامعه ایران از طرف طیف تحصیل کرده و کنشگر و به اصطلاح بی مسمّای «روشنفکر ایرانی» از دوران مشروطیّت تا امروز اصلا لام تا کام در باره اش سخنی گفته نشده است؛ سوای تکرار مکرّرات هزار بار جویده شده حرفهای نافهمیده و ناگواریده ای که اروپائیان پژوهشگر گفته اند و نوشته اند؛ امّا در ایران از طرف طیف «آخوندها و مراجع تقلید و فقها و شارحین و مفسّرین اسلامیّت» از حدود هزار و اندی سال پیش تا همین امروز به وفور در باره اش قلمسوزیها و کاغذ هدر دادنها شده است؛ آنهم خروار خروار. [پاره گفتار مقاله اخیر مرا در همین ستون آزاد در باره «چرا باید در باره خدا اندیشید؟» دقیق بخوانید]
بی گمان اکثر کنشگران – صرف نظر از اعتقادات فردی و گروهی و سازمانی و حزبی- معتقدند که «منشاء قدرت»، «مردم جامعه» هستند. ولی هیچکس نمیتواند بگوید که «مردم کیانند و به فرض که ماهیّت مردم نیز معلوم شود، منشاء قدرت شدن آنها، چگونه امکانپذیر میشود؟». «قدرت» در معنای ساده و گویای آن عبارت است از «پتانسیل/قابلیّت/استعداد/هنر/خصلت فردی یا گروهی/سازمانی/حزبی» که میتوانند مصدر اجرایی امور در ساختار ارگانهای کشوری بشوند و به گرفتن تصمیمهایی در خصوص مسائل جاری و حاد مملکت همّت کنند بی به عبارت دیگر، تصمیمهای گرفته و متعیّن شده را در واقعیّت مناسبات اجتماعی و کشوری و حتّا اگر لازم باشد علیه و در تقابل با تصمیمهای افراد و گروهها و دیگر گرایشهای سیاسی اجرا کنند. این البته تعریف کرانمند قدرت در دایره ای مشخّص است برای تفهیم مسئله به طور کلّی. حال اگر بخواهیم «منشاء قدرت» را در چارچوب «اصول و نصوص و مبانی/مذاهب/ایدئولوژیها/ادیان نوری و امثالهم» بگذاریم و از چشم انداز آنها به تعریف منشاء قدرت بپردازیم – و در اینجا اسلامیّت و طیف اخانید-، آنگاه با معضلی بسیار پیچیده و فوق العاده خطرناک روبرو خواهیم شد؛ زیرا «آخوندها و فقها» به دلیل «سائقه مطلق قدرتپرستی و امتیازخواهیهای نجومی برخاسته از آن» بر این عقیده اند که «الله»، «منشاء قدرت و دلیل مشروعیّت سیاستهای مومنان به الله» است؛ یعنی با یک حرکت ضربتی، مردم را به حیث منشاء قدرت و لژیتیماتسیون، بلافاصله حذف و به کنار گذاشته اند. از این لحظه به بعد است که آخوند و فقیه و مراجع تقلید و رتوشگران فکل کراواتی با ریشهای آنکارد شده و غیره و ذالک، تمام استعدادهای خود را در راه «توجیه و تشریح و تفسیر و حقنه و اماله و تزریق» همین مسئله «الله و منشاء قدرت بودنش» میکنند؛ زیرا بر این عقیده اند که «مخلوق» هرگز نمیتواند «عالم به خیر و شرّ» خودش باشد؛ بلکه باید تابع و مطیع و عبد و اهل سمعنا و اطعنا باشد. مگر سوای این بود که همین چند وقت در خصوص مسئله «انتخابات آزاد» علنا «خامنه ای» گفت که: «مردم، صلاحیّت انتخاب ندارند؛ زیرا صغیرند». بحث منشاء قدرت در دنیای اسلامیّت؛ آنهم نوع شیعی، مبحثیت خاصّ جامعه ایرانی که من قبلا در چندین مقاله به آن پرداخته ام؛ ازجمله مقاله «ریشه یابی و علّت دوام قدرت آخوندها».
آقای کریمی گرامی! در مطلب شما، یک نکته شایان اهمیّت است که گمان کنم اکثر کسانی که مطلب شما را خوانده اند یا بخوانند، متوجّه آن نشوند و سریع رد شوند. آنهم این است که نیرویی نه در زیر پوست شب یا زیر زمینهای جامعه؛ بلکه دقیقا در «بطن عینی و ملموس جامعه» در حال گسترش است و آن همانا بیداری مردم ایران از صغیر و کبیر در پروسه کشف و شناخت آنچه خودش به ذّاتش بود؛ یعنی «ملّت ایران در جامعیّت وجودی تکثّر اقوامش در بستری از فرهنگ باهمستان». پروسه ای که سرانجام به خلع ید و عزل طیف اخانید مختوم خواهد شد و چهره ایران را به طور کلّی دگرگون خواهد کرد. همین نکته را اگر کسی بتواند از فحوای کلام شما دریابد، مطمئن باشید که منظور شما را فهمیده است؛ وگرنه که هیچ. آنچه من همچنان بر آن تاکید مبرم میکنم، وضعیّت کسانیست که خود را «اپوزیسیون» میدانند و در این پروسه به خود آیی و گسترش همبستگی مردم ایران، هنوز نتوانسته اند «گرد و غبار جنگهای انقلابیگری چریکی و پدرکشتگیهای کینه توزی و نفرتهای زنگارگرفته و خصومتهای ابلهانه را در حقّ همدیگر و حماقتهای ستیز گونه بی برهان و منطق خود را علیه ایران و فرهنگ و تاریخش» کنار بگذارند و راه اندیشیدن و منطق و استدلال و سنجشگری استخواندار را از اهم دروس و تکالیف و وظایف خود بشمارند و در صدد شناخت تاریخ و فرهنگ و مردم سرزمین خود بر آیند و به احترام آنها تلاش کنند که دست همکاری و همبستگی و همعزمی و همرزمی و همپیمایی را واقعیّت پذیر کنند. آخوندها تا ابد نخواهند توانست در ایران حاکم اقتلویی بمانند؛ زیرا »پرنسیپ زندگی»، همواره راه خودش را پیدا میکند. داستان شعر فوق العاده «ملک الشعرا بهار» را مدام در پیش چشم داشته باشید «چشمه و سنگ».
شاد زی و دیر زی!
فرامرز حیدریان