جامعه ای که تحصیل کردگان و کنشگرانش فقط در پی رقابت خصومت آمیز برای تحمیل و تلقین اعتقادات و مذاهب و ادیان نوری و ایدئولوژیها و نظریّه ها و تشکیلات و سازمان و احزاب و «حقایق هرگز خدشه ناپذیر خودشان» و فلان و بیسار خود هستند، هرگز نخواهند توانست جامعه ای را بیافرینند که مردمش به «انتخاب کردن و ایستادن پای نتایج انتخاب خود» هوشیار و توانمند و مسئول باشند؛ بلکه فقط می توانند به نام مردم، علیه مردم، صدها اقدامات مخرّب و فاجعه بار را مستوجب شوند؛ یعنی کاری که در این یک صد سال اخیر از طرف حضرات رنگارنگ در حقّ ایران و مردمش اجرا شده و نتایجشان فقط فلاکت و بدبختی و قهقرایی ایران و نابودی تمام امکانهای مادّی و معنوی را به دنبال داشته است تا همین امروز.
جامعه ای را میتوان تغییر داد که «تغییر» نه به حیث اجبار و ناگزیری؛ بلکه به حیث «پرنسیپ زیبا آراینده زندگی باهمزیستی و فرزانه وار پروریدن کاراکتر انسانها» پذیرفته و ارج گزارده شود. هیچ جامعه ای را نمیتوان با زور به چیزهایی مقیّد و غُل و زنجیر کرد که آحادّش تمایلی به آنها ندارند؛ ولو خیر مردم در آنها باشد. اسلامیون به نام «خیرخواهی» فقط گیوتین الهی را بر شاهرگ مردم، حاکم کردند و هرگز نتوانستند حتّا از این طریق؛ مردم را مومن به اسلام کنند؛ بلکه نفرت مردم را از هم از اسلامیّت هم از یسل کشان اسلامیّت، شیوع دادند و تثبیت کردند. همینطور مارکسیستها به نام برابری و طبقه کارگر و فلان و بیسار فقط توانستند «مجمع الجزایر گولاک» را برقرار کنند و حاکم مستبد و خونریز به نام استالین را. انسان، موجودیست بسیار پیچیده و معمّایی. به همین سبب میتوان انسانها را برای ترک عادات مذموم و تقبّل عادات خجسته و زیبا آراینده جامعه و مناسباتش فقط «انگیزاند و تلنگر زد و فریب داد». البته ناگفته نگذارم که »کلمه» فریب تا امروز در ادبیات گفتاری و نوشتاری ما ایرانیان به «بار منفی شدیدی» آلوده شده است که دقیقا خلاف «معنای اصیل» آن است. حقیقت این است که «فریب»، مغزه و شیرازه زندگیست. انسانها تا به «زندگی» فریب نخورند، محال است که ارزش و اعتبار آن را بفهمند و بدانند. زنان را به این دلیل با اتّهام «فریبکار» ملعون کرده اند؛ زیرا «زن» زندگیست و به زندگی می فریبد انسانها را. خصومت ادیان کتابی و ایمانی با زن، فقط خصومت با موجودی مادینه نیست؛ بلکه خصومت با ««زندگی» به طور کلّی است که فعلا بحث آن باشد برای فرصت مناسب.

شاد زی و دیر زی!
فرامرز حیدریان

انسان کلا، موجودی عادتی است. هدف از اندیشیدن نیز این است که انسانها ترغیب و تشویق شوند تا از عاداتی بگسلند و به عاداتی تازه، خو بگیرند. این کار از راههای مختلف صورت میگیرد. بعضی راهها، نتایج فوری دارند، بعضی راهها اصلا ناممکنند و مشکل آفرین. بعضی راهها نیز زمانبر هستند و دیر تاثیر گذار. ولی به طور کلّی برای آنکه بتوان انسانها را از عادات قبیح و دست و پاگیر دار و معضل ساز به در آورد و به عادتهای نو و پسندیده و ارزشمند سوق داد، راهی نیست سوای انتقاد سر راست از عادتهایی که جامعه را به بدترین حالتهای ذلالت و فلاکت و خفّت و زاری و نکبتهای مشمئز کننده در غلتانده اند حال در هر زمینه ای که میخواهد باشد. سنجشگری برای زدودن جلوه های تهوّع آور رفتارها و گفتارها و کردارهای آدمیان است؛ نه برای متعیّن کردن گوهر وجودی و ارجمند انسانها.
4- بحث «الیت/نخبگان/فرزانگان جامعه» در این زمینه باید باشد که بکوشند مردم را در اعتقادات و عاداتشان، بیدارفهم بار آورند؛ یعنی اینکه اعتقاد داشتن به هر چیزی – ولو از لحاظ علمی و عقلانی به هیچ برهانی متّکی نباشد- کور و احمقانه و از روی غریزه و متابعت از آبا و اجداد و مراجع تقلید و امثالهم نباشد؛ بلکه هر انسانی بکوشد از اعتقادات خودش آگاهی مستدل داشته باشد بدون آنکه بخواهد اعتقاداتش را به دیگران تحمیل کند. مثلا فرض کنید ایگرگ خان در اعتقاد داشتن به «درخت انجیر» میتواند با شادمانی و خوشی و بدون هیچ هراس و دلهره و وحشتی در جهان بزیید و کاملا احساس خوشبختی داشته باشد و اعتقاداتش را نیز به هیچ احدی نخواهد که تحمیل و تلقین کند. این مسئله اعتقادات ایگرگ خان، هر چند از لحاظ علمی ممکن است مضحک به نظر آید، ولی چون از لحاظ پراگماتیستی به خوشی و شادمانی انسانها بدون هیچ اجبار و اکراهی می انجامد، موضوعیست پذیرفتی و شایان احترام. ما نمیدانیم واقعا که چه چیزهایی انسانها را خوشبخت میکنند؛ زیرا در قلب و مغز هیچ انسانی حضور نداریم و «سازمان اطّلاعات و جاسوسی» نیز مستقر نکرده ایم!. هر انسانی، زندگی را طور دیگری تجربه و از چشم اندازی دیگر متصوّر میکند. بنابر این نقش نخبگان جامعه نباید این باشد که مذاهب و ادیان نوری و ایدئولوژیها و نظریّه های آکادمیکی و امثالهم را به مردم جامعه تعلیم و ترویج و تبلیغ و به عبارت دقیقتر تحمیل و تلقین و تزریق کنند – کاری که یک صد سال تمام است همچنان تا امروز در جامعه ایرانی اجرا میشود - ؛ بلکه باید بکوشند که انسانها را از دامنه «امّت مقلّد» به گستره انسانهای مسئول و بیدارفهم و فرهنگیده فرابالانند تا مردم خودشان بتوانند بدون هراس و اجبار و زور، کاملا آزادانه انتخاب کنند که چه نوع کشوردارانی را برای فرمانروایی و سیستم کشورداری برگزینند.
( ادامه .....)

1- من قبل از هر چیز، لازم میدانم مسئله ای را توضیح دهم. کثیری از اصطلاحات رایج و شایع، «اغلاط مشهوری» هستند که از طرف مترجمان ایرانی در دایره قلمفرسایی و مصاحبه ها و مشاجرات افراد گوناگون شیوع پیدا کرده اند. از جمله ترکیبات غلط، کلمه «فرهنگ سازی» است که به وفور از زبان و قلم افراد گوناگون میخوانیم و میشنویم. فرهنگ، پدیده ای ساختنی نیست؛ بلکه «زایشی – پیدایشی» است. پروسه ایست بسیار بطئی که به ساختمایه «پسند و ناپسند» تکیه دارد و از طرف افراد جامعه، نم نم پذیرفته و سپس بخشی از رفتار مردم میشود؛ آنهم نسبت به معاشرات و مراوداتی که با همدیگر و دیگران دارند. بسیاری از معادلسازیها برای مفاهیم بیگانه در جامعه تحصیل کردگان ایرانی، اصلا هیچ سنخیّتی با مسائل و موضوعات جامعه و مردم ایران ندارند؛ زیرا دیگران اندیشیده اند و تحصیل کردگان ایرانی فقط معادلسازی کرده اند!!. چیزی که موضوعیّت وطنی ندارد، رواج دادن آن، خطاست. در نظر بگیرید در یکی از کشورهای آفریقایی بخواهیم در باره «خانه یخی ساختن» بحث و گفتگو شود یا بر عکس در قطب جنوب برای اسکیموها بخواهیم در باره «حمّام آفتاب گرفتن» بحث و مشاجره کنیم. از شواهد و قرائن پیداست که هر دو مورد، هیچ موضوعیّتی ندارند و وقت تلف کردن است. اصطلاحات رایج در جوامع غربی از اروپا بگیرید تا ینگه دنیا، برخاسته از مسائل جوامع خودشان است که در زبان متفکّران و دانشمندان و اساتید دانشگاهی شکل میگیرند و این دلیل بر آن نیست که آنچه در جوامع غربی، موضوع اندیشیدن اساتید و متفکّران غربی است، همان موضوعات به جامعه ایرانی و مردمش نیز مربوط و مشمول میشوند. چنین تصوّری، خلط آشکار مباحث و نشناختن جوامع غربی و جامعه میهنی و تفاوت آنها از یکدیگر است. «فرهنگ»، همانطور که گفتم پدیده ای زایشی-پیدایشی است و برای تفهیم این مسئله، مثالی ساده میزنم و امیدوارم که به توضیح بیشتر ملزوم نباشه. فرض کنید شما و دیگرانی که همسایه شما هستند در منزلهایتان، گلهای دلخواه خود را میکارید و آبیاری میکنید و میپرورید. وقتی که گلها سبز شوند و رشد کنند، رایحه گلها فقط به خود شما تعلّق ندارد؛ بلکه به تمام انسانهایی تعلّق دارد که نه تنها در همسایگی شما زندگی میکنند؛ بلکه ممکن است از محلّه و کوچه شما گذر کنند. «بُنمایه های فرهنگ» از خویشکاریهایی نشات میگیرند که خود را از بستر و خاستگاه اصلی مجّزا میکنند و به همه انسانها تعلّق دارند.
2- من در بطن صحبتهای شما متوجّه شدم که شما دو مقوله «رفتار اجتماعی» را با «سیستم کشورداری» از یکدیگر منفک کرده و وجود یکی را شرط تغییر در دیگری حساب کرده اید. این مورد اگر درحیطه امور تکنیکی و فنّی و دیجیتالی مصداق داشته باشد، در دامنه «انسان و معضلاتش» صادق نیست؛ زیرا انسان در گستره ای پویا میزیید که مدام در حال تغییر و تحوّل است. شما نمیتوانید بر رودخانه یخ بسته، قایقرانی کنید. انسان، ابزار نیست که بتوان آنرا متعیّن کرد و طبق نقشه دلخواه و محاسبه ای، رفتارهایش را به طور قیراطی تحت کنترل شرایع/قوانین/لوایح/مقرّرات/پیشنویسها/اوامر و امثالهم در آورد. نسلهای مختلف، آرزوها و تصوّرات و ایده ها و روشهای خاصّ خود را آرزومندند که خواهی نخواهی با سبک و سیاق نسلهای قبل از خود، متفاوتند. بنابر این نمیتوان قوانینی را تثبیت کرد که بخواهند سرنوشت زندگی نسلهای آینده را چارچوب بندی کنند. آنچه اصل و مایه است را میتوان و باید حفظ کرد؛ ولی چگونه زیستن آیندگان را باید به عهده خودشان گذاشت؛ زیرا ما نمیدانیم که «آینده» به چه اشکالی پدیدار میشود.
(ادامه ....)

متخصّصی که مسئولیّت اجتماعی و انسانی نداشته باشد، هر چقدر نیز با هوش و با استعداد و در رشته اش، کاردان باشد، انسانیست که ضررش برای جامعه، بیشتر از منفعتش است. ما همین الان در تحت حاکمیّت آخوندی، خیلی از انسانهای متخصّص و با هوش را داریم که ارزنی شعور و وجدان اجتماعی و فردی و همچنین حسّ مسئولیّت اجتماعی و انسانی و آینده نگری و مردمدوستی و میهندوستی ندارند و فقط در فکر منفعت و امتیاز و جاه طلبی و ارضاء غرایز و سوائق شخصی هستند. برای همینم من معتقدم که تحوّل از «پوست اندازی» در بینش انسان نسبت به خودش و جهان و زندگی و وجودش در جهان و کیهان آغاز میشود. مردم اروپای مدرن با پیشاهنگی متفکّران و فیلسوفان و دانشمندان و هنرمندان و نویسندگان و شاعران و موسیقدانان و نقّاشان و معماران دقیقا با «تغییر تصویر و تصوّری» شروع کردند که از «خودشان و نقششان در زندگی و اجتماع و جهان و کیهان» داشتند تا توانستند چهره جوامع خود را متحوّل کنند. ما نیز نیاز به انسانی «نو» داریم که بتواند از تمام میراث تلنبار شده گرد و غبار قرون ماضی، خودش را آزاد کند و زایشی تازه را رقم بزند و چنین کاری زمانی امکانپذیر میشود که ما بتوانیم تمام گذشته های میهن خود را از آن خود کنیم و با سراسر آن، صف آرایی فکری-انتقادی کنیم و مایه های اصیل آن را برای ساختن آینده ای ارزشمند بپرورانیم و جامعه جدید ایرانی را شالوده ریزی کنیم. کاری که از یکصد سال گذشته به تعویق افتاده و در این نیم قرن اخیر به فاجعه بارترین بن بستهای احمقانه و ابلهانه بر سر هیچ و پوچ کشمکشهای سیاسی و تشکیلاتی مختوم شده است بدون هیچ نتیجه بار آور حتّا برای فعّالین تشکیلاتی.
شاد زی و دیر زی!
فرامرز حیدریان

1- در اینکه رقابت شدید بود، بحثی نیست و خواه ناخواه آنانی که استعداد و به قول شما هوش و امکانهای بیشتر در اختیار داشتند، شانسشان در آزمون کنکور بیشتر بود. حتّا من یادمه، میزان پذیرش نیز البته محدود بود. نکته دیگه اینکه، مسئله نفوذ داشتن نیز نقش داشت؛ بویژه در رده های بالای نظامی.
2- بحث علوم اجتماعی و علوم دقیقه از کهنترین ایّام پا به پای همدیگر بوده اند. فقط چیزی که تفاوت آنها را برجسته کرده است، سرعت تغییر و نتایج حاصل از آنهاست. مثلا در زمینه فرض کنیم، «تلفن» از زمان اختراعش به دست «گراهام بل» تا گوشیهای آیفون معاصر، تاریخ تحوّلاتش و نقش آن در جوامع بشری جدّا اعجاب آور است. امّا در زمینه فرض کنیم «اخلاق اجتماعی»، کثیری از جوامع بشری هنوز که هنوز است در گیر معضلاتی هستند که پنداری هنوز در عصر حجر میزییند. جالب اینجاست که محصولات علوم دقیقه در جوامع وامونده و حتا به شدّت استبدادی مثل کره شمالی، وجود و کاربرد دارند و مصرف میشوند، ولی اندیشیدن در زمینه فرض کنید «ایده دمکراسی» جزو تابوها و ممنوعات است. حتّا در مملکت خودمون، من یادمه سالها پیش «رفسنجانی» در مصاحبه ای - در یوتوب میشه پیدا کرد مصاحبه را - گفته بود که جامعه امروز ما از دوران «شاه»، بسیار پیشرفته تر است!. خبرنگار از او پرسید، آیا دلیلی هم دارید برای حرفتان؟. رفسنجانی جواب داد که «بله! مردم ما این روزها، صاحب گوشی تلفن هستند!؛ یعنی چیزی که در عصر پهلوی نبود!. این حرف رفسنجانی مثل این می ماند که خامنه ای بگوید، جامعه فعلی ایران از دوران محمّد رضا شاه خیلی خیلی پیشرفته تر است، چونکه مردم ما به هوش مصنوعی دسترسی دارند که در دوره شاه، اصلا وجود نداشت!. امّا رفسنجانی و خامنه ای هیچوقت در این باره حرف نمیزنند که برغم وجود «گوشی تلفن و هوش مصنوعی» در جامعه تحت حکومت فقاهتی، هنوز دست و پا قطع میشود و چشم مردم را نیز در می آورند و شبانه روز گیوتین الهی بر گردن مردم، فعّال است و اعدام جزو، خوراک روزمره حکومت فقاهتیست!. صرف نظر از درک به شدّت غلط و بسیار احمقانه ای که رفسنجانی و خامنه ای از پیشرفت دارند، باید بگویم که پذیرش تکنیک در حتّا عالیترین مرحله اش، خیلی ساده در جوامع بشری جا می افتد، امّا تغییر در دامنه مسائل روحی و روانی و اعتقاداتی و در یک کلام «علوم فرهنگی» کاریست بسیار بطئی و توام با مخاطره و مشکل و گلاویزیها و کشمکشهای گاه به شدّت خونریزانه. در اروپای عصر رنسانس و روشن اندیشی یا بهتر بگویم، عصر قرون وسطی که به غلط آن را «دوران تاریک» می نامند، تمام دانشمندان برجسته مثل «گالیله، کپلر، کوپرنیکوس و حتّا فلاسفه برجسته ای مثل دکارت و لایبنیتس و اسپینوزا و همچنین عارفان و تئولوژها و امثالهم» در چارچوب جهاننگری مسیحیّت مجبور بودند که بیندیشند و با احتیاط، صحبتهای خود را بر زبان برانند و مدام از ترس جانشان همچون بید بلرزند تا کم کم شرایط برای تحوّلات بزرگ شکل گرفت و اروپا به اینجایی رسید که ملاحظه میکنید.

(.... ادامه)

1- اینکه شما نوشته اید آدمهای «باهوشتر» به رشته های پایه و مهندسی و پزشکی، رو می آورده اند، حرف کاملا غلطیست که بر هیچ داده های منطقی و محاسبه ای و اثباتی استوار نیستند؛ بلکه برداشت فردی و اعتقادی شماست. خلاف صحبت شما، دلیل گرایش بیشینه شمار فرزندان مردم ایران به رشته های پایه و مهندسی و پزشکی از یک طرف به دلیل «پولساز بودن» آنها بود و هست و از طرف دیگر به دلیل «وجهه اجتماعی آنها». البته ممکن است که مثلا در میان گروندگان به اینگونه رشته ها، بچّه های باهوشی نیز وجود داشته باشند؛ ولی استثنا هرگز قاعده نیست. در ضمن، تخصّ به معنای شعور و فهم و آگاهی فرهیخته و نیروی تمییز و تشخیص داشتن و فرزانگی نییست. چه بسا متخصّصینی که شعور اجتماعی هم ندارند؛ چه رسد آگاهی درخور برای فلسفه اجتماعی باهمزیستی و مسئولیّت فرزانگی و بیداری.
2- خلاف تصوّر غلط شما، ایران به این دلیل «کشور شعر و شاعری» شد؛ زیرا «شعر و شاعری» تنها دامنه ای بود که میشد آزادانه اندیشید و از شرّ «گیوتین الهی» در امان ماند؛ زیرا شاعر میتوانست امکانهای تعبیر و تفسیر و گریزراهها را برای خویشتن و دیگران باز بگذارد؛ آنهم در عین حالی که سروده هایش میتوانستند بر ذهنیّت مردم هم به طور مستقیم، هم غیر مستقیم موثر واقع شوند. به دلیل سیطره هولناک شمشیر الهی بر «وجدان فردی انسانها» و کنترل دقیق و استبدادی آموزش و پرورش در تحت پیشوایان مذهبی و امثالهم، هر گونه فکر و اندیشیدن و فلسفیدن با نفرت و قتل وپیگرد و سرکوب شدید، مواجه بود و هنوزم هست مخصوصا در جایی که «غزالی» با مزخرفاتی که نوشت، توانست قرنهای قرن تا همین امروز، فضای فکری جوامع اسلامی را متعیّن بکند. ناگفته نگذارم که «شعر و شاعری» نه تنها بستر بسیار مهمی برای فلسفیدن و تفکّر میتواند باشد، بلکه نقش عظیمی در فرهنگ و آموزش و پرورش ملّتها نیز ایفا میکند. مهمترین بنیانهای فکری و ایده ای در باره زندگی و جهان به «زبان شعر» سروده شده اند در تمام ملتهای کهنسال. همچنین باید تفاوت گذاشت بین شاعرانی که بنیانهای مغزه تجربیات خودشان و مردمشان را در عالیترین فرم ممکن شعری بیان میکنند با کسانی که خلجانهای غریزی خود را به نام شعر و شاعری تحریر میکنند.
3- مشکل تحصیل کرده ایرانی به طور کلّی در این معضل خانمانسوز نهفته است که اصلا نیاموخته، چگونه میتوان به حیث شاگرد پذیرنده شدن در مکتب متفکّران جهانی، مادری نیوشنده و بار دار شد و سپس در رویکرد به معضلات و مسائل میهن خود از نتایج باردار شدن و انگیخته شدن در نقش «پدر» به بار دار کردن مردم میهن خود توانمند و دلیر و رادمنش شد. تحصیل کرده ایرانی هنوز که هنوز است مثلا از «جامعه شناسی سیاسی» حرف میزند، ولی خودش به اندازه یه الف، ایده ای و فکری در باره « سیاست» ندارد؛ بلکه فقط دنباله رو است و نشخوار کن و مکرّر گوی هزار بار جویده شده تفکّرات و ایده های دیگران. تازه فهمیدن و گواریدن و دریافتن حرفها و ایده های دیگران، خودش مسئله ایه که اگر تحصیل کرده ایرانی به راستی چیزی در مکتب دیگران آموخته بود، هیچوقت دنباله رو آنها از آب در نمی آمد؛ بلکه یاد میگرفت قائم به ذات شود و بر شالوده تجربیات خودش و مردمش بیندیشد. بنابر این، مشکل تحصیل کرده ایرانی، شعر و شاعری نبوده است که حتّا توانمند به روخوانیدیوان بزرگان ایرانی نیز نیستند؛ بلکه مشکل تحصیل کرده ایرانی، تاثیر مایه ای نپذیرفتن از افکار و ایده های بیگانگان و همچنین نیندیشیدن با مغز خودش در باره تجربیات خودش و مردم میهنش در طول هزاره ها بوده است. همین.
شا زی و دیر زی!
فرامرز حیدریان