مهرگان» : جشن بزرگ مهرورزی ايرانيان

    
بوذرجمهر پرخيده :

می ستاییم مهرِ دارنده‌ی دشت‌های پهناور را، او که به همه‌ی سرزمین‌های ایرانی، خانمانی پُر از آشتی، پُر از آرامی و پُر از شادی می‌بخشد.
                                                                                                                    
مژده یارا که مهرگان آمد
جشن پیوند عاشقان آمد
فصل احساس‌های آبی شد
عید دل‌های مهربان آمد

مهرگان است، روز مهر و امید
روز لبخند دختر خورشید
روز روشن رواني و بهروزی
روزگار جوانی جاوید

مهرگان است، روز بیداری
روز آگاهی است و هشیاری
روز اندیشه‌های بالنده
روز افکار جاودان جاری

     جشن مهرگان از جشن‌های باستانی، استوره‌ای و فصلی به‌شمار می‌رود، که با گذشت هزاره‌ها و نیز دگرگونی‌هايی که در شیوه‌ي بر گزاری آن به وجود آمده، هاله‌ای از باور و بزرگداشت مردمي، این جشن را فراگرفته است. ايراني امروز، كه در پي بازيافت پيشينه باشكوه خود است، با زنده كردن دوباره‌ي مهرگان – با نگرشي نو- در پي شكوه گذشته خود مي گردد. 
در گاهشماري ايران باستان، در هر ماه، با يكي شدن نام روز و ماه، جشني بر پا مي شد‏؛ مهر روز از مهر ماه: مهرگان.  
     پیشینه‌ی جشن مهرگان به اندازه‌ی ديرينگي ايزدش، میترا است و تا آن جا كه بن ‌نوشت‌های موجود نشان می‌دهند، اين جشن دست كم از زمان فريدون پیشدادی آغاز شده است که شاهنامه‌ی فردوسی به روشنی به پیدایش اين جشن در دوران پادشاهی فريدون اشاره كرده است.
    ایرانیان باستان درباره «مهرگان»، چهار باور داشتند:
نخست:  در این روز خداوند به کالبد «مشی » و « مشیانه» روان دمیده است.
دوم: مردمی که از ستم ضحاک ماردوش به ستوه آمده بودند، در این روز به رهبری کاوه آهنگر بر او شوریده و او را در کوه دماوند در بند کردند.
فريدون چون شد بر جهان کامکار
ندانست جز خويشتن شهريار
به روز خجسته سر مهر ماه
به سر بر نهاد آن کياني کلاه
کنون يادگار است از او ماه مهر
بکوش و برنج، ايچ منهاي چهر
     ابوريحان بيروني در التفهيم مي‌نويسد:  اندرين روز آفريدون ظفر يافت بر بيورسب جادو، آنك معروف است به ضحاك و به كوه دماوند بازداشت و روزها كه سپس مهرگان است همه جشنند، بر كردار آنچه از پس نوروز بود.
 سوم: جشن کشاورزی و هنگام برداشت و به انبار سپاری پايان تابستان.
چهارم: اردشیر بابکان در این روز فرخنده دیهیم خورشید نشان بر سر نهاده است.
      درروزگار پیشین، این جشن بزرگ شش روزه بوده است؛ از مهرايزد تا رام ايزد. روز آغاز را «مهرگان عامه» و روز پايان را «مهرگان خاصه» می گفته اند. به گفته بيهقي تا پایان فرمانروایی غزنویان اين جشن ملي و رسمی بوده وبا شکوه هر چه تمام برگزار می‌شده است.
     چنانكه گويند شكوهش با نوروز برابري مي‌كرده و گستره‌ي آن به سبب پيوندش با آيين مهر و ميترا از خاور تا باختر را درمي نورديده. 
      به خيال، اگربتوان از استوره‌ي كاوه آهنگر كه درفش دادخواهي و ستم‌ستيزي ايرانيان است، چشم‌پوشي كرد ويا حتا پيوند مهرگان با «ميترا» و «مهر» را هم كه نشان از پيشينه‌ي اين جشن كهن دارد، ناديده گرفت، همزماني آغاز فصل برداشت كشاورزان با مهرگان ، بر مردمي‌بودن اين جشن كهن گواه است، و از سوي ديگر مهرگان آغاز اعتدال پاييزي را نويد مي‌دهد، همان گونه كه نوروز پيام‌رسان اعتدال بهاري است، اين دو جشن كهن را همانند دو روي سكه‌ي فرهنگ ايران مي‌انگارند.
خوان یا سفره مهرگانی نیز همچون هفت سين نوروز و دیگر سفره‌های جشن‌های ایرانی، هفت‌چینی از میوه‌ها و خوراکی‌هاست، همراه با شاخه‌هایی از درخت «سرو» يا «مورت» ، شیر و نان مخصوص « لووگ» كه روی پارچه‌ای ارغوانی گرد یک آتش‌دان چیده می‌شوند. هفت میوه و لرك ( آجیل ویژه‌ای از هفت خشکبار از جمله مغز گردو، پسته، مغز فندق، بادام، تخمه، توت خشک، انجیرخشک، نخودچی و ...)، آش هفت غله، کاسه‌ای پر از آب و گلاب و سکه و برگ آویشن همراه با گل‌های بنفشه و نازبو (ریحان)، آینه، سرمه‌دان، ترازو، شیرینی و بوهای خوش همچون اسفند و عود و کُندر.
خلف تبریزی در «برهان قاطع» برای یكی از مقام‌ها و لحن‌های موسیقی سنتی ایران نام «موسیقی مهرگانی» را آورده است؛ که گمان می‌رود در دوران گذشته در جشن مهرگان موسیقی ویژه‌ای نواخته می‌شده که اکنون از آن آگاهی نداریم. همچنین در میان دوازده مقام نامبرده شده در كتاب «موسیقی كبیرِ» ابونصر فارابی، مقام یازدهم با نام «مهرگان» آمده است و نیز نظامی گنجوی در منظومه‌ی «خسرو و شیرین» نام بیست و یكمین لحن از سی لحن نامبردار شده را «مهرگانی» نوشته است.
جشن مهرگان امسال هم مانند سال‌هاي گذشته از سوي انجمن هاي زرتشتيان و هم چنين از سوي نهاد‌هاي ملي در سراسر كشور، در روز مهر از ماه مهر برابر با دهم مهر ماه برگزار مي‌شود.