‏"انتقاد از خود در جریان‌های سیاسی"‏

در چند دهه اخیر بسیاری از فعالین سیاسی از طیف‌های مختلف فکری از گذشته و کارنامه خود انتقاد ‏کرده‌اند. محتوای این نقدها بطور کلی، از یک سو، در پشیمانی از رادیکالیسم انقلابی، و از سوی دیگر، ‏در نادیده گرفتن ماهیت استبدادی نظام پهلوی بوده است. این "انتقاد از خود" بر پایگاه اجتماعی این ‏افراد تاثیر گسترده‌ داشته و عموما نه تنها از احترام آنها کم نکرده بلکه به مثابه شهامت و صداقت ‏سیاسی تلقی شده است. ‏

به چند نمونه اشاره کنیم. در طیف سلطنتی، رضا پهلوی در چند نوبت از "تمرکز قدرت در دست" شاه ‏انتقاد کرده و آنرا "اشتباه بزرگ" دانسته است. اردشیر زاهدی (از رجال نظام سابق) درباره حکومت ‏پهلوی گفته "خودمان باعث دردسر شدیم... درد از خودمان" بود. داریوش همایون (قائم مقام دبیرکل ‏حزب رستاخیز) در خاطرات خود گفته که شاه می‌خواست همه قدرت را در دستش بگیرد و این ‏دست‌ها قادر نبود کشور را اداره کنند. ‏

در طیف مذهبی، شاید ایت‌الله منتظری دلیرترین نمونه از این شیوه نقد باشد. آنجا که به کمیته ناظر بر ‏اعدام زندانیان سیاسی ۱۳۶۷ گفت "جمهوری اسلامی مرتکب جنایت شده و تاریخ ما را محکوم ‏می‌کند". ‏

مدتی کوتاه پس از انقلاب، مهدی بازرگان (اولین نخست وزیر جمهوری اسلامی) گفت "سه سه بار نه ‏بار غلط کردیم که انقلاب کردیم". ‏

در جریان‌های دیگر سیاسی نیز همین نوع انتقاد مشهود است. در طیف چپ، روشنفکران شناخته ‏شده‌ای چون اسماعیل خوئی (شاعر و نویسنده) که زمانی از "قیام خلق علیه رژیم پلید پهلوی و ‏قاطیعت ضد صیهونیستی" دفاع می‌کرد بعدها نوشت که "نفرین به ما، ما مرگ را سرودی کردیم". هما ‏ناطق (مورخ متجدد سکولار) که در انقلاب ۱۳۵۷، خواستار احترام به "وحدت کلمه" خمینی شده بود ‏بعدها کار خود را "نابخشودنی، جاهلانه و خیانت‌بار" توصیف کرد. ‏

بررسی این چرخش‌ها و انتقاد‌های از خود نشان می‌دهد که پایگاه اجتماعی این افراد بطور کلی و ‏اصولا از آنها حمایت کرده‌اند. به معنایی پایگاه اجتماعی نیز دستخوش تغییر، تحول و انتقاد از خود بوده ‏است. ‏