تقریبا دو سال از شروع واکسیناسیون کرونا می‌گذرد. در بسیاری از کشورهای دنیا جمعیت‌های بزرگی با واکسن‌های مختلف واکسینه شده‌اند اما سازمان بهداشت جهانی هنوز خاتمه همه‌گیری جهانی کرونا را اعلام نکرده است. اینجا نگاهی می‌کنیم به گذشته، حال و آینده واکسن کرونا بر اساس تجربه این دو سال و تحقیقات وسیعی که در کشورهای مختلف انجام شده‌اند.

عملکرد کلی واکسن‌های کرونا تاکنون

• واکسن‌های کرونا در مجموع در کاهش بیماری وخیم و پایین‌آوردن آمار مرگ موثر بوده‌اند
• واکسن‌های کرونا در مجموع اما به درجات کمتر، در جلوگیری از ابتلا و سرایت مفید بوده‌اند.
• کارایی واکسن‌ها کرونا به درجات گوناگون چند ماه بعد از نوبت‌های اولیه افت می‌کند و برای تقویت ایمنی اکتسابی، بخصوص سالمندان و گروه‌های آسیب‌پذیر، نیاز به نوبت‌های یادآور هست.
• برخی مطالعات نشان می‌دهند ترکیب مناسبی از واکسن‌های مختلف ممکن است باعث کاهش عوارض جانبی و ازدیاد اثربخشی باشد.

منبع تصویر،GETTY IMAGES

کدام واکسن‌ها تاکنون مجوز جهانی گرفته‌اند؟

• کشورهای مختلف دنیا در کل (طبق آمار فعلی) تاکنون (اردیبهشت ۱۴۰۱) به ۳۸ واکسن مجوز داخلی داده‌اند که از این تعداد هشت واکسن تابحال از سازمان بهداشت جهانی مجوز استفاده اضطراری گرفته‌اند: فایزر، مدرنا، آسترازنکا، سینوفارم، سینوفارم، سینوواک، بهارات، جانسون‌وجانسون و نواوکس.
• اثربخشی مناسب برخی دیگر از واکسن‌های کرونا، بالاخص اسپوتنیک انستیتو گامالیای روسیه و همچنین سوبرانا-۲ و پلاس، تولید انستیتو فینلای کوبا، که هنوز مجوز اضطراری از سازمان بهداشت جهانی نگرفته‌اند در نشریه‌های پزشکی و علمی منتشر شده‌اند.

پس از حدود دو سال، ایمنی‌‌‌زایی در مقابل سویه‌های مختلف ویروس کرونا با چالش‌هایی روبروست:

۱) افت نسبتا سریع اثر محافظتی واکسن بخصوص در افراد سالخورده و دارای نقص ایمنی

اصولا ایجاد ایمنی موثر و پایا در سطوح پوشاننده مجاری تنفسی برای جلوگیری از ابتلا، یا همان اتصال و ورود ویروس به سلول‌های دستگاه تنفسی، یکی از چالش‌های بزرگ واکسن‌سازی برای ویروس‌های سرماخوردگی و شبه‌آنفلوآنزا بوده است.

از این رو، علاوه بر تلاش برای طراحی واکسن‌های موثرتر و بهبود پروتکل‌های واکسیناسیون، ممکن است در آینده هدف ایمنی‌زایی بیشتر جلوگیری از عوارض و مرگ‌ باشد تا پیشگیری از ابتلا.

۲) تغییرات دائمی ویروس کرونا و ایجاد سویه‌های مسری‌تر و مقاوم‌تر به ایمنی موجود

جهش‌های مداوم ژنتیکی و تغییرات ساختاری، کرونا را در یک مبارزه تسلیحاتی دائم با سیستم ایمنی ما قرار داده و سویه‌های جدید ممکن است بتوانند از دام‌های ایمنی مثلا پادتن‌هایی که بر ضد سویه‌های پیشین ترشح شده‌اند، برهند.

معمولا فرار از ایمنی سویه‌های جدید کامل نیست و پاسخ ایمنی بر ضد سویه‌های پیشین تا حدی از ابتلا و بیماری‌زایی کم می‌کند. با اینحال همیشه خطر بوجود آمدن سویه‌ای بسیار مقاوم باقی است.

بنابراین تلاش اصلی واکسن‌‌سازی برای ساختن واکسن‌هایی با پوشش وسیع‌تر برای سویه‌های گوناگون خواهد بود.

۳) دشواری اجرای مطالعات وسیع بین‌المللی برای طراحی مناسب‌ترین پروتکل‌های ایمنی‌زایی بدور از مناسبات سیاسی، مالی و تجاری

طراحی واکسن‌ها و پروتکل‌های ایمنی‌زایی جدید و آزمایش آنها در انسان، جدا از هزینه‌های بالای تحقیقاتی و اجرایی، دست‌کم ماه‌ها وقت می‌برند در حالیکه سویه‌های جدید ممکن است ظرف چند هفته در کشوری شایع شوند و با همان سرعت فروکش کنند. این مسئله امکان انجام یا تکمیل چنین مطالعات پر‌هزینه‌ای را بسیار کاهش می‌دهد.

علاوه بر این، گاه ترکیب واکسن‌ها با مکانیسم‌های ایمنی‌زایی گوناگون ممکن است اثربخشی و پایایی ایمنی‌ را افزایش دهند.

چنین راهکارهایی، که جز از طریق هماهنگی و همکارهای فراملی، فراقاره‌ای و فراشرکتی میسر نیستند، ممکن است در اولویت سیاست‌های کوتاه‌نگر داخلی یا سودمحور شرکت‌های واکسن‌سازی قرار نگیرند.

آینده واکسیناسیون برای مقابله با سویه‌های جدید کرونا

• ویروس کرونا دائم در حال تغییر است، از این رو بهبود ایمنی‌زایی فقط با مطالعات و کارآزمایی‌های بالینی مستمر و انتشار نتایج و بررسی‌ دقیق آنها توسط متخصصان، پژوهشگران و سیاست‌گذاران بهداشت میسر است.
• تولید موثرترین واکسن‌‌ها و پروتکل‌های ایمنی‌زایی و یادآور‌ (برای مثال از راه ترکیب واکسن‌های گوناگون، با نوبت‌های تزریقی یا استنشاقی) که با کاهش سرایت، از پیدایش سویه‌های جدید یا در حال تکوین پیشگیری کنند یا سویه‌های گوناگون را پوشش دهند.
• برخی از این استراتژی‌ها تنها با واکسیناسیون وسیع جمعیت جهانی موثر خواهند بود، همانطور که در دو سال اخیر دیده شد، انتشار و گردش وسیع ویروس در کشورها و جمعیت‌ها با ایمنی پایین، امکان نوترکیبی و جهش‌ ژنتیکی را بالا می‌برد و احتمال شکل‌گیری سویه‌های مقاوم را افزایش می‌دهد.

خلاصه آنکه، با توجه به روند تغییرات ویروس کرونا، احتمال شیوع فصلی و افت ایمنی جمعی به مرور زمان، به واکسیناسیون یادآور فصلی بخصوص برای محافظت از سالمندان و جمعیت‌های آسیب‌پذیر نیاز خواهد بود.