من در مثالی که آورده بودم، میخواستم اصل موضوع را مطرح و چرایی را جستجو کنم. بحث اعتراض مسالمت آمیز، دلیل و تضمین بر آن نیست که حاکمان نیز، مسالمت آمیز با معترضین روبرو خواهند شد. آیا سوای این بود که جوانان و نوجوانان و بخشی از مردم در زلزله مهسا و حتّا همان جنبش سبز و دیگر واکنشها در مقابل حکومت ملّایان فقط با حالت اعتراضی وارد خیابانها شدند؛ نه مسلحانه و تخریبی؟. عکس العمل ارگانهای حکومت فقاهتی و زمامداران معمّم چه بود؟. کشتار و شکنجه و تجاوز و حبس و غارت و لت و کوب کردن. من قبلا هم بارها نوشته ام و گفته ام که اگر مثلا محمد رضا شاه پهلوی، مشاوران با شعور و فرهیخته ای داشت، باید بلافاصله پس از انتشار کتابهای خمینی، به سنجشگری آنها از طرف منتقدین میدان میداد. من حتّا معتقدم وزارت فرهنگ باید ابتکار ترجمه و توزیع آثار مارکس را جزو برنامه های خود قلمداد میکرد. سانسور و ممنوعیّت باعث زیرزمینی و رادیکال شدن کینه توزانه گرایشها خواهد شد؛ زیرا به این توهم مبتلا میشوند که محروم و ممنوع کردن ما به معنای اینست که ما، «مالک حقیقت» هستیم و دیگران خاصم حقیقت. آن نامه ای که جبهه ملی به محمد رضا شاه نوشت، اگر خواننده نامه با هوش بود باید میفهمید که در پسزمینه عبارتبندیهای نامه، بمبی ساعتی پنهان است که اگر در صدد خنثا کردن آن بر نیاید، دیر یا زود منفجر خواهد شد. «پرویز نیکخواه» وقتی که به ایران برگشت دقیقا سه الی چهار سال قبل از فاجعه 1357 در مصاحبه ای که با ساواک داشته است – نقل به مضمون البته- علنا گفته بود که: «این مملکت به چند اصلاح کلیدی محتاج است. یا اعلاحضرت گام پیش میگذارد و اصلاحات را امکانپذیر میکند یا به زودی این جامعه دچار بحران خواهد شد و مملکت و تاج و تخت اعلاحضرت بر باد خواهد رفت». واکنش ساواک را من نمیدانم چه بود در مقابل این اظهارات نیکحواه. ولی من امروز میفهمم که «نیکخواه» انسان فرزانه ای بوده است که جامعه آن روز ایران و مناسبات حاکم بر آن را خوب میشناخته است.
در جامعه ای که زمامدار و ارگانهای وابسته اش – مهم نیست پادشاه و پادشاهی باشند، رئیس جمهور و جمهوریّت باشند، ولی فقیه و ولایت الهی باشند، رفیق کبیر و کمونیسم باشند -نتوانند دگراندیشان را در کنار خود تاب آورند و حرف فقط حرف خودشان باشد و اراده، اراده خودشان، بالطّبع من نیز اگر کارد به استخوانم برسد، دست به اسلحه خواهم برد!. من واکنشها و روشهای خشونتی را فقط مختص مخالفین و از صفات مخالفین نمیدانم؛ بلکه واکنش و رفتار و گفتار حاکمان نیز نقش به سزایی در شکلگیری رویدادها دارد. مثلا فرض کنیم در زمینه اعتراضاتی که به قتل «مهسا» مختوم شد، اگر حاکمان فقاهتی شعور داشتند – که البته چهل و سه سال است اثبات کرده اند ذاتا بی شعورند- بلافاصله مجرم را محاکمه میکردند و از خانواده قربانی دلجویی و سپس بدون هیچ خشونتی، «گشت ارشاد و ارگانهای امر به معروف و نهی از منکر» را لغو و منحل میکردند، آیا تصوّر میکنی که اعتراضات، گسترده تر میشد یا اینکه مردم به تحوّل رفتاری و گفتاری حکومتگران، امیدوار میشدند؟. کدامیک؟.
در اینکه سازمانها و احزاب و گروهها و فرقه ها و دسته جات در ایران، وجهه آنچنانی ندارند و مردم برایشان تره گندیده نیز خورد نمیکنند، مبحثیست که من سالهای سال است در باره اش مطالب مختلف نوشته ام. اخیرا نیز نوشتم که گردانندگان سازمانهای مدّعو اگر سر سوزنی شعور در وجود خودشان میبینند، باید سریع و رادمنش به انحلال سازمانهای خود همّت کنند و فقط برای «آزادی خودشان و ایران و مردم» در کنار یکدیگر بایستند تا نه تنها بتوانند خصومتها و تفرقه افکنیهای زمامداران فقاهتی را خنثی و بی اثر کنند؛ بلکه جهانیان بفهمند که ملّت ایران در جامعیّت وجودی با سیستم حاکم بر کشور، موافق نیستند و حکومتگران نیز، نماینده مردم نیستند و هیچ حقّانیّتی به حکومت ندارند. ولی کی گوشش به حرفهای من و شما بدهکار است؟. بحث سازمان و حزب و گروه و فرقه، بحث اراده معطوف به قدرت و امتیاز است که مدام برای رسیدن به اهداف خودشان از تمام تاکتیکها و امکانها و روشها استفاده میکنند. در اینکه شاهزاده رضا پهلوی در مقایسه با بسیاری از چهره هایی که خود را کسی میدانند یا نماینده گرایشی محسوب میکنند، یک سر و گردن بالاتر است، بحثی نیست. دقیقا همین مسئله باعث حسادتهاست که من بارها گفته ام و نوشته ام که آنچه ملّت ایران و کنشگران و پادشاهان و وزیران با شعور و فهیم و دانایش را به زمین زد و به خاک سیاه نشانید، «سائقه حسادت» بود و همچنان هست که ریشه اسطوره ای اش در تحوّلات تاریخی و فرهنگی ایرانیان قدمت کهنسال دارد و در زبان شاعری توانمند به نام «فردوسی طوسی» عبارتبندی شده است: «داستان تقسیم جهان بین پسران فریدون و حسادت دو برادر بزرگ به برادر کوچک» که تاریخ خوار و زاریهای ما را تا امروز رقم زده است.
مسئله قدرت همانطور که بارها نوشته ام، مسئله پیچیده ایست که بدون اندیشیدن در باره کرانمند کردن آن نمیتوان به اقدامهای اساسی و پایه ای همّت کرد. تفاوت کنشگران و سیاستمداران اروپائیان به طور کلّی تا ممالک آمریکا و کشورهای اسکاندیناوی و استرالیا و کانادا و نیوزلند با کنشگران و سیاستمداران ایرانی در این است که اروپائیان در فضایی از نظریه های عمیق فلسفی و فکری و تئوریک در باره سیاست، زاییده و پروریده و آموخته و آبدیده شده اند. حتّا اگر بعضی سیاستمداران مچل و هچل به پست و مقامهایی برسند، آنقدر قدرت ندارند که دوام ابدی بیاورند یا کلا در رقابت با دیگر سیاستمداران بتوانند آسیبهای کلان به جامعه بزنند. به دلیل اینکه فضا و آتمسفر جامعه از لحاظ فرهنگی و انتقادی، باز و گشوده است، سیاستمداران نمیتوانند حتّا اگر روابط و ساخت و پاختهای مخفی نیز داشته باشند، برای مدّت طولانی بر اریکه قدرت دوام آورند. در جامعه ما، کنشگران اصلا از دانش سیاست و فلسفه کشورداری، لام تا کام، چیزی نمیدانند سوای شعارهای بی مغز و مایه. حال بماند که تاریخ هنر کشورداری و فلسفه سیاست در جامعه ما اصلا امکانهای بحث تئوریک و فلسفی و عبارتبندی مایه های فرهنگی و تجربی خود را تا امروز نداشته است. یا اگر هم امکانی وجود داشته است، تحصیل کردگان ایرانی، مایه ها و استعدادها و نیروی تمییز و تشخیص را نداشته اند که به تئوریزه کردن و فلسفی اندیشیدن بُنمایهای فرهنگی بر شالوده تجربیات تاریخی و باهمزیستی ایرانیان برای هنر کشورداری تلاش کنند؛ بلکه ترجیح داده اند که نشخوار کنی و بازخوری تولیدات نظری استادان و متفکّران اروپایی را شبانه روز در گفتار و قلم خودشان کلکلکلکلکل و استخوان دود کنند بدون آنکه خردلی بر تحوّلات اجتماعی ایران و ذهنیّت مردم، نقشی و تاثیری داشته باشند. به همین دلیلم است که خلاء بزرگی قرنهاست که بر جامعه ایرانی حاکم است و در این خلاء عظیم، کاست اخانید، تنها یکه تاز میدان است و اظهار لحیه های زمینی و کائناتی میکند و خودش را عالم تمام اعصار تاریخ میداند و واعظ بی متّعظ.
بحث در این زمینه زیاد است آقای کردی گرامی. همین که بتوان اینگونه بحثها را دامن زد، خودش کار مثبتیه. اینکه آیا کسانی تاثیر بپذیرند و خودشان به کند و کاو رو آورند، امیدیست که شعله هایش باید افروخته شوند تا کارگشا شود.
شاد زی و دیر زی!
فرامرز حیدریان

معلّمی [همچنین بخوان: کنشگر، زمامدار، استاد، آخوند و کذا و کذا] که دلسوز و میهندوست و مردمدوست و دلبستگی به سرفرازی وطن و مردمش داشته باشد، نیک میداند که در هنر تعلیماتی خودش باید بر چه چیزهایی تمرکز کند و چگونه تمایزها و تفاوتهای ماهوی دانش آموزان را به حدّاقل اختلافات ارتقا دهد تا بتواند هر دانش آموزی را به آن جایی بنشاند و بپروراند که مطابق استعداد و توانمندیها و هنرهایش، لیاقتش را داشته باشد. و این یعنی مسئولیّت را فهمیدن و بیدار و هشیار و با شعور رفتار کردن نسبت به فرزندان مردمی که هموطن آدمی هستند و رگ و ریشه و استخوان و مغز باهمستان برای همدیگر بودن را تشکیل میدهند با تمام ضعفها و برتریهایی که دارند.
حال در نظر بگیر، معلمی بیاید با یک سری پیشداوریها و عقاید و ذهنیّت ایدئولوژیکی و توقّعات و ایده آلها و نمیدونم فانتزیهای خاصّ خودش با فرزندان مردم روبرو شود و بلافاصله بکوشد که شاگردان ضعیف در درس و آموختن و متعلّق به خانواده های فقیر و کم در آمد و پر جمعیت را از کلاس بیرون اندازد و فقط بخواهد که بر مثلا با استعدادها و خانواده داران آنچنانی تمرکز کند. نتیجه هر چقدر نیز عالی و ستودنی از آب در آید، به دلیل اینکه بخشی فرضا بزرگ از دانش آموزان را محروم کرده است، به وطن و مردم میهنش نه تنها هیچ خدمت کلیدی و کارساز نکرده است؛ بلکه فلاکتهای ناگواری را برای میهن و مردمش با تمام خیرخواهیهایی که تصورّ میکند اساسی و پایه ای بوده اند، به ارمغان آورده است.
مسائل جامعه ایران به طور کلّی، مسائل تازه ای نیستند و از دوران بگویم مشروطه تا امروز به شیوه های مختلف و در ابعاد و چهره های ضدّ و نقیض بروز داشته و هنوزم دارند. من خودم به حیث یک ایرانی، وقتی میخواهم در باره چند و چون مسائل وطنی و مردمش بیندیشم، تمام کوششم را بر این میگذارم که از دید قوم و زبان و سطح فکر و تحصیلات و نمیدانم وضعیّت خانوادگی و ایده آلها و آرزوهایم به مسائل نگاه نکنم؛ بلکه مشکل و معضل را به طور ناب، خالی از تمام آنچه به آن افزوده و مالیده و آغشته و آویزان شده است در نظر آورم و در صدد فهم و راه چاره حلّ مسئله بیندیشم.
مثال ساده: من وقتی کتاب «خاطرات یک رفیق» از زنده یاد «مرضیه احمدی اسکویی» یا بگویم کتابهای «هبوط و کویر و گفتگوهای تنهایی» از «علی شریعتی» یا کتابهای «مهدی بازرگان» یا کتابهای «جلال آل احمد»، یا «شجاع الدّین شفا» یا «داریوش همایون» یا تمام کتابها و خاطرات و بولتنها و نشریات فعّالین آنچه به نام «چپ» معروف است از حزب توده بگیر تا بیا به اشرف دهقانی یا ملبون و مصدّقیها و لیبرالها یا کتابهای انواع و اقسام آخوندها و شیوخ و مفسّرین و پدافنگران اسلامیّت و مارکسیسم و بهائیّت و مدرنیته گرایان و غیره و ذالک را میخوانم، پیش از آنکه به شیوه قلمفرسایی و موضعگیریها و احساسات و نوع واژه هایی نظر کنم که به کار میبرند و قضاوتهایی که میکنند، سفت و سخت در پی شناخت و کشف اصل مسئله هستم. در اینجا اگر همان مثال «مرضیه اسکویی» را در نظر بگیریم، اینکه به سر تا پای بینش او نسبت به دیگر انسانها و سیستم وقت و فلان و بیسار، چه موضعگیریهای فرضا نفرت آلود یا پیشداوریها و عدم آگاهیها آلوده است، برای من بحث ثانویست و هیچ تاثیری بر ذهنیّت من و نیروی داوری من ندارند. برای من، اصل مسئله ای مهم است که او [یا آنها] را وادار کرده است به حیث یک معلّم مسئول و دلسوز به نوشتن و سپس انتخاب راهی برای واقعیّت پذیر شدن آرمانها و آرزوهایش ترغیب و اقدام کند. (- برای من، کشف و شناخت علّت کلیدی و شالوده ای حملّه مسلحانه عده ای از جوانان وطن به پاسگاه «سیاهکل» مهم است؛ نه اینکه حمله کنندگان چه کسانی بودند که جزو مباحث فرعی و جانبی محسوب میشوند. برای من، کشف و شناخت، علّت «انقلاب اسلامی» مهم است؛ نه اینکه برپا کنندگان آن، چه کسانی بودند که بحث جانبی است.- ) برای من دقیقا «اصل مسئله» مهم است که اندیشیدن در باره آن را وظیفه خودم میدانم و مسئله خودم به حیث هموطن انسانی که میتوانست نقش مهمی در آموزش و پرورش فرزندان این سرزمین داشته باشد؛ ولی به دلیل اینکه علّت اجحافات سراسری در میهن را ناشی از سیاست حکومتگران وقت میدانست، به طغیان برخاست و جانش را نیز فدا کرد. این مسئله، بر غمهای من میافزاید؛ زیرا من در سیمای این زن و هزاران نفر همچون او، هرگز خاصم خودم را نمیبینم و نخواهم دید؛ بلکه انسانی دردمند را میبینم که حسّاس است و مسئول؛ ولی راه و روش را به خطا برگزیده است؛ نه اینکه خطا کار است.
حال سیخ را برمیگردانم و متوجّه حکومتگران وقت میشوم و از خودم میپرسم که سیستم شاهنشاهی پهلوی و در اینجا پهلوی دوم، در چه وضعیّتی از چشم اندازهای مختلف میهنی و منطقه ای و جهانی بود؟. از خودم میپرسم که آیا سیستم شاهنشاهی در حیطه وطن نمیتوانست به جای مثلا دستگیری و کشتن چنان انسانهایی به روشهای دیگری متوسّل شود؟. اگه نه، چرا و به چه دلیل؟. اگر آری، چرا و به چه دلیل به راههای دیگر اقدام نکرد؟. تلاش برای کشف پاسخ به پرسشهای خودم میتواند نه تنها علّت رفتارهای خانم معلّم زیبا را برایم آشکار کند؛ بلکه همچنین دلایل رفتارهای حُکّام وقت را. سپس در سنجشگری هر دو رفتارها میتوانم به دامنه ای گام گذارم که میزان فهم و شعور و نیروی تمییز و تشخیص و هنر دادگزاری خودم را در حقّ هموطنانم و سیستمهای حاکم بر آنها به محک بزنم.
آقای کردی گرامی! من همانطور که گفتم، مسائل میهنی را و دیدگاههای بسیاری همچون شما را و حتّا سیصد و شصت درجه خلاف نظرات شما را و کثیری از فعّالین گرایشهای مختلف را سالهاست که زیر ذرّه بین گذاشته ام و میکوشم که دقیق بفهمم رمز و راز اینهمه نفرت و گریز و بدبختی و ذلالت کنشگران تاق و جفت را در حقّ یکدیگر و رها کردن خواسته و ناخواسته مردم میهن در چنگال مخوفترین تبهکاران تاریخ. امّا برغم تمام این ذلالتها و خفتّها و سرشکستگیها و حقارتها، حاضر نیستم برای حلّ مشکلاتی که محصول سالها و قرنها نیندیشیدن است، خون شما یا دیگران را بریزم یا مرگ یکی یا همه را آرزومند باشم. هرگز و هیچگاه. من هنوزم حسّ میکنم که ایرانی هستم و الگوی رفتاری و شخصیّتی ام، اسطوره «جمشید جم» است که هفت بار به مردم، آزادی مطلق میبخشد و مردم، هر بار به دلیل عدم شناخت آزادی و تشخیص مرزها و حدّ و حدودش به گند زدن به مناسبات خودشان اقدام میکنند، امّا جمشید جم، نتیجه نمیگیرد که مردم، لیاقت و شعور آزادی را ندارند. وقتی «حافظ» میسراید که: «نیکی پیر مُغان بین که چو ما بد مستان .... هر چه کردیم به چشم کرمش، زیبا بود»، دقیقا ویژگی گوهری و ایده آلی و آرزویی ایرانی جماعت را از زمامداری و مناسبات اجتماعی بیان میکند. نیکی را نمیتوان تعلیم داد؛ بلکه میتوان فقط اجرا کرد نسبت به همنوعان. ایرانی از همان سپیده دم فرهنگش در قعر تاریخ بشر، تمییز و تشخیص داد که فقط میتوان «پهلوان» شد و به کارهای پهلوانی همّت کرد، امّا هرگز آرزو نکرد و نخواست که «حکومت پهلوانی» بسازد؛ زیرا آنقدر با شعور و فهیم بود که میدانست، پهلوانی، فروزه ای زایشی و پیدایشی است؛ نه امریّه ای و اجباری و لایحه ای و نصّی و پلیس عفتی و مزخرفاتی از این دست؛ یعنی اقدامهایی که در باتلاق کندوی فقاهتی و اسلامیّت انباشته شده اند و بیش از چهل سال آزگاره، متولّیان فقاهتی فقط حاکم و مجری خباثت و جنایت و خونریزی و نابودی زندگی به نام «رعایت اخلاق اسلامی» هستند؛ زیرا به این توهّم خانمانسوز مبتلایند که «خیر/نیکی/عفّت/نجابت/عدالت و غیره وذالک» را باید با توسّل به انواع و اقسام ابزارها و سلاحها اجرا کرد. زهی حماقت فطری و بلاهت آشکار که رسوا شدنش ثانیه به ثانیه در عمل تا امروز و فرداها اثبات میشود و خواهد شد و آخوندهای احمق و رکابدارانشان در بیرون و درون مرزها هنوز نمیفهمند و نمیفهمند و نمیفهمند که هیچکس نمیتواند «خدا را متعیّن کند». ایرانی آرزو میکرد که زمامدارن نسبت به مسائل حادّ، رفتاری پهلوانی داشته باشند، نه دژخیم صفت و خونریز. آن که نیرومند است و پهلوان در زیبا آرایی مناسبات میهنی و کشوری و زندگی تلاشهای «خویشکاری» میکند؛ وگرنه نفرت و خونریزی که شغل شریف الهی حکومتگران فقاهتی از چهل و سه سال پیش تا همین امروز و معلوم نیست تا کدامین فرداها باشد. آیا ما که ادّعا میکنیم مخالف سیستم فقاهتی هستم، قصد داریم که بعد از عزل و خلع آخوندها و ارگانهای وابسته به آنها، عین آخوندها رفتار کنیم یا نه، برآنیم که راه دیگری را برویم، سوای راهی که تا امروز حکومتگران و سلسله ها در تاریخ ایران پیموده اند؟. کدامیک؟.
تا زمانی که گرایشهای مختلف نکوشیده اند که معضل «جان و زندگی و نگاهبانی از آن» را برای خودشان روشن و شفّاف توضیح دهند و حلّاجی کنند و صمیمانه برای این معضل کلیدی، تصمیم قاطع بگیرند، توقّع اینکه گرایشها به همدیگر نزدیک شوند، ایده آلیست که در خیالات آدمی میماند؛ امّا واقعیت اجرایی پیدا نخواهد کرد. آنچه باعث شده است که گرایشها و نحله های مختلف به همدیگر نرسند، معضل «تاریخی و فرهنگی [=گزندناپذیری جان و زندگی، دادورزی، مهرورزی، راستمنشی]» ماست که هزاره هاست بر فراز میهن همچون آتشکده آناهیتا میدرخشد و ما اصلا و ابدا شعله هایش را نمیبینیم و در تاریکیهای زمان و دالانهای تاریخ، سر در گریبانیم و آواره با کاسه گدایی به دست به این سو و آن سوی جهان. برای دوست داشتن ایران خانم که مام وطن باشد و کاری کارستان برای میهن و مردمش بدون هیچ تبعیضی انجام دادن، باید فرهاد کوهکن شد و عشق خود را در عمل، اثبات کرد. شعار را که قربونش برم از تولیدات خاصّ هرگز رقیب ندار و منحصر به فرد ما ایرانیان بر روی کره زمین است.
شاد زی و دیر زی!
فرامرز حیدریان