دولت آقای روحانی کارش را آغاز کرد. ممکن است در مورد گستردگی و ژرفای دگرگونی که رخ داده است، اختلاف نظر داشته باشیم، اما در اصل وقوع تحول نمی توان شک کرد. صفحه دیگری از تاریخ سیاسی ایران ورق خورده است. می توان در مورد سال هایی که گذشت مرثیه سرود. اما بهتر است مصیبت را به کلاسی برای آموزش تبدیل کنیم. به عنوان گامی برای مشارکت در این کار به چند نکته برای درس آموزی از گذشته اشاره می کنم، امیدورم بتوان آن را تفصیل داده و تعمیق کرد.

۱- با توهم و دروغ نمی توان کشور را اداره کرد. دو عنصر توهم و دروغ ظاهرا در زندگی سیاسی ما ایرانیان جایگاه مهمی! دارند. نگاهی به تصمیم های فاجعه آفرین در سال های پس از پیروزی انقلاب بیندازید تا ادعایم را باور کنید. خود را به تصمیم ها و رفتارهای حکومت محدود نکنید، در رفتارها و تصمیم های مخالفان نیز می توان ردپای این دو عنصر مهم را یافت. اقدام به شورش مسلحانه در مناطق مرزی، ادامه دادن جنگ پس از باز پس گیری خرمشهر، تلاش برای تدارک قیام های شهری علیه حکومت و شروع مبارزه مسلحانه با حکومت، همکاری با حکومت صدام علیه حکومت ایران، تلاش برای مدیریت کردن جهان و تغییر نقشه جغرافیایی منطقه و… در همه ی این موارد ردپای توهم و دروغ (هم دروغ به دیگران و هم دروغ به خود) را می توان دید. همه جریان های درگیر در رقابت و مبارزه سیاسی خود را نماینده اکثریت مطلق مردم و برخوردار از دیدگاه های خدشه ناپذیر و صد درصد درست می دانند. گاه واقعا در این مورد دچار توهم اند و گاه به دروغ چنین ادعایی می کنند. نتیجه همواره یکی است. فرصت ها از دست می روند و انسان های واقعی قربانی می شوند.

۲- ایدئولوژی ها پوشش هایی هستند بر منافع مادی و دلبستگی های سیاسی. فضای رسانه های عمومی ایران و گفتار مسئولان سیاسی ایران گرانبار از شعارها و مفاهیم ایدئولوژیک است. خدا و زندگی (به عنوان ارزش های ذاتی) و عدالت، محبت و دوست داشتن، از خودگذشتگی، هوشیاری اجتماعی، ظلم ستیزی و استقلال جویی (به عنوان ارزش های ابزاری) به طور مداوم خرج دفاع از رفتارها و تصمیم های روزمره صاحبان قدرت می شوند. اگر شعارهای ایدئولوژیک و ارزشی آنها را جدی بگیریم و در تحلیل بر آنها تمرکز کنیم از واقعیتی که پوشیده می شود غافل می مانیم. به طور مثال نگاهی به رسانه های رانتی- حکومتی داشته باشید. کارنامه سیاه روزنامه ای مانند کیهان را ورق بزنید. در طول دوران مدیریت فعلی اش سه سر فصل اصلی داشته است: “تحریف حقیقت، تقدیس خشونت و بندگی قدرت.” روزنامه ای با چنین کارنامه سیاهی هر روز به عنوان پاسدار ارزش ها بر رسانه های دیگر می تازد و آنها را به رعایت موازین دعوت کرده و از مسئولان می خواهد که با آنها برخورد امنیتی- قضایی نمایند. ظاهر امر دلالت بر دغدغه های ایدئولوژیک و ارزشی این روزنامه دارد، اما در باطن ما با جمعی مواجهیم که علی رغم برخورداری از امکانات عمومی در ارایه یک رسانه ی موفق شکست خورده اند و با شمارگانی نه چندان قابل توجه (کمتراز بیست هزار) و با برگشتی بسیار (حدود چهل درصد) ادامه حیات می دهند. آنها این روزنامه ها را برای مخاطبین انگشت شمار منتشر می کنند و پاداش خود را نیز از آنها دریافت می نمایند! ارزش ها و احکام شریعت راهنمای آنها نیست آنها جمع اندک اما برخوردار از امکانات بسیار را نمایندگی می کنند. برای فهم رفتار آنها نمی توان به آموزه های دینی ارجاع داد. باید به آنچه که به دست می آورند توجه کرد! دولت توهم و دروغ نیز همین گونه بود. حاصل شعارهایش در حمایت از محرومان در نهایت در خدمت بخش “اقتصاد زیرزمینی” ایران قرار گرفت. آنچه اقدامات دولت توهم و دروغ را هدایت می کرد نه “موعودگرایی” بود و نه “مردم گرایی”. منافع مافیای اقتصاد زیرزمینی و غیررسمی ایران به این اقدامات جهت می داد. افرد و جمع هایی را که علیه “علوم اجتماعی” به قول خودشان غربی و غیراسلامی شعار می دهند مورد توجه قرار دهید. ظاهرا غیرت دینی آنها را به این کار وا می دارد. اما اگر به منافع ناشی از طرح ها و سفارش هایی که برای ایجاد علوم اجتماعی اسلامی می گیرند توجه کنید به واقعیت دیگری پی خواهید برد. اسلامی کردن علوم و دانشگاه ها تبدیل به کسب و کار پرسودی شده است که افراد کم مایه و میان مایه از آن بهره فراوان می برند، پس چرا از آن دست بردارند!

۳- از مردم بیدار و فعال نمی توان به راحتی سواری گرفت. امام علی در نهج البلاغه حکمتی عمیق دارد (حکمت ۱۶۰ در ترجمه دکتر شهیدی): “مَنْ مَلَکَ اسْتَأْثَرَ” ( ر کس به قدرت دست یافت خود رای و خودخواه شد و به دیگران بی توجه گردید). سخن امام به گونه ای است که گویی در ذات قدرت ویژگی وجود دارد که دارنده آن را به سمت و سوی خاصی سوق می دهد. همین ویژگی است که نظارت بر قدرت را ضرورت می بخشد. سیره عملی امام علی نیز تایید نظارت بر قدرت است: در مرحله کسب آن، در مرحله اعمال آن، در مرحله توزیع آن و در مرحله گردش آن. مردمی که خود را آماده برای نظارت بر قدرت نشان می دهند صاحبان قدرت را به احتیاط و رعایت موازین مجبور می کنند. نمونه آن را می توان در جنبش اعتراضی سال ۸۸ مشاهده کرد. حکومت و دولت توهم و دروغ هیچ گاه نتوانستند گریبان خود را از کابوس تکرار جنبش ۸۸ رها کنند. ممکن است در مورد چگونگی این اعتراض ها و شعارهای طرح شده در آن چون و چرا کنیم و انتقادهایی داشته باشیم. اما نمی توانیم انکار کنیم که نشان کاملی از بیداری و پیگیری فعال خواسته های مردمی بود. رای گیری و رای شماری انتخابات سال ۹۲ به مقدار زیادی حاصل احتیاط برای پیشگیری از تکرار مجدد جنبش اعتراضی سال ۸۸ بود. اعتراض های سال ۸۸ اگر چه به هدف اعلام شده خویش نرسید اما اثری بلندمدت بر عرصه سیاسی ایران به جا گذاشت. حکومت در ایران دریافت که همانطور که در عرصه بین المللی نمی تواند هر چه را می خواهد به دست آورد و هر چه می خواهد بگوید و بکند، در عرصه داخلی نیز هر عملی عکس العملی دارد. بی توجهی به خواسته های مشروع مردم می تواند آسیب های ماندگار برای حکومت به بار آورد. در حالیکه جنبش سبز وارد مرحله تازه ای از حیات خویش شده است مخالفان آن هنوز شب ها آرام نمی خوابند و کابوس می بینند.

۴- دفاع از منافع ملی نیازمند حداقلی از پیوند میان حکومت و ملت است. شک نداریم که تحریم های اقتصادی و تهدیدهای نظامی همه ملت ما را متضرر می کنند و نه فقط حکومت را. برای دفع این خطرهای بزرگ احتیاج به حضور فعال همه مردم در صحنه است. اما تجربه هشت سال گذشته نشان می دهد که وقتی حکومت فاصله بسیاری ازمردم می گیرد، مردم حتی در دفاع از منافع جمعی خود نیز فعال نشده و صرفا انفعالی و دنباله رو عمل می کنند. در انتخاب سال ۹۲ تنها بخشی از حکومت آن هم در محدوده ای که توازن قوا ایجاد کرده است، دچار تغییر شد. اما همین دگرگونی کافی بود تا موجی از فعالیت و اقدام در دفاع از منافع ملی شکل گیرد. گفتگوها و اقدام های داخلی نشان می دهد که همه جریان های ریشه دار اجتماعی به این نتیجه رسیده اند که باید برای مقابله با تحریم های ویرانگر و تهدیدهای خطرناک اقدامی بنمایند. این تحریم ها و تهدیدها پیش از این نیز وجود داشت. اما علی رغم تلاش شبانه روزی برخی از دوستان و فعالان مقیم خارج (البته موقتا مقیم خارج) و توصیه و تاکید دایم آنها، در داخل هیچ موج قابل توجهی برای مقابله با این تحریم ها و تهدیدها شکل نمی گرفت. اما به محض آنکه تغییر کوچک در حکومت (بخشی از حکومت) پدید آمد و احساس نوعی پیوند میان مردم با آن شکل گرفت انگیزه برای اقدام نیز فراهم گردید. برهم افزایی میان اقدامات دولت جدید و نهادهای مدنی می تواند نیرویی قدرتمند برای دفع خطر از ایران فراهم آورد. در شرایطی که حکومت به طور کامل بیگانه از مردم تلقی می شود، اقدام برای دفاع از منافع ملی چندان مورد استقبال گروه های مختلف اجتماعی قرار نمی گیرد.

۵- باید راه رفتن با دو پا را تداوم بخشیم. برای گذر مسالمت آمیز و پایدار و متکی به شهروندان ایرانی به مردمسالاری، هم باید از “بهبود خواهی حکومتی” بهره گیریم و هم از “جنبش اجتماعی”. هیچکدام از این دو اقدام به تنهایی ما را در تسریع و تسهیل گذار به مردمسالاری کفایت نمی کنند. با دولت جدید، امید به شکل گیری “بهبودخواهی حکومتی” پدید آمده است. بطور همزمان باید از شرایط پدیدآمده برای تقویت جنبش اجتماعی یاری گرفت. باید به حکومت فهماند که “جنبش اجتماعی”، “شورش اجتماعی” نیست. اقدامی است جمعی، مسالمت آمیز و کم و بیش سازماندهی شده که بیش از هر چیز تغییر نگرش و رفتار مردم در جریان فعالیت اجتماعی را دنبال می کند و نه لزوما تصرف قدرت سیاسی را.

تضمین بقای طرفداران مردمسالاری در ایران داشتن “تکیه گاه قدرتمند اجتماعی” است. همان طور که برای تقویت بهبودخواهی حکومتی می کوشیم، نباید از سازماندهی و گسترش اندیشه غافل شویم. اگر جنبش مردمسالاری خواهی در طول هشت سال حاکمیت دروغ و توهم دوام آورد و در بزنگاه قدرت خود را نشان داد، تنها به این خاطر بود که در عرصه جامعه از نظر دیدگاهی و اخلاقی پیروز شده بود اگر چه از قدرت رانده و سرکوب شده بود. طرفدارن مردمسالاری می توان در یک تقسیم کار منطقی و با درک متقابل از وضعیت یکدیگر هر کدام نقش یک بال را بازی کنند. لازمه این کار درک متقابل و رفع سوء ظن و بدبینی است. هر کدام با توجه به روحیه و توانی که داریم ایفای نقش کنیم و از تحقیر و طرد یکدیگر بپرهیزیم. رفتار مسئولانه و طرح مسئولانه شعارها ضرورت امروز ماست.