دنیای‌اقتصاد نوشت:
ایران همچنان در معرض هشدارهای جهانی نسبت به روند نزولی جمعیت جوان قرار دارد، کشوری که طبق پیش‌بینی‌هاي صورت گرفته، طی دهه‌هاي آتی همچون کشورهای توسعه یافته، با پدیده کاهش جمعیت جوان مواجه خواهد بود.
آخرین پیش‌بینی‌هاي صورت گرفته در خصوص وضعیت جمعیت جوان جهان، حاکی از آن است که سهم جمعیت جوان ایران از 25 درصد کل جمعیت در سال 2013، به 14 درصد در سال 2050 کاهش خواهد یافت. پیش از این نیز یورومانیتور طی تحلیلی از رشد 108 درصدی جمعیت بالای 40 سال ایران در سال 2030 خبر داده بود.
«دفتر مرجع جمعیت» اخیر طی گزارشی، تحلیل و برآوردی از شاخص جمعیت جوان جهان ارائه داده که طبق آن کشورهای توسعه یافته در دهه‌هاي آتی با کاهش جمعیت جوان مواجه شده و در عین حال این جمعیت در کشورهای در حال توسعه رو به افزایش خواهد گذاشت. اما طبق این پیش بینی ها، معضل افزایش سن جمعیت علاوه بر کشورهای توسعه یافته، گریبانگیر ایران نیز خواهد بود، معضلی که طی سال‌هاي اخیر هشدارهای مکرری نسبت به آن داده شده است.
دفتر مرجع جمعیت، موسسه‌ای غیرانتفاعی، غیردولتی و البته معتبر در آمریکا است كه در تحلیل اخیر خود به شاخص جمعیت در ایران نیز اشاره کرده است. برمبنای پیش بینی‌هاي این موسسه، جمعیت جوان 15 تا 24 ساله در ایران در سال جاری میلادی برابر با 2/19 میلیون نفر است که این میزان حدود 25 درصد کل جمعیت کشورمان را به خود اختصاص مي‌دهد.
به گزارش ایرنا، طبق پیش بینی‌هاي صورت گرفته جمعیت جوان در سال 2050 میلادی در ایران به 6/11 میلیون نفر مي‌رسد که این رقم 14 درصد جمعیت را به خود اختصاص خواهد داد. پیش از این نیز بانک جهانی پیش‌بینی کرده بود که نمره ایران در شاخص وابستگی سالخوردگی تا سال 2050 پنج برابر خواهد شد. این به آن معنا است که نسبت جمعیت غیرفعال ایران به جمعیت فعال در سال 2050 حدود 5 برابر می‌شود.
دفتر مرجع جمعیت همچنین نرخ بیکاری جوانان در ایران بین سال‌های 2005 تا 2010 میلادی را برای زنان 34 درصد و برای مردان 20 درصد گزارش کرده است.
هشدارهای جهانی نسبت به کاهش زاد و ولد در ایران
در خلال سال‌های اخیر همواره هشدارهایی نسبت به کاهش زاد و ولد در کشور و پیر شدن جمعیت مطرح بوده، معضلی که بسیاری از کارشناسان آن را حاصل تداوم سیاست کنترل جمعیت در دهه 60 عنوان مي‌کنند.
سال گذشته، یورومانیتور نیز تحلیلی از تغییرات جمعیتی ایران تا سال 2030 ارائه داده بود که برمبنای این تحلیل، جمعیت ایران در سال مورد نظر به 9/89 میلیون نفر مي‌رسد که این میزان نسبت به سال 2010 با رشد 8/19 درصدی همراه مي‌شود، اما در عین حال مهمترین جنبه این رشد جمعیتی انفجار جمعیت 40 سال به بالا تا 108 درصد خواهد بود.
طبق این گزارش؛ در سال 2030 تعداد 2/26 میلیون نفر از مردم ایران بین 35 تا 50 سال سن خواهند داشت که تقریبا یک نفر از هر سه نفر ایرانی را شامل مي‌شود. در سال 2030 تعداد افراد صفر تا هفت ساله و نیز 16 تا 34 ساله نسبت به سال 2010 کاهش چشمگیری خواهد داشت.
همچنین انتظار مي‌رود که نرخ رشد جمعیت در هر دهه نسبت به دهه قبل به شدت کاهش یابد که با پایین رفتن نرخ تولد تعداد ایرانیانی که بین صفر تا هفت سال سن خواهند داشت بين سال‌هاي 2010 تا 2030 به طرز چشمگیری پایین خواهد رفت.
یورومانیتور پیش بینی کرده بود که تعداد افراد 16 تا 34 ساله در 2030 نسبت به سال 2010 به دلیل کاهش زاد و ولد در دهه 90 به شدت پایین مي‌آید و در عین حال تمامی گروه‌هاي سنی بالاتر از 34 سال در بین سال‌هاي 2010 تا 2030 افزایش خواهند یافت که بیشترین افزایش را در افراد 40 تا 50 ساله مشاهده خواهیم کرد.
براین اساس؛ افراد بالای 65 سال در سال 2030 نسبت به سال 2010 به مقدار 125 درصد افزایش خواهند داشت. گروه افراد بالاتر از 80 درصد نیز 1/59 درصد افزایش نشان خواهد داد. سازمان ملل نیز در این خصوص گزارش داده بود؛ «ایران شدیدترین کاهش نرخ زاد و ولد را در میان کشورهای جهان به خود اختصاص داده است که این امر نتیجه برنامه ملی کاهش جمعیت و تنظیم خانواده بوده است.»
ناکارآمدی مشوق‌هاي فرزندآوری
افزایش سن جمعیت، از ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی و سیاسی برای کشورها اهمیت داشته و به عنوان چالشی پیش روی دولت‌ها مطرح است. شاید به همین جهت بود که سال گذشته دولت در راستای مقابله با کاهش شاخص رشد جمعیت و افت میزان زاد و ولد، سیاست‌هاي تشویقی برای رشد جمعیت را در دستور کار خود قرار داد.
سال گذشته با انتشار نتایج آخرین سرشماری نفوس و مسکن و اعلام کند شدن رشد جمعیت در کشور، هشدارها نسبت به این موضوع وارد فاز جدیدی شد. در همین راستا دولت مصوبه‌ای با رویکرد تشویق خانوارها به فرزندآوری و کاهش نرخ باروری تدوین و ابلاغ کرد که در قالب آن تسهیلات و تدابیر ویژه ای برای خانواده‌ها دیده شد. اما برآوردها و پیش‌بینی‌هاي جهانی صورت گرفته از وضعیت آتی رشد جمعیت و کاهش جمعیت جوان کشورمان، به نوعی مي‌تواند بیانگر ناکارآمدی این مشوق‌ها باشد. کمااینکه برخی کارشناسان نیز مشوق‌هاي دولت برای ازدواج و فرزندآوری را فاقد کارآیی لازم مي‌دانند.
در همین خصوص «مجید ابهری»، آسیب‌شناس مسائل اجتماعی در گفت‌وگو با پایگاه خبری الف، با اشاره به روند نزولی ازدواج در کشور عنوان کرده است: مشوق‌های ازدواج و فرزندآوری کارآیی ندارد، این بسته‌ها در بیشتر موارد اجرا نمی‌شود و فقط جنبه تبلیغاتی دارد. سیاست‌های غلط باعث افزایش معضلات اجتماعی شده است که هر چه زودتر نظام باید به فکر راه حل اساسی برای موضوعاتی مانند طلاق، ازدواج، اعتیاد و اخلاق اجتماعی باشد.
به اعتقاد وی، میزان ازدواج جوانان در سال جاری رو به کاهش خواهد گذاشت.
کشورهای توسعه یافته در معرض کاهش جمعیت جوان
اما دفتر مرجع جمعیت در گزارش خود از وضعیت جمعیت جوان جهان نیز آورده است؛ جمعیت جوان جهان یک میلیارد و 809 میلیون و 600هزار نفر اعلام شده که 25 درصد از جمعیت جهان را به خود تخصیص داده است. طبق پیش‌بینی‌هاي صورت گرفته توسط این موسسه؛ هم‌اکنون 216 میلیون و 400 هزار نفر جوانان در کشورهای توسعه یافته و یک میلیارد و 593 میلیون و 200 هزار نفر در کشورهای در حال توسعه زندگی مي‌کنند.این گزارش پیش‌بینی کرده که جمعیت جوانان تا سال 2050 میلادی به یک میلیارد و 884 میلیون و 900 هزار نفر مي‌رسد (20درصد جمعیت جهان) و این در حالی است که جمعیت جوانان در کشورهای توسعه یافته با کاهش مواجه شده و به 215 میلیون و 800 هزار نفر مي‌رسد، حال آنکه جمعیت جوانان کشورهای در حال توسعه با روند افزایشی به یک میلیارد و 669 میلیون و 100 هزار نفر خواهد رسید.
براساس برآوردهای انجام شده؛ طی سال‌هاي 2005 تا 2010 میلادی نرخ بیکاری برای زنان جوان 17 و برای مردان جوان 14 درصد گزارش شده است. در این گزارش آمده است از هر سه نفر زن جوان در کشورهای نیجر و پاکستان دو نفر فاقد تحصیل، شغل یا هر نوع آموزشی هستند.
سه نکته از گزارش 2013 «دفتر مرجع جمعیت»
• شکاف در «کیفیت جمعیت»
کیفیت جمعیت در اقتصادهای توسعه‌یافته، به مراتب بالاتر از کشورهای دارای سطح توسعه‌یافتگی پایین است. برای مثال نرخ ثبت‌نام جوانان در دبیرستان، در کشورهایی مانند اسپانیا، ایتالیا، پرتغال، کانادا، ژاپن، دانمارک، استرالیا و یونان، بالای 97 درصد است. در نقطه مقابل، نرخ ثبت‌نام در دبیرستان برای دختران و پسران سودانی به ترتیب 37 و 41 درصد است؛ برای دختران و پسران افغانستانی به ترتیب 31 و 60 درصد و برای دختران و پسران هندی به ترتیب 60 درصد و 66 درصد.
• نرخ باروری بالای فقرا؛ تهدید اقتصادی بلندمدت
در برخی از کشورهای جهان، میانگین نرخ باروری در بین فقرا، در سطحی بحرانی قرار داشته و بسیار بالاتر از میانگین نرخ باروری آن کشورها قرار دارد. نرخ باروری بسیار بالا در بین خانوارهای فقیر، تا حدی به فرهنگ اقتصادی پایین این خانوارها برمی‌گردد و تا حدی هم به فقدان دسترسی به ابزار و آموزش‌های پیشگیری از بارداری‌های ناخواسته.
در این کشورها (مانند کامبوج، نپال، پرو و مصر)، کاهش شدید نرخ باروری خانوارهای پردرآمد در ترکیب با نرخ باروری بالا در خانوارهای شدیدا فقیر، چشم‌اندازی نامناسب را ایجاد کرده است: انبوه فرزندانی که در خانواده‌های کم‌درآمد متولد می‌شوند، در کودکی از تغذیه و آموزش و سلامت مناسب برخوردار نبوده و در بزرگسالی هم نه تنها پس‌اندازی از طرف والدین به آنها به ارث نمی‌رسد، بلکه معمولا بدهی‌های والدین خود را به ارث می‌برند. نتیجه آنکه انبوه فرزندان متولدشده در خانوارهای فقیر، در زمانی که به سنین جوانی برسند، بار سنگینی بر بودجه دولت این کشورها خواهند بود تا بتواند حداقل نیازهای اقتصادی آنها را تامین کند.
• محاسبه شاخص NEET (بازماندگی جوانان از تحصیل و اشتغال رسمی)
گزارش 2013، به کشورهای جهان پیشنهاد می‌کند که در سازوکار آماری خود، شاخصی آماری با نام NEET (Not In Education, Employment Or Training) را همه‌ساله برای جمعیت جوانان 15-24 ساله خود محاسبه کنند. این شاخص، مشخص‌کننده درصدی از جمعیت جوان است که نه در مدارس جذب شده است و نه در بازار کار رسمی. این گزارش پیشنهاد می‌کند که کشورهای در حال توسعه، همه‌ساله این شاخص را برای ساکنان قسمت‌های مختلف جغرافیایی کشور خود و به تفکیک جنسیتی محاسبه کنند از نتایج آماری حاصله برای ارزیابی میزان موفقیت سیاست‌های خود در ارتقای وضعیت جوانان، استفاده کنند.
در میان همسایگان ایران، مقدار شاخص NEET برای کشور پاکستان جالب توجه است: 66 درصد برای زنان جوان و 11 درصد برای مردان جوان؛ ارقامی که حکایت از شکاف جنسیتی شدید در مشارکت اقتصادی زنان در پاکستان دارد.
بانک جهانی در گزارش اخیر خود موسوم به «گزارش توسعه جهانی» نسبت به سرعت بالای پیر شدن جمعیت در ایران هشدار داده است.بانک جهانی می گوید ایران، هند، سنگاپور و تایلند در آینده نزدیک با پیری شدید جمعیتی مواجه خواهند شد.بر اساس پیش بینی بانک جهانی نمره ایران در شاخص وابستگی سالخوردگی تا سال 2050 پنج برابر خواهد شد. این به آن معناست که نسبت جمعیت غیرفعال ایران به جمعیت فعال طی 38 سال آینده 5 برابر می شود.زمانی که نمره کشوری در این شاخص بالا باشد یعنی این که جمعیت فعال کشور برای تامین نیازهای افراد سالخورده باید بار زیادی را تحمل کند.
سایت «مشرق» در گزارشی می نویسد:
اخیرا موسسه یورومونتیور در گزارشی جامع به پیر شدن شدید جمعیت ایران تا سال 2030 پرداخته است.
در سال 2030 جمعیت ایران به 9/89 میلیون نفر خواهد رسید که نسبت به سال 2010 به مقدار 8/19 درصد رشد خواهد داشت. مهمترین جنبه این رشد جمعیتی انفجار جمعیت 40 سال به بالا تا 108 درصد خواهد بود.
در سال 2030 تعداد 2/26 میلیون نفر از مردم ایران بین 35 تا 50 سال سن خواهند داشت که تقریبا یک نفر از هر سه نفر ایرانی را شامل می شود. در سال 2030 تعداد افراد 0 تا 7 ساله و نیز 16 تا 34 ساله نسبت به سال 2010 کاهش چشمگیری خواهد داشت.
این تصویر تغییرات ساختار سنی جمعیت در طول زمان را توضیح می دهد. هر نقطه تعداد افراد در یک گروه سنی خاص را در یک سال معین نشان می دهد. نقاط قرمز پر رنگ بیشترین تمرکز جمعیتی سن خاصی را در یک سال مشخص نشان می دهد. در حالی که نقاط آبی پر رنگ نشان دهنده کمترین تراکم جمعیتی است. نقاط قرمز رنگ نشان دهنده افراد 35 تا 50 ساله در ایران در 2030 هستند. با توجه به این نمودار واضح است که جمعیت ایران به سرعت در حال حرکت به سمت پیر شدن است.
انتظار می رود که جمعیت ایران در سال 2016 به 80 میلیون نفر برسد که دو برابر جمعیت ایران در سال 1980 خواهد بود. نرخ رشد جمعیت در هر دهه نسبت به دهه قبل به شدت در حال کاهش است. در دهه 80 نرخ رشد جمعیت سالانه 9/3 درصد بود در حالی که این نرخ رشد در 2020 به حدود 0.8 درصد خواهد رسید. با پایین رفتن نرخ تولد تعداد ایرانیانی که 0 تا 7 سال سن خواهند داشت مابین سال های 2010 تا 2030 به طرز چشمگیری پایین خواهد رفت.
تعداد افراد 16 تا 34 ساله در 2030 نسبت به سال 2010 به دلیل کاهش زاد و ولد در دهه 90 به شدت پایین می آید. آمار تولد در سال 2000 به مقدار 8/30 درصد پایین تر از آمار سال 1990 بوده است. برعکس تمامی گروه های سنی بالاتر از 34 سال در بین سال های 2010 تا 2030 افزایش خواهند یافت که بیشترین افزایش را در افراد 40 تا 50 ساله خواهیم دید.
جمعیت ایران از بخش پایه به سرعت در حال پیر شدن است. سن متوسط در سال 2010 به 7/26 سال رسید و انتظار می رود که در سال 2030 به 5/37 برسد. متوسط سنی ایرانیان در سال 1997 کمتر از 20 سال بود.
اگرچه سریع ترین رشد در گروهی دیده می شود که 40 تا 50 سال سن دارند اما افراد پیرتر نیز درصد قابل توجهی را به خود اختصاص می دهند. افراد بالای 65 سال در سال 2030 نسبت به سال 2010 به مقدار 125 درصد افزایش خواهند داشت. گروه افراد بالاتر از 80 درصد نیز 1/59 درصد افزایش نشان خواهد داد.
توزیع سنی جمعیت ایران از شکل هرمی مرسوم و یا شکل مثلثی کشورهای توسعه یافته پیروی نمی کند. توزیع جمعیت ایران در سال 2010 یک بیرون زدگی شدید دارد که از بابت افرادی است که در دهه دوم زندگی شان هستند و در سال 2030 در دهه چهارم خواهند بود.
سن میانگین زنان در سال 2010، 8/26 سال بود که در 2030 به 38 سال خواهد رسید. این سن برای مردان در همان مدت مشابه به ترتیب 6/26 و 37 می باشد. انتظار می رود میانگین سنی برای زنان در سال 2016 از 30 بگذرد. این اتفاق برای مردان ایرانی در2017 روی خواهد داد. در سال 2010 برای هر دو گروه مردان و زنان ایرانی بیشترین آمار مربوط به افرادی بود که 20 تا 29 سال سن داشتند؛ این آمار در سال 2030 به افرادی مربوط خواهد بود که 40 تا 49 ساله هستند که نتیجه طبیعی پیر شدن جمعیت ایران است. در سال 2030 اکثریت افراد بالاتر از 60 سال را زنان تشکیل خواهند داد.
با توجه به اعلام سازمان ملل ایران شدید ترین کاهش نرخ زاد و ولد را در میان کشورهای جهان به خود اختصاص داده است که نتیجه برنامه ملی کاهش جمعیت و تنظیم خانواده بوده است.
نرخ زاد و ولد برای اولین بار در سال 2003 به زیر نرخ جایگزینی (1/2 زایمان به ازای هر زن) رسید و در سال 2010 در 8/1 زایمان به ازای هر زن ایرانی باقی ماند. انتظار می رود این نرخ در سال 2030 به 9/1 برسد. این نرخ پایین ترین مورد در خاورمیانه و شمال آفریقا خواهد بود. با افزایش جمعیت و مسن تر شدن آن نرخ مرگ و میر نیز افزایش می یابد. از سال 2018 به بعد تعداد مرک و میر در ایران افزایش می یابد. در سال 2010 بیماری های قلبی عروقی بیشترین دلیل مرگ و میر ایرانیان بود.
شهرنشینی با سرعت بالایی در ایران به پیش می رود. در واقع ایران سریع ترین نرخ شهرنشینی در جهان را دارد. در 1980 کمتر از نیمی از ایرانیان در مناطق شهری زندگی می کردند. در 2010، 5/65 درصد از جمعیت ایران شهرنشینمحسوب می شدند که این آمار در سال 2030 به 9/77 درصد خواهد رسید.
در سال 2010 ایران دارای 8 شهر با جمعیتی بالاتر از یک میلیون نفر بود. در سال 2030 این تعداد به 9 خواهد رسید. تهران پر جمعیت ترین شهر کشور است که در سال 2010 4/7 میلیون نفر ساکن داشت که سه برابر شهر پر جمعیت بعدی یعنی مشهد بود. در 2030 جمعیت تهران به 8 میلیون نفر خواهد رسید و از هر ده نفر ایرانی شهرنشین یک نفر در تهران زندگی خواهد کرد. تمامی شهرهای بزرگ ایران تا 2030 افزایش جمعیت خواهند داشت اما انتظار می رود شهر کرج با 4/39 درصد رشد بیشترین مقدار افزایش جمعیت را به خود اختصاص دهد. بعد از کرج شهرهای ارومیه و مشهد بالاترین نرخ رشد را تا 2030 خواهند داشت.
افزودن دیدگاه جدید