درک هدایت ساده نیست. نخست باید کافکا را درک کرد. هدایت در پیام کافکا که در حقیقت پیام خود اوست لب فلسفه خود را بیان کرده است. ببینید چه ارتباطی با ناسیونالیسم دارد. هیچ. حتی راحت میگوید در پی ویرانی چه «مناسباتی»در جامعه است.او در شاهکار اجتماعی خود «جاجی آقا» فساد سیستم را بخوبی نشان میدهد. و میگوید «هرزه ها و مادرقحبه ها» چگونه پدید میایند و چه چیزها آنها را خلق میکنند و اینان کیانند. و چه میتوان کرد. اما متاسفانه برداشت غلط « ناسیونالیستها» از نوشته های صادق هدایت این نویسنده ی شیفته ی «انسان» را به «لجن» میکشد. او نویسنده ای ست عاشق انسان و سعادت و آزادی و بهروزی آدمیان. در چهارچوبه ی « ناسیونا لیسم» جا نمگیرد. هدایت از هر چارچوبه ی ایده لوژیک آزاد است.

 

فحش های او به همه چیز و همه کس نشانه عشق اش به انسان و آزادی و سعادت اوست. او با هر یک از شخصیتهای داستانهایش هولناک درد میکشد، میگرید ، میمیرد و زنده به گور میشود. حتی وقتی از خودش حرف میزند - در حقیقت از همه سخن میگوید. او نه تنها ناسیونالیست نیست بل به این چیزها قئ اش میگیرد. او نویسنده ایست که با تمام وجودش دردهای عمیق انسانها را درک میکند. و این عشق را با تمام توانش در هر جمله اش نشان میدهد. و در هر فحش و آخ و تف اش. فحش و آخ و تف او از چیزهای «معمولی» نیست که دیگران استفاده میکنند. باید این چیزها را مثل فندق شکست و درونشان را دید. تفاسیر ناسیونالیستی از هدایت نشانه ی عدم درک اوست. و جای حیرت نیز نیست . درک عمق روح هدایت نیاز به خیلی چیزها دارد که مراجعه کنندگان فاقد آنند.

 

«مناسبات اقتصادی-اجتماعی حاکم» که « روابط» حاکمی ست فراسوی «اراده ی اشخاص» ، اگر شخص آگاه به «چبود» آنها نباشد، نمیتواند در تضاد با آنها قرار بگیرد. و اگر در تضاد نیافتد به ناچار در مسیر آنها حرکت میکند و همجنس آنها میشود. این است که هدایت هم جنس « مادر قحبه ها» که سیستم را برقرار کرده اند و مردم را همتای خود میافرینند، نیست و هیچ ارتباطی با آنها ندارد چرا که همیشه در تضاد با این مناسبات و پدید آورندگان و حامیان و هم جنسانش بوده است. تف او به اشخاص درحقیقت نه به انسان است بل به روابطی ست که او را چنین و چنان خلق کرده است. تف او در جوهر خود «تف به روابط» است. به سیستم همین روابط است. اما همه آنها در میوه های این مناسبات، ظاهر شده و داستانها آنها را به تصویر کشیده است. هدایت بخوبی نشان میدهد «میوه های فاسد» نتیجه ی «باغ مناسبات فاسد» است.

 

او با داستانهایش کمک میکند خود را بشناسیم. از خود به باغ مناسبات متوجه شویم که از کجا میاییم و به کجا میرویم. او راه و مسیر مناسباتی را که از «حاجی آقا های رضا و محمد رضا آغاز شده و به حاجی آقاهای امروزی ختم میشود به روشنی نشان داده است» . «همای گو میفکن سایه شرف هرگز- برآن دیار که طوطی کم از زغن باشد». حاجی آقا.منظور هدایت از «مادر قحبه» فحش معمولی این و آن نیست. او به علت «تن فروشی» واقف است. و زن را در چهره ی اثیری و لکاته و در امتزاج این عناصر، و شرایطی که مرد را هم مثل زن به این وضعیت دچار میکند درک میکند. با این کلمات او «مادر قحبگی روابط اقتصادی- اجتماعی و سیاسی» را بیان میکند که چهره ی زیبای انسان را زشت کرده است. همانطور که قید شد این دید در پیام کافکا ، نوشته هدایت خیلی واضح آمده است. مسئله  « خصایل و کردار زشت اشخاص» که کاراکتر آنها را میسازند علت اقتصادی و فرهنگی و تربیتی دارد.
برای مثال : رابطه ی اقتصادی «خرید و فروش» که بر اساس «سود فروشنده» تنظیم شده« بدون توجه به کیفیت جنس و کار، و سود و نیاز» خریدار، یک رابطه ی متضاد است. و این تضاد مادر « دروغ، حیله، دزدی، بی اخلاقی، گلاه گذاری و...» در جامعه است. رابطه ایست خارج از اراده ی هر دو طرف.