درادامه نوشته هايی درباره اتنوگرافی ترکمن
«ايشان» ها شايد جالب ترين گروه ودسته بندی برای پژوهش گران مذهبی ازروحانيت مسلمان باشد.اين گروه ودسته بندی وخود اصطلاح «ايشان» تنها در آسيای مرکزی وهمچنين دربرخی مناطق ديگری( تارتارستان، با‌‌شقير)،که درزمان خود حاوی فعاليت های تبليغی روحانيت آسيای مرکزی بود مشاهده ميشوند.
اصطلاح « ايشان» نه درموطن اسلام، درعربستان سعودی، نه درديگرکشورهای عربی، نه همسا‌يگان آسيای مرکزی - ايران وافغانستان- ( بجزآن مناطقی که بطورفشرده مهاجرين منطقه آسيای مرکزی زندگی می کنند ) شناخته شده نيست. خود اصطلاح «ايشان» فارسی است. درفارسی، تاجيکی، بلوچی وبرخی ديگر گروه های ايرانی زبان اين واژه صرفا معنی ضمير شخصی « آنها» را دارد. معذالک به گواهی مطالب مربوط به بسياری زبان های ديگر، ضمير مزبورتوانست نه تنها در معنی مستقيم خود، بلکه بعنوان شکل محترمانه ازجانب مردم عادی نسبت به افراد طبقات ممتا‌ز- هم عرفی وهم دينی بکاربرده شود وبکاربرده شد. ناميدن چنين افرادی با نام يا درشکل ضمير مفرد درنوع خود تابو بود.
رعايا وسرف‌های روس به ارباب ومالک خود نميتوانستند « او» بگويند ، بلکه تنها « ايشان » است: ايشان ميل دارند برخيزند، شام بخورند، بروند وغيره [ بعنوان مثال درزبان فارسی، آقا فرمودند، آقا ميل دارند و...- مترجم]. درميان گروه روحانيت آسيای مرکزی وبويژه ترکمن «ايشان» ها بسيار محترم هستند. « تف ايشان برابر ده ملا است». اين حرمت واحترام خرافاتی ناشی ازاين واقعيت است که «ايشان »ها نمايندگان روحانيت تصوف بودند.
صوفيسيم جريانی معنوی در اسلام است که بسياری عناصرباورها وتصورات عاميانه ومردمی صد ها سال را درخود جذب واز محبوبيت بسياربالايی بين مردم تا اسلام ارتدکس برخورداربود. مثلا، ملا نماينده رسمی اسلام می بايست آموزش های دينی معينی را برای اينکه مشغول کاروخدمت درمسجد شود يا نقش معلم را ايفا کند، دريافت کند.
اما«ايشان» حتی اگر درس نخوانده باشد، که درحقيقت دردوران پيش ازانقلاب بسيار نادر مشاهده است، عقيده براين بود که درپرتونياکان نيرومند خود ازتقدس برخوردار است، وميتواند به عنوان رهبرانواع مختلف مناسک ومراسم مذهبی – ملی يا بعنوان ريئس جامعه تصوف عمل کند. ازاين رودررابطه با صوفيان بين مردم آسيای مرکزی، دردوران پيشتربين ايرانی زبان ها دراکثريت خود، ضمير«ايشان» به تنهايی بسيارمؤدبانه ترازعاميانه آنها بکاربرده شد.
با ورود فعال موج ترکها از قرن يازده – دوازده به آسيای مرکزی و ترکی کردن اساسی بخش هايی ازمردم ايرانی زبان به غير از تاجيکها ، واژه «ايشان» که درارتباط با افراد معين روحانی بکاررفته بود ، بعنوان يک اصطلاح ويژه مذهبی درک وتعيين کننده يکی از مقولات روحانيت گرديد.
بطورضد ونقيض وباورنکردنی، اين اصطلاح مردم ترک زبان درمعنی جديد آن به محيط ايرانی زبان – به تاجيکها ، ولو درچند شکل تغييريافته فونتيکی « اِشون» بازگشت. قطعه زير از کتاب « ناسخ التواريخ »،بطوربارز و روشن جاييکه شورش واغتشاش درميان ترکمن های گورگن درسال 1841 ميلادی توصيف ميشوند ، هنگامی که نزد آنها شخصيتی که خود را ازدروايش صوفی می نماياند می آيد، تشريح می کند:
برسم معمول دررسوم وعادات ترکمن ها، اينگونه افراد بطوراحترام آميز حمايت ميشوند ونام آنها بزبان آورده نميشوند، ازاين رو به آنها « مرحمت آنها»،« حضرت ايشان» لفب ميدادند. آکادميسين و.و.بارتولد صاحب نظر عالی تاريخ آسيای مرکزی به معنی صوفيانه ی واژه ايشان اشاره ميکند. وی می نويسد که اين اصطلاح « درترکمنستان به معنی شيخ، مرشد، استاد، پير( معلم، رهبر) برخلاف مريد ( پيرو، شاگرد)» بکارميرود.
درباره «ايشان »ها بعنوان رؤسای جوامع تصوف، اسلام شناس معروف ل.ای.کليموويچ وبرخی ديگر ازنويسندگان گفته اند. تا آنجا که به معنی مبداء اين اصطلاح مربوط ميشود هيچکس نه فقط ازمتد‌ينين معمولی ترکمن، بلکه خود «ايشان» های ترکمن، که اين فرصت را بدست آوردم تا با آنها ازاواخردهه پنچاه تا سالهای دهه هشتاد قرن گذشته گفتگو کنم ، اين مسئله را نمی دانستند. همين را ميتوان باستثنای افراد نادر تحصيل کرده برای جامعه ترکمن های دوره پيش ازانقلاب گفت. يکی ازنمايندگان اين استثناء که درمانغيشلاق ودرآستراخان زندگی ميکرد شاعر ترکمن اواخر قرن هفده وآغاز قرن نوزده، حاتم شهيراست (1). درشعر « کيمدير» [ چه کسی است ] وی توضيح ميدهد ( ترجمه نثر از مولف است. س.د.) « ای دوستان مسلمان».
چه معنی دارد « ايشان» وچه « درويش»؟
چنانچه نمی دانيد، بشمايان توضيح دهم.
ايشان – به معنی « آنها» است.
( درمتن اصلی : ايشان دييمِک – اُلار دييمِک )
گفتن اينکه چه زمانی دقيقا اين عنوان برای گروه ودسته بندی روحانيت ظاهر شد دشوار است. اشاره ويادآوری نخستين به شکل « حضرت ايشان» درشرح حال های صوفيان معروف آسيای مرکزی بهاءالدين نقشبندی ( بخارا) وخواجه احرار( سمرقند) متعلق به قرن پانزده است.
درمنطقه ترکمنها اواخر قرون وسطی ودوران معاصر که درآن مراکزتصوف ، مانند دوره های ديرتر وصوفيان برجسته ( پير وشيخ ) بعنوان رهبران فرقه های پيروان خود وجود نداشت – مريدان (مراکز اصلی در این زمینه و به طور کلی در امر آموزش مذهبی برای ترکمنها درطول چندين قرن خیوه و بخارا باقی ماند ) انبوه اصلی «ايشان» ها درمناطق روستايی زندگی ميکردند.
تا حد معينی، منظره والگوی مشابهی دربسياری مناطق ديگرآسيای مرکزی مشاهده شد. ازاين رو «ايشانيسم » را ميتوان درنوع خودش بطور مشروط « تصوف روستاهای آسيای مرکزی» ناميد. براساس يک سنت نيرومند احترام به نياکان بين ترکمن ها، که درباره آن درسال های دهه شصت قرن نوزدهم شرق شناس وسياح مشهور مجارستانی آرمين وامبری نوشته است ، تصوربراين بود که تقدس نياکان – اجداد اين يا آن قبيله «ايشان » بطور نزولی وتدريجی به اخلاف آنها منتقل ميشد.
درباره خود «ايشان» ها وامبری مطالب زير را می نويسد: « روحانيت سنتی مسلمان - علما به درجه وعنوان کتاب مقدس ( متون) مبين بخود می با‌لند، اما دررقابت با «ايشان» ، ملبس به اسرار عرفانی، آنها همواره مغلوب ميشوند. جلب جماعت خرافاتی آسيای مرکزی برای يک کتاب سخت تراست و بدون آن «ايشان» همواره ازطلسم سحروجادو وآيين ومراسم ظاهری هزينه ميکند. ملاهای درس نخوانده وکمترعا‌لم درآسيای مرکزی آسانتر رفتارمی کنند، اما فاتحه يا نفس حتی «ايشان» کاملا بيسواد برای آنها هم درچادر وهم دربيابان، هم تاخت وتاز راهزنانه وهم درمراتع وچراگاه ها» طلسم است.
آنطورکه يکی ازمناظر روشن اين امردرزمان بسيار ديرتر به ياد ميايند، دونماينده دين اسلام از روستای آق يايلا دراترک است، که درسالهای 1958 و 1966 گذرم به آنجا افتاد. يکی از آنها – انسانی لاغراندام درسن بازنشستگی، که قدری می لنگيد ودارای چهره ای هوشمند بود الياس ملا است، که مشهور به خبره گی وصاحب نظر دراسلام بود وبی غرض که نويسنده اين سطور خود شاهد بود، ديگری – باقی ايشان ، مرد تنومند چهل وپنچ ساله ای بود که در مسايل دينی درک کمتری داشت. بيهوده نيست که مردم پشت سر او را يُوويی «ايشان» - « ايشان بدلی، ايشان غيرواقعی وجعلی) ميناميدند.
با اين حال درزمان مراسم وآيين های اصلی مسلما‌نی ( ازدواج – نکاح، نماز برای مرده – جنازه، ختنه سوران [ جشن بمناسبت ختنه ]– سنت وغيره) الياس ملا مطابق همه مقررات مراسم را اجرا ميکرد واما باقی ايشان تقريبا بدون دانستن نماز تنها مشارکت خود را وانمود ميکرد،اولی بعنوان پرداخت نمادين دستمالی با چند کيلو قند وآب نبات آورد ، ودومی – قواره بزرگ مخملين، بعنوان نوادگان صوفيان مشهور.
درگذشته قبل از انقلاب «ايشان» ها نقش مهمی نه تنها در حيات مذهبی بلکه در زندگی اجتماعی – سياسی جامعه ترکمن ايفا ميکردند و بطورفعال به عنوان نمايندگان سياسی، الهام بخشان مسلکی، وگاهی بعنوان رهبران گروه ها وواحد های مسلح اين يا آن گروه های قومی برآمد ميکردند.
کافی است چهره کريه قربان مراد ايشان را بخاطر آورد ، که درمبارزه برای قدرت درسالهای دهه هفتاد قرن نوزده درگيری خونين بين قبايل ترکمن تيلکی وغا‌نجيق رابرمی انگيخت، سپس زيرلوای مبارزه با کفار بعنوان ايدئولوگ اصلی نبردهای تکه – روس درحوالی گؤگ دپه درسالهای 1880 – 1881 برآمد کرد ، که با اين حال دربحبوحه محاصره قلعه فرارکرد وبا اموال ودارايی خود ازطريق شن زارها به مرو گريخت......
در دوران تزار، به اصطلاح دوران استعمار، «ايشان» ها موقعیت احترام آميز خود را حفظ کردند. شمار آنها تنها درمنطقه فراساحلی خزر، که شامل خاک ترکمنها نيز ميشد، علاوه بر مناطق تاشاووز ( داشاووز) نوارمناطق آمودريا درسال 1889 ، صدوپنچ نفر بود، که ازآنها پنجاه ودو نفردرشهرستان مرو بودند ( درآن زمان 232 نفر ملا وجود داشت).
دردوران شوروی بيشتر «ايشان» ها، بطورکلی روحانيت ترکمن، به خارج ازکشورفرارکردند و يا مورد تضييق قرارگرفتند. در دوره پس از فروپاشی شوروی ، زمانی که دولت ، برعکس دوره پيشين، شروع به اجرای سياست ترويج وتشويق دين کرد، معدودی «ايشان» دوباره وضعيت رسمی را بدست آوردند.
------------
(1) خاتم شهير (1740 – 1824 )
- شاعر ترکمن، شعر کلاسیک ترکمن که تحت نام مستعار سيد، سيدی، نياز مينوشت. وی شاعر دوران معاصر مختومقلی بود. دراشعار شاعر به انگيزه های بی عدالتی اجتماعی وتفرقه بين مردم ترکمن اشاره ميشوند. دراشعار او رويدادهايی ازتاريخ آسيای مرکزی بازتاب يافته اند.
درشعرهای خاتم شهير بسياری نام چهره های تاريخی کازاخستان آبديل خان (عبدل خان)، باگ بک، قوميس بای، اُده نِپس، سيد بای وديگران مشاهده ميشوند. درآثار حاتم شاعر علاوه بر اشعار تاريخی بسيار درباره طبيعت سرزمين مادری وزاد‌وبوم،« بوز قاراغان» صحبت ميشود.
شاعر سرزمين مادری خود را درچنين اشعاری مانند « آيراقتی »، « قيزيل – اوزِن » ، « شير قالا» وغيره ستوده است. خاتم شاعر شخصيتی مذهبی بود ومدرسه ای را درناحيه آقشوکره بنيان گذاری کرد. به او به عنوان انسانی که دارای تجربه بزرگ زندگی وانسانی که خردمند بود جهت انجام گفتگو ها وشرکت درمصاله وآشتی مردم وقبايل اعتماد داشتند.بسياری از آثار شاعر درشکل شفاهی حفظ شده است وبرخی از نسخه های خطی آن در بنياد های نسخ خطی نادر آکادمی علوم ترکمنستان موجود هستند
دیدگاه و نظرات ابراز شده در این مطلب، نظر نویسنده بوده و لزوما سیاست یا موضع ایرانگلوبال را منعکس نمی‌کند.
توجه داشته باشید کامنت‌هایی که مربوط به موضوع مطلب نباشند، منتشر نخواهند شد!
افزودن دیدگاه جدید