بسیار مشکل است که علت ومعلول را در این مقوله مشخص کرد. آیا محدود کردن اندیشه عامل بوجود آمدن مشکلات بعدی است یا اینکه خود معلول عامل یا عوامل قبل از خود است؟ یا اینکه به طور سلسله ای عمل می شود و اینها در سیرهایی مشخص هم زاده می شوند و هم می زایانند. دامنهء اثرات و زیانهای به کجاها می روند و چه شاخه هایی از آنها در عرصهء سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایجاد می شوند؟ برای یافتن پاسخ یا پاسخهای مشخص به این سوالات می توان مقداری این مسئله را حلاجی کرد و تا حد توان پاسخهایی را در متن نوشته ارائه داد. در این میان نمی توان ادعا کرد که همهء پاسخها مشخص و پاک و تمیز ارائه شده است. هدف بمیان کشیدن این معضل است که همواره در اطراف ما سیر می کند و همیشه با جان سختی، خود را در درزها وزوایای تفکر فردی و اجتماعی مخفی کرده و گاها فاجعه ها را به بار می آورد که بعضا هم جبران ناپذیر هستند.

محدود کردن اندیشه و فکر بمعنای زندانی کردن آنها در حصارهای تنگ و تاریک مولفه های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی می باشد. هم فرد و هم اجتماع می تواند در عرصه های مختلف به این امر یعنی محدود کردن اندیشه گرفتار آیند. گرفتار شدن در این دایره بعضا راه خلاصی بسیار مشکلی دارد و شاید تنها عدهء معدودی توانسته یا بتوانند بر اساس شناخت های قوی علمی – عملی از آن رهایی یآ بند. این آزاد شدن، هزینهء خاص خود را دارد که بعضی از این انسانها به طرق مختلف آنها را پرداخته اند. محدودیت اندیشه و فکر، متاسفانه هم گسترده است و هم جان سخت و بسان ویروسهایی و یا باکتریهایی که مرتب خود را بازسازی و تغییر شکل و یا همسان می کنند، که حتی آنتی بیوتیکها هم نمی توانند آنها را بی اثر سازند، عمل می کنند. در زمانی و مکانی به شکل متضاد خود در می آیند و به شکلی انگلی مولفه ها را در خود حل کرده و نابود می کنند.

 در مواردی هم  توان انسان در خیلی موارد بسیار محدود و ضعیف است و نمی تواند براحتی و تنهایی زنجیرهایی که این مقوله بر پیکر و دست و پای ذهن او بسته شده است را بگسلد و آزاد شود. بر این اساس در این موارد نیاز به کمک و همفکری انسانهای دیگر دارد. اما این ضعف در نهایت جلو گیر تلاش فرد برای آزاد سازی ذهن نمی شود. فرد می تواند تلاشهای لازم را در جهت زدودن این گرفتهای ذهنی را کرده و به پیش برود. اما همانطور که اشاره شد، این تلاش و دستآوردها نمی توانند برای فرد از لحاظ اجتماعی مشکل ساز نباشند. زیرا جامعه یا جوامعی که افراد با ذهن بسته و نتیجه گرفتهء غایی ایجاد می کنند، ابزارهای مقابله را با افراد خاطی فراهم می کنند و گاها به شکل بسیار سنگین به فراخور زمان و مکان برخورد می کنند.

مواردی که انسانها از نظر فکری می توانند در آنها حبس شوند، گسترده اند و نمی توان آنها را تنها در فرد پرستی و مرده پرستی و گرایشات شدید به فرقه و مذهب و ایدئولوژی و مکاتب و مجامع و سبکها و اندیشه ها و متدها خلاصه کرد. هرچند موارد مشخص بالا از جملهء آنها می باشند، اما همانطور که اشاره شد، دامنه ها به دور ترها گسترش می یابند. اما می توان در موارد محدود و مشخص به این مسئله پرداخت، مثلا در زمینهء سیاست و یا فرهنگ و حتی در جوامع علمی و دانشگاهی می توان آنها را از هم سوا کرد و به آنها اشاره کرد. کم نیستند در سطح جهان مراکز علمی که برای خود مکتبهایی ایجاد کرده اند و هیچکس نمی تواند خود را از دایرهء آنها بیرون بکشد و اگر زمانی سخنی و اندیشه ای بر خلاف نظر غالب آنها ارائه شود، محدود کردن و طرد راههایی می توانند باشند که بر علیه اندیشمند خاطی ارائه می شوند. حتی می توان دامنه مذهب و ایدئولوژی و عوام گرایی یا به معنایی پوپولیسم را در سطح مراکز علمی دید. این همان دگردیسی است که قبلا اشاره بدانها شد. علم بمثابهء شناخت که منتقد است و پویائیش در نقد و نفی گذشته است، بعضا خود به این بیماری عظیم گرفتار می آید و در واقع به ضد خودش که همانا پیشرفت است تبدیل می شود و حالت پسرفت و یا سکون که همانا مرگ است را بخود می گیرد.

  به هر حال اندیشه و تفکر انسان است که او را به عمل کردن وادار می کند. اگر اندیشهء انسان زندانی باشد و محصور در باورهای جزمی و ایستا باشد، عمل که نتیجهء آن است نمی تواند از آن سوا باشد و همانا ادامه همان خواهد بود. در شرایطی نتیجه که عمل باشد، می تواند اثرات بسیار زیانباری را برای فرد و جامعه ایجاد کند. برای کم کردن دامنهء زیانها، همانا آزادی اندیشه و فکر اهمیت بسیار پیدا می کند. اگر فکر آزاد شود و خود را در قید و بندها باقی نگذارد، می تواند نتایج بهتری را هم برای فرد و هم برای جامعه به بار آورد. پیشرفتها و ترقیات بشریت حاصل آزادی تنها بخشی از اندیشه بوده است و برعکس پسرفتها، فجایع جبران ناپذیر و عقب ماندگیها نتایج حبس اندیشه هستند.

26.2.2012

azadal@hotmail.com