شايد كمتر تقويم مرسومي به خاطر داشته باشد كه روز 31 خردادماه، برابر است با سالروز تولد بي نظير بوتو. زني كه زندگي اش را به مردم كشورش هديه كرد و به عنوان اولين زن نخست وزير مسلمان جهان، راه ملت پاكستان را در رسيدن به عدالت و آزادي كمي هموارتر كرد. پاكستان، همان سرزميني كه مردمش تا پيش از «بي نظير»، كمتر رنگ حق خواهي و دموكراسي به خود ديده بود اما بي نظير با بازنمايي پرقدرت دموكراسي در يك جامعه مردسالار، واپس گرا و محافظه كار، توانست دستاوردهاي قابل توجهي را برايشان به ارمغان آورد.

نمادسازي بي نظير از حضور زنان در عرصه سياسي، هرچند تحت فشارهاي استبدادي و سيستم رسانه اي تك بعدي رژيم ضياء الحق قرار داشت اما تلاشهاي او در توانمندسازي اقتصادي زنان پاكستان را تا جايي پيش برد كه در پايان سال 1989 با اختصاص صدميليون روپيه به بانك زنان، بارها و بارها در عرصه جهاني مورد تقدير قرار گرفت و در واقع اولين گام عملي را در راه درك زن پاكستاني به عنوان يك نهاد مستقل اقتصادي برداشت.

برداشت مستبدانه ضياءالحق از اسلام كه عمدتا از الگوهاي وهابيت پيروي مي كرد، كشور را دچار تفرقه هاي قومي و ارائه تفسيرهاي قبيله اي كرده بود كه در پوشش اسلام، قوانين سركوبگرانه اي را به اجرا در مي آوردند و در اكثر موارد نيز لبه تيزترشان دامن زنان را مي گرفت. به عنوان مثال در سال 1984 قانوني از تصويب گذرانده شد كه بر مبناي آن از زنان به عنوان شاهد در پرونده هاي قتل رد صلاحيت شده بود و غرامت پرداختي به خانواده هاي قرباني زن نيز كاهش يافته بود. اما دولت غيرنظامي بي نظير با وجود همه اين مشكلات پا در راهي گذاشته بود كه خود را تنها اميد باقيمانده انسانهاي زيادي براي كسب آزادي مي دانست و به همين دليل هم توقف مبارزه را جايز نمي دانست.

نيم چادري كه بي نظير هميشه برسر داشت؛ نشاني از انعطاف او در مقابل بنيادگراياني بود كه حتي با وجود پيروزي قاطعش در انتخابات نخست وزيري، بر اين باور بودند كه طبق قوانين اسلامي يك زن بايد فرمانبر مردان در عرصه سياست باشد. برخي عالمان مذهبي پاكستان و بعضا ديگر كشورهاي مسلمان با صدور فتواهای مختلف مبني بر اينكه اداره يك كشور مسلمان توسط يك زن، غير اسلامي است، تلاش كردند سازمان كنفرانس اسلامي را وادار به تعليق عضويت پاكستان در اين نهاد كنند و حتي درصدد تامين بودجه سرنگوني دولت وي بر آيند. اما آنچه چنين اقداماتي را بي اثر كرد، پشتيباني توده مردم پاكستان از بي نظير بود.

بي نظير نيز مانند بسياري از زنان پيشرو در جوامع اسلامي، با حفظ پوشش خود، اقدام احتياطي تعيين كننده اي را در پيش گرفت كه هر چند متفاوت از زندگي خصوصي اش بود اما نشان مي داد كه او به احساسات مذهبي اكثريت مردم احترام گذاشته و با بهره مندي از پسوند اسلام گرا تلاش مي كند تا در مقابل تعابير نادرست و بعضا قبيله اي از اسلام در مورد جايگاه و حقوق زنان بايستد.

عليرغم تمام تلاشهاي بي نظير اما وضعيت زنان پاكستان دستخوش انقلابي از تغييرات نشد. هرچند حزب متبوع او یعنی «حزب خلق پاكستان» توجه به مسائل جنسيتي را بارها و بارها به اثبات رساند اما متاثر كردن قوانين جامعه مردسالار و قبيله اي پاكستان با عدم يك اتحاد گسترده ميان سازمانهاي زنان و وضعيت سياسي شكننده حاكم، كاري سخت و دشوار بود. دولت بي نظير بوتو در زمينه سياستهاي جنسيتي هميشه از دوسوي مورد انتقاد بود. از يك سو، بنيادگرايان كه هر حركت او در ارتقاء موقعيت زنان را نابخشودني مي دانستند و از سوي ديگر، فعالان حقوق زنان كه براي تغيير قوانين به او فشار مي آوردند.

تمام سويه هاي مخالف بي نظير در تلاش براي بركناري وي در سال 1990 نتيجه داد و او به اتهام فساد مالي و بي لياقتي بركنار شد. اما در دور بعدي انتخابات باز هم حزب بي نظير موفق به كسب بيشترين آراء مردمي شد و بار ديگر حيات سياسي پاكستان، نخست وزيري دوباره او را تجربه كرد. بي نظير در دولت دوم خود نيز به مانند دوره قبل با حمايت از دموكراسي، قوه قضائيه مستقل، اقتصاد زيربنايي، دولت پارلماني، حمايت از زنان، تضمين حقوق شهروندي، حمايت از نهادهاي حقوق بشري، ساخت مدارس جديد و افزايش تعداد دانش آموزان، جذب سرمايه هاي خارجي، تشكيل ارتش زنان، كامپيوتري كردن امور بانكي كشور، مطبوعات آزاد و آزادي مذهبي از تلاش براي وارد كردن پاكستان به عصر مدرن از پاي ننشست.

اما مخالفان او تا زمان از پاي درآوردنش راضي نشدند و به گونه اي او را ترور كردند كه هيچ گاه مجال پيدا كردن سرنخي از قاتلان او باقي نماند. هر چند پرويز مشرف، ژنرالي كه از راه كودتاي نظامي در پاكستان به قدرت رسيده، راهي بس متفاوت با بي نظير در پيش گرفته اما تلاشهاي بي نظير در راه ارتقاء سطح فرهنگي، سياسي، اجتماعي و اقتصادي پاكستان هرگز از حافظه تاريخي جهان پاك نخواهد شد. از اين رهاورد، زنان پاكستان نيز با وجود همه مسائل پيچيده فرهنگي كه با آن دست به گريبان هستند، فراموش نمي كنند كه اندك كورسوهاي اميدي كه اين روزها حداقل در عرصه هاي اقتصادي دارند، نشات گرفته از انديشه بزرگ و بي نظير زني همچون بي نظير است كه تمايل دروني اش به درهم شكستن سنتها را از راه حضور خود در عرصه سياست و تصميم گيري به منصه ظهور رساند.

زندگي و انديشه هاي بلند بی نظیر بوتو در ايران نيز ناشناخته نيستند. چرا که زندگينامه خود نوشت او با عنوان «دختر شرق» با ترجمه روان عليرضا عياري، توسط انتشارات اطلاعات به چاپ پنجم رسيده است.