هرچند هنوز برخی ها دوست دارند تحولات عراق را به صورت تحرکات یک گروه تروریستی ارائه بکنند ولی به مرور، تعریف تحولات اخیر به عنوان خیزش سنی ها، پذیرفتنی تر شده است. به نظر می رسد که غیر از ایران همه کشورها و قدرتها، منافع خود را بر اساس تجزیه عراق به سه کشور تعریف کرده اند و به مرور منتظر نهایی شدن این ماجرا هستند، همه مخالفتها و موافقتهای قدرتها هم به نوعی بازی برای حفظ پرستیژ و یا کسب سود حداکثر است.

اکنون عراق به صورت دیفاکتو به سه کشور تقسیم شده است و امکان تغییر این واقعیت دور از ذهن است .در روزهای آینده تنها شاهد جابجایی در مرزهای این کشورها خواهیم بود و کلیت وجود سه کشور تغییر نخواهد کرد. بحث امروزین در عراق، آینده برخی از شهرها مانند کرکوک، بغداد، سامرا، خانقین، تلعفر و ... است درگیریها و کشمکشها بر سر تصاحب این شهرها می باشد. ایران تنها قدرت تاثیر گذاری محدود در این موارد را داراست ولی قدرت تغییر معادلات یا برگرداندن آن به حالت قبلی را ندارد. قدرتهای دیگر نیز منافع خود را در ساختار جدید می بینند و در صورتی که ایران بخواهد تاثیر جدی بر روند تجزیه عراق بگذارد با موانع جدی روبرو خواهد شد.

در ادامه به بررسی سود و زیان برخی از قدرتهای زینفع از روند جاری عراق خواهیم پرداخت

قدرتهای داخلی عراق

الف- اقلیم کردستان : اقلیم کردستان با تحولات اخیر به راحتی با آرمان استقلال خود دست خواهد یافت، هر چند که می خواهد جشن استقلال خود را همراه با پیروزی بزرگ تسلط بر کرکوک برگذار بکند. کردستان با کرکوک و یا بی کرکوک دارای منابع مناسب برای تامین رفاه و خوشبختی برای مردمان خود می باشد

ب- سنی های عراق : سنی های عراق در سالهای گذشته در معرض شدیدترین تبعیضها از طرف دولت مالکی بودند و امیدی به اصلاح ساختار موجود نداشتند، پس از این، با وجود نفت موصل و احتمالا کرکوک، می توانند به اینده ای بهترامیدوار باشند

ج- شیعیان عراق : شیعیان عراق پس از رهایی از جهنم تروریسم و با تشکیل دولت ملی، بدون نیاز به کسب رضایت ایران می توانند آزادانه پیگیر منافع اقتصادی خود باشند و منابع نفت و کشاورزی خود را در جهت رفاه روز افزون خود استفاده بکنند

به طور خلاصه هر یک از بخشهای مستقل شده عراق، دارای امکان بالقوه تبدیل شدن به کشورهایی با رفاه و امکانات کشورهایی مانند قطر، کویت و امارات می باشند

قدرتهای منطقه ای

الف- ترکیه : پس از روی کار آمدن دولت شیعی در عراق، ترکیه همیشه دارای اختلاف و تضادهای سیاسی با حکومت شیعه عراق بود. با وجود روابط اقتصادی قوی بین عراق شیعی و ترکیه، روابط سیاسی این دو کشور همیشه در سطح بسیار پایینی بوده است. مهمترین موارد مورد اختلاف ترکیه و عراق عبارتند از نزدیکی زیاد عراق شیعی به ایران، عدم کنترل مناسب مرزها و کمک دولت مالکی به رژیم بشار اسد

با تجزیه عراق، کردستان، مجبور به تعاملات بیشتر با ترکیه خواهد بود زیرا تنها راه کسب درآمد آن از طریق صدور نفت از کانال ترکیه خواهد بود و در ثانی ذات وجود کشور مستقل کردستان، آنها را مجبور خواهد کرد تا در رفتارهای خود نسبت به  کردهای ترکیه (پ ک ک ) و کنترل مرزها دقت بیشتری داشته و مسئولیت پذیر باشد.

بخش سنی مطمعنا بیشترین تعامل را با ترکیه خواهد داشت و به نوعی داعش در حال برگرداند سهمی از عراق به ترکیه است که در دولت مالکی کاملا در دست ایران بود.

بخش شیعی عراق نیز به دلیل عدم نیاز به قدرت ایران و احتمالا دوری و دشمنی با ایران، روابط منطقی تری با ترکیه خواهد داشت

ب‌-    عربستان: از نظر عربستان، اتحاد عراق و ایران، بیشترین ضربه را بر کاریزمای عربستان به عنوان قدرت عربی وارد کرده است و تحولات اخیر قطعا یک پیروزی بزرگ برای عربستان و کشورهای متحدش مانند قطر، کویت و امارات است، همچنین عراق سالیان درازی ادعای رهبری اعراب را داسته که با تقسیم آن به کشورهای کوچکتر خیال عربستان از این بابت راحت تر خواهد شد.

ج‌-     ایران : در صورت به ثمر رسیدن این تحرکات و تقسیم عراق به سه کشور رسمی و پایان مخاصمات، ایران قطعا بازنده اصلی خواهد بود، زیرا در آینده هر سه کشور متولد شده از عراق کنونی با ایران مخالف خواهند بود، مخالفت و دشمنی هریک از بخشهای جدا شده، دلیل جداگانه ای خواهد داشت. شیعیان عراق پس از عدم نیاز به حمایت ایران و به روی کار آمدن دولتی دموکراتیک، یقینا به فکر برادران عرب شیعی در ایران خواهند بود و در جهت رسیدن به آروزی دیرین خود مبنی بر پیوستگی یا تسلط بر خوزستان فعالیت خواهند کرد که خط قرمز اساسی ایران است و ایران هم اکنون نیز در آن منطقه دارای مشکلات فراوانی می باشد. کردها نیز پس از کسب استقلال و داشتن کرسی در سازمان ملل مشکلات بسیار بیشتری برای ایران در بخش کرد نشین ایران فراهم خواهند کرد، در حالی که این مشکلات برای ترکیه ایجاد نخواهد شد، زیرا ترکیه از سالها قبل در حال اجرای پروسه گشایش کردی می باشد و هم اکنون ناسیونالیست ترین گروههای کردی داری چندین حزب قانونی می باشند و در مجلس ترکیه نماینده دارند و به همین دلیل کردستان عراق نمی تواند مشروعیت دخالت در امور کردهای ترکیه به بهانه حقوق بشر و ... را کسب بکند ولی کردستان عراق می تواند از کرسی سازمان ملل و به بهانه دمکراسی و امور فرهنگی مشکلات فراوانی را برای ایران فراهم بکند، بخش سنی نشین عراق نیز به دلیل دشمنی دیرینه با ایران(خصوصا اگر مرز مشترک با ایران پیدا بکنند) به این دشمنی ادامه خواهند داد و اختمالا به حمایت بخشهای سننی نشین جنوب ایران(هرمزگان و بلوچستان) خواهند پرداخت

قدرتهای فرا منطقه ای :

الف- آمریکا : بر اساس دکترین جدید، آمریکا در دراز مدت خود را بی نیاز از نفت خاورمیانه می داند و اهمیت خاورمیانه برای آمریکا بیشتر به عنوان منبع صدور تروریسم معنی دارد، در این دوره هر تحولی که به روی کار آمدن دولتهای رفاه و دموکرات در خاورمیانه کمک بکند مورد حمایت آمریکا خواهد بود ولی آمریکا حمایت مستقیم یا حداقل تظاهر به حمایت مستقیم از حکومتهای منطقه نخواهد کرد. با این توصیف تقسیم عراق از هر لحاظ به نفع آمریکا است زیرا در صورت تکمیل موفقیت آمیز تقسیم عراق، هر یک از ملیتهای عراقی دارای سرزمین خود خواهد شد و گسترش تروریسم در عراق متوقف خواهد شد

ب- اروپا: اروپا هم همانند آمریکا نگران گسترش تروریسم از خاورمیانه است و همچنین وابستگی شدیدی به نفت خاورمیانه دارد و ثبات خاورمیانه دارای اهمیت بسیاز زیاد می باشد ولی بر این امر نیز معتقد است که برقراری ثبات در یک عراق یکپارچه امکان پذیر نیست

ج- روسیه : روسیه خاورمیانه را به عنوان رقیبی برای خود می بیند که در صورت ثبات ممکن است نه تنها روسیه را از درامدهای اقتصادی صدور نفت و گاز به اروپا محروم بکند، بلکه با کاهش وابستگی اروپا به نفت و گاز روسیه، از یک قدر تاثیر گذار جهانی به یک قدرت دست چندم نزول بکند. به همین منظور با حمایت و نفوذ در برخی از حکومتهای دست نشانده خود مانند ایران و سوریه، سعی می کند تا حد امکان از توقف بحرانها در خاورمیانه جلو گیری کرده و آتش بحراتها در خاورمیانه را همیشه روشن نگهدارد. 

چشم انداز تحولات آینده 

با توجه به مطالب بالا، عراق آبستن زاییدن سه کشور دشمن برای ایران است و ایران در کنار خود تنها روسیه را دارد که آنهم به خاطر درگیری در اکراین قدرت مانور چندانی ندارد و دنیا تحمل مداخله مسقیم روسیه در کشور دیگری را ندارد، ایرا نیز به تنهایی قادر به بازگرداندن عراق به وضعیت قبلی نیست، تنها کاری که ایران می تواند بکند و به نظر می رسد که در حال انجام آن نیز است نگه داشتن عراق در وضعیت فعلی و شعله ور نگهداشتن کانونهای بحران می باشد، ایران سیاستی همانند جنگ ارمنستان و اذربایجان در پیش خواهد گرفت و با دخالتها و حمایتهای چرخشی خود از گروههای درگیر در عراق، مانع از هرگونه تفاهم بین سه نیروی فعال در عراق خواهد شد.

توجه داشت باشید که در صحنه عراق، امکان برد حداکثری برای هیچ یک از بازیگران عراق(شیعه، سنی و کرد) وجود ندارد و هر نوع توافقی با گذشت هر یک از طرفین از بخشی از منافع خود مقدور خواهد شد و همین مساله دست ایران را برای دخالت و عدم حصول هر نوع توافق باز خواهد گذاشت، مثلا ممکن است که شیعیان راضی بشوند با واگذاری شهرهای سنی نشین و برخی از شهرهای با اکثریت سنی، خواستار رسیدن به ثبات و امنیت در سرزمینهای خودی باشند ولی ایران با تحریک بخشهایی از شیعیان نسبت به از دست رفتن شهرهای مقدس(مانند خانقین و سامرا) مانع از تفاهم طرفین شود

در روزها و شاید ماههای آینده شاهد جنگ و دست به دست شدن در دو جبهه اصلی خواهیم بود اولین جبهه بغداد است که بخش سنی به شدت خواهان به دست گرفتن آن است زیرا هر گروهی که بغداد را در دست داشته باشد وارث عراق خواهد بود و این به معنی انتقال سرمایه های مادی و معنوی شامل پول، تاسیسات، اعتبار و کرسیهای عراق در سازمانهای مختلف و نمایندگی هایش در کشورهای گوناگون است به همین جهت، صرفنظر از نسبت جمعیت شیعی یا سنی بغداد، به دست گرفتن بغداد دارای اهمیت بسیار فراوانی می باشد که سنی ها بدان واقف هستند ولی به نظر می رسد شیعه ها هنوز با تفکر اعتقادی، به شهرهای دارای اماکن مقدس بیش از بغداد اهمیت می دهند و به همین دلیل نیز احتمال سقوط بغداد و تشکیل حکومت شیعه نشین به مرکزیت بصره بسیار بالاست. نکته تنش آمیز دیگر وضعیت کرکوک است که به نظر می رسد بخش شیعی عراق چشمداشت چندانی در آن ندارد زیرا به دست آوردن آن را دور از دسترس می داند و کرکوک نقطه تقابل بین عراق سنی و عراق کرد است، توجه داشته باشید که 40% نفت عراق از کرکوک استخراج می شود و تسط بر کرکوک ثروت هنگفتی به همراه خواهد داشت که به هیچ وجه قابل چشم پوشی برای هیچ یک از طرفین نیست. به نظر می رسد در وضعیت فعلی، عراق سنی دارای قدرت و موقعیت رویارویی با پیشمرگان کرد نیست به همین خاطر تسلط بر بغداد را دست یافتنی تر از تسلط بر کرکوک می داند زیرا در صورت دستیابی بر بغداد مشروعیت، قدرت و منابع اقتصادی عظیم و آنی کسب خواهد کرد که با کمک آنها  تسلط بر کرکوک دست یافتنی تر خواهد شد، لذا در روزها و ماههای آینده جنگ بر سر بغداد را شاهد خواهیم بود و پس از تسلط عراق سنی بر بغداد، مطمعنا جنگ در کرکوک شروع خواهد شد و اگر تا آن موقع کردستان عراق نتواند به استقلال کردستان همراه با کرکوک مشروعیت بین المللی بدهد، بازنده اصلی در آن نبرد کردها خواهند بود ولی اگر عراق سنی بر بغداد تسلط پیدا نکند، احتمال تسلط بر کرکوک نیز بسیار بعید است و در آن صورت برنده این بازی یقینا کردستان عراق خواهد بود

آلپر آتاسی

خرداد 1393