رفتن به محتوای اصلی

جعبه سیاه
08.11.2014 - 23:18

اوضاع خاورمیانه هیچگاه مانند امروز تاریک و غبار آلود نبوده و بهترین دلیل اینکه "لبنان" که تاریخی سرشار از جنگ و خونریزی دارد، امروز به عنوان یکی‌ از امن‌ترین کشورهای این منطقه "نفرین شده" بشمار میاید.
آنچه از لابلای سخنان "خداوندان قدرت" میتوان دریافت این است که ظاهراً تا سی‌ سال آینده هم قرار نیست فتیله این نا آرامیها پایین کشیده یا خاموش شود و پرسش اساسی‌ که در پایان این ۳۰ سال و فرونشستن گرد و غبار این جنگ ، چهره خاورمیانه جدید چگونه خواهد بود؟ آنچه در خاورمیانه می‌گذرد نتیجه یک جنگ سیاسی -امنیتی چندجانبه است که با پایان جنگ سرد و پایان یافتن پیمان استراتژیک "همه باهم" علیه شیطان سرخ، لاجرم از پرده بیرون افتاد و تا به امروز ادامه دارد.

ساده‌ترین مثالی که میتوان برای تصویر شرایط امروز خاورمیانه و دلیل آشفتگی اوضاع آن آورد این است که: سر آشپزی ( آمریکا)، بدون تجربه کاری آنچنانی، با کمک یکی‌ دو دستیار حرفه‌ای تر( انگلیس، فرانسه، روسیه و سپس چین و آلمان) قصد دارد آشی را به میل خود برای خاورمیانه بپزد. همه دستیاران ظاهراً با هم همدست هستند و در پختن این آش توافق دارند، اما هرکدام به سلیقه و طبق ذائقه خود در دستور اولّیه سرآشپز دستکاری می‌کند. از آنجا که این اربابان خود اهل پیاز پوست گرفتن و سبزی خرد کردن نیستند و غذا هم بایستی تا حدی به سلیقه مشتریان نزدیک باشد، چند کارگر ساده و ارزان "محلی" برای عرضه محصول نهایی‌ به مصرف کنندگان بصورت قراردادی و پروژه‌ای به استخدام درمیایند و همین کارگرها هم به میل و سلیقه خود یا دیگری در دستپخت نهایی‌ دست میبرند( اگر کار دیگر نکنند). محصول چنین اتحاد نامتجانس و "ماکیاولیستی" چیزی بهتر از اوضاع امروز خاورمیانه نیست و اگر غیر از این می‌بود، عجیب می‌نمود.

برای یافتن پاسخی درخور برای این پرسش پیچیده، لازم است که سیر حوادث را در خاورمیانه از فردای پایان جنگ دوم جهانی‌، مناسبات قدرت در سطح جهان، تولد و تکوین بلوک شرق، تضادهای عمیق موجود در خاورمیانه و نبرد "پنهان" چند جانبه آمریکا، فرانسه و روسیه برای پرکردن خلأ سیاسی ناشی‌ از زوال بریتانیا را با استناد به منابع جدید در دسترس "بصورت واقعی‌" دوباره خوانی کرد.
"جعبه سیاه" شامل مجموعه نوشتارهایی خواهد بود که حاصل دهها ساعت کار تحقیقاتی، گردآوری و ترجمه مطالب مختلف و جدیدی است که تصویر و تفسیر متفاوتی از واقعیتها و حوادث ارائه می‌کند. در این راه تلاش شده که مطالب را آنگونه که هست و با حفظ امانت و ذکر منابع مورد استفاده بدست شما عزیزان برسد و با استفاده از همین داده‌ها که تصویری روشن و مرتبط از حوادث "ظاهراً نا مرتبط" ارائه میدهد، میتوان درک بهتری از جهان پیرامون رسید.
از قاهره تا قاهره
محور تمرکز در این نوشتارها کشور مصر و سیر حوادث مهم در این‌کشور پس از جنگهای جهانی‌ اول و دوم تا بهار عربی‌ و حوادث پس از آن است. دلیل انتخاب مصر به عنوان محور اصلی‌ رویدادهای خاورمیانه بجز جایگاه ژئوپلتیک آن به عنوان دروازه آفریقا به آسیا، نقش غیرقابل انکار این کشور درمیان کشورهای عربی‌ و اسلامی و رهبری سیاسی بلامنازع این‌کشور در جهان "ورشکسته" عرب ، مرکزیت علمی‌ فقه سنت در قالب دانشگاه الازهر و همچنین شهرت جهانیش به عنوان زادگاه تفکر اسلام سیاسی، اسلام تکفیری و استشهادی است که همه از سرچشمه زهرآگین "پدرخوانده اسلام سیاسی " یعنی اخوان المسلمین تغذیه و سیراب میشوند.
بررسی دوباره حوادث با استفاده از روش تطبیقی، نشان میدهد که همه جنگهای جهانی‌ و منطقه‌ای اخیر در چهارچوب جنگ بزرگتری صورت گرفته اند که میتوان آنرا "جنگ امپراتوری ها" نامید و عجیب اینکه عامل اساسی‌ و یکپای ثابت تمام این جنگها "امپراتور آبها" بریتانیاست که با محو امپراتوری‌های دیگر به حیات زالو وار خود ادامه میدهد.

نتیجه پایان جنگ جهانی‌ اول، فروپاشی امپراتوریهای پروس و عثمانی، تولد کشورهایی نوزاد و ظهور ابرقدرتی جدید در عرصه جهان بود، ایالات متحده آمریکا که تا به امروز شانه‌ به شانه‌ "پسرعموهای بریتانیایی" خود همچنان در خاورمیانه حضور دائمی دارد و منافع مشترک "آنگلو- امریکن" را تامین و تضمین می‌کند.
اما پیش از پرداختن به ماجرا باید به مقدمات آن پرداخت. کانال سوئز با مشارکت مشترک فرانسه و مصر ، پس از ۱۰ سال کار مشترک در سال ۱۸۶۹ به عنوان یکی‌ از مهمترین آبراههای استراتژیک جهان رابط میان دریای مدیترانه و اقیانوس هند بود که در جابجایی‌ کالا، نیرو و تجهیزات برای مستعمرات فرانسه در آفریقا و همچنین شریان ارسال انرژی به بازارهای اروپا و آمریکا و بازگشت کالا به بازارهای جدید بود و اهمیت استراتژیک مصر را به عنوان دروازه آسیا به آفریقا دوچندان می‌کرد.
در سال ۱۸۷۵ اسماعیل پاشا خدیو و والی‌ حکومت عثمانی در مصر بدلیل عدم توانایی‌ بازپرداخت وامهای دریافتی و تحت فشار بانکداران انگلیسی برای وصول طلبهای خود، کلیه ۴۴% سهام مصر در کانال سوئز را به ازای ۴ میلیون پوند به دولت بریتانیا واگذار کرد.
طراح اصلی‌ این طرح نخست وزیر وقت بریتانیا "بنیامین دزرأیلی" بود. وی به عنوان یگانه نخست وزیر "یهودی‌" تاریخ بریتانیا یکی‌ از سیاستمداران بسیار باهوش و تأثیر گذار بود و میزان محبوبیت و نزدیکی‌ او با ملکه ویکتوریا بحدی بود که همه پیشنهادات و دستورات او بدون چون و چرا به انجام میرسید و دلیل اصرار دزرأیلی برای کنترل کانال، آمادگی کامل برای پرکردن خلأ قدرت ناشی‌ از فروپاشی "پیش بینی‌ شده" امپراطوری عثمانی در منطقه بود.

بخش دوم سناریو با اشغال نظامی مصر توسط ارتش بریتانیا که با "بهانه" حفاظت از منافع بریتانیا صورت پذیرفت در جولای ۱۸۸۲ انجام شد و انگلستان علیرغم میل فرانسه، قدرت نظامی خود را تحمیل و رسما اداره کلیه امور مصر را با مشارکت فرانسه به عهده گرفت.
فرانسه که خودرا در مغبون می دید به امید خارج کردن کنترل کامل امور کانال توسط بریتانیا، با معاهده قسطنطنیه(استانبول کنونی) در ۲۹ اکتبر ۱۸۸۸ تلاش کرد توازنی در آنجا بوجود آورد. این توافقنامه میان بریتانیا،امپراتوری عثمانی، امپراتوری پروس( اتریش و مجارستان) فرانسه، آلمان، هلند و امپراتوری تزاری روسیه، ایتالیا و اسپانیا امضا شد و با توجه به واقعیت میدانی موجود که حاکی از کنترل کامل مصر و بخش اعزام کانال توسط بریتانیا بود، در نهایت در یک بیانیه متناقض ۱۷ ماده‌ای به "بی‌ طرف " یا آزاد اعلام کردن کانال، تحت حمایت بریتانیا انجامید.

در سال ۱۹۰۴ و همزمان با آغاز درگیری مجدد آلمان و پروس، تفاهمنامه دوستی و همکاری دوجانبه دیگری میان فرانسه و انگلیس به امضا رسید که به "Cordiale Entente" مشهور است که به اختلافات بین دو کشور پس از جنگهای ناپلئون پایان داد و "ظاهراً" فصل جدیدی در روابط دوکشور گشوده شد. بموجب توافق جدید فرانسه حاکمیت بریتانیا بر مصر را رسما پذیرفت و متقابلا انگلیسیها حضور فرانسوی‌ها در مراکش را نادیده می‌گرفتند.
فرانسویها با واگذاری کامل حق انحصاری ماهیگیری خود در سواحل شرقی‌ کانادا پای بریتانیا را به کانادا باز کردند ( که حضور آنها تا به امروز ادامه دارد) و در مقابل آن بریتانیا بخشی از مستعمرات آفریقایی خود از جمله گامبیا(سنگال) و نیجریه را به فرانسوی‌ها واگذاشت، حقوق گمرکی فرانسه در ماداگاسکار را به رسمیت شناخت و بر سر چگونگی تقسیم سیام( تایلند) به توافق رسید. هر سال در روز ۸ آوریل که بنام "روز ملی‌ فرانسه- بریتانیا" یا National FrUK day نامیده میشود، روز پیوند دوکشور با رد و بدل کردن نامه‌های آتشین عاشقانه، جشن گرفته میشود.

گام بعدی پیش از برفروخته شدن اولین شعله‌های جنگ جهانی‌ اول، ادغام این توافقنامه با معاهدات مشترک جداگانه میان فرانسه - روسیه و بریتانیا - روسیه و امضای یک توافق سه جانبه میان سه کشور، اتحاد نیرومندی را در برابر بلوک آلمان، پروس و ایتالیا( که در آن زمان با سیستم پادشاهی اداره میشد، تشکیل دادند. این توافق که به " Triple Entente " مشهور است در تاریخ ۳۱ آگوست ۱۹۰۷ بین جمهوری سوم فرانسه، بریتانیا و روسیه تزاری به امضا رسید.
علیرغم تصریح معاهده قسطنطنیه مبنی بر تعهد بریتانیا به باز نگهداشتن کانال برای عبور همه کشتی‌ها در زمان جنگ و صلح، با شروع جنگ نیروهای بریتانیایی و فرانسوی کانال سوئز را بروی کشتی‌های غیر همپیمان بستند. در سال ۱۹۱۵ در پاسخ به تلاش نیروهای ارتش آلمان و امپراتوری درحال انقراض عثمانی برای تصرف کانال و به بهانه حفظ امنیت کانال، بریتانیا بیش از ۱۰۰،۰۰۰ نیروی نظامی در مصر مستقر کرد که ضامن حضور و اقتدارش تا پس از جنگ جهانی‌ دوم شد.
چنانچه می‌بینید، تا پیش از شروع جنگ جهانی‌ اول، هیچگونه اثری از آمریکا بعنوان یک نیروی تأثیرگذار در سیاستهای جهانی‌ بچشم نمی‌خورد و درحقیقت، جنگ جهانی‌ اول و تحولات و حوادث منتهی‌ به جنگ دوم جهانی‌ موجب ایجاد تغییری اساسی‌ و عمیق در جغرافیای سیاسی جهان و تولد ابرقدرتی جدید با عضلاتی آهنین اما دانشی اندک در صحنه مدیریت کلان جهان گردید.

اولین رویداد پس از جنگ کنفرانس صلح پاریس بود که زیربنای سازمان ملل امروز را با تشکیل "لیگ جهانی‌" با پیشنهاد "وودرو ویلسون" رئیس جمهور آمریکا و تایید نخست وزیر وقت بریتانیا، فرانسه و ایتالیا پی‌ ریخت.
نکته قابل توجه تغییر موضع ۱۸۰ درجه‌ای رئیس جمهور آمریکا از شخصیتی ضدّ جنگ علیرغم اعلام بیطرفی کامل آمریکا در شروع جنگ بود. حتی پس از ماجرای غرق شدن کشتی مسافربری بریتانیایی "لوسیتیانا" توسط زیردریاییهای آلمانی، ویلسون اعلام کرد که آمریکاییها خود را بالاتر از آن میدانند که وارد جنگ شوند. تبدیل شدن ویلسون به هوادار مداخله نظامی برای "گسترش دموکراسی"، بیشتر ناشی‌ از فشار جنگ طلبان جمهوری خواه و لابی قدرتمند بریتانیا ، درکنار رقابتهای انتخاباتی ریاست جمهوری بود که علیرغم مخالفت نسبتا گسترده عمومی‌ عاقبت آمریکا را در جنگ جهانی‌ درگیر و تاریخ آمریکا و جهان را برای همیشه دگرگون کرد .

"اعلامیه بالفور" موافقتنامه "سایکس - پیکو"
در ماه می‌‌ سال ۱۹۱۶ موافقتنامه محرمانه‌ای میا‌‌ن "سرّ مارک سایکس" به نمایندگی از دولت بریتانیا و "فرانسوا ژرژ پیکات" در حضور و توافق نماینده روسیه تزاری به امضا رسید که بموجب آن بریتانیا و فرانسه، کنترل و مدیریت بخش خاورمیانه‌ای امپراتوری عثمانی را ( که محکوم به تجزیه بود) را به عهده بگیرند و کنترل ترکیه و آبراههای مهم بسفر و داردانل، همچنین بخشی از کشورهای بالکان به روسیه تزاری واگذار شود.
متن این توافقنامه که با زیرکی فراوانی تهیه شده بود، کنترل بخش‌های وسیعی از خاورمیانه، از جمله اردن، عربستان، کویت، جنوب عراق، کرانه خاوری رود اردن و بخش‌هایی از فلسطین از جمله بنادر حیفا و عکا به امپراتوری بریتانیا واگذار و بخش‌هایی از سوریه فعلی‌( دمشق، حلب و حمص) بهمراه لبنان و بخشی از سرزمینهای شمال آفریقا تحت قیمومیت فرانسه قرار میگرفت. در این فرمول وظیفه ظاهری این دو کشور آزاد ساختن مردم تحت ستم امپراتوری عثمانی، سامان دادن آنها در قالب کشورهایی مستقل و کمک به ساختن دولتهایی ملی‌ در کشورهای جدید، تعریف شده بود و اولین نمونه آنرا در قالب لبنان جدید عرضه کردند که تا به امروز شاهد عواقب این انتخاب نمونه بوده ایم و نیازی به تکرار آن نیست.
در نوشتار بعدی بحران کانال سوئز، حوادث منجر به آن، اولین تهدید اتمی‌ پس از جنگ جهانی‌ اول و شکل گیری اردوهای جنگ سرد و دکترین آیزنهاور را که یکی‌ از نتایج آن بحران بود و پای آمریکا را برای اولین بار به خاورمیانه گشود را بررسی می‌کنیم.

دیدگاه‌ و نظرات ابراز شده در این مطلب، نظر نویسنده بوده و لزوما سیاست یا موضع ایرانگلوبال را منعکس نمی‌کند.

کاظم موافق

فیسبوک - تلگرامفیسبوک - تلگرامصفحه شما

توجه داشته باشید کامنت‌هایی که مربوط به موضوع مطلب نباشند، منتشر نخواهند شد! 

افزودن دیدگاه جدید

لطفا در صورتیکه درباره مقاله‌ای نظر می‌دهید، عنوان مقاله را در اینجا تایپ کنید

متن ساده

  • تگ‌های HTML مجاز نیستند.
  • خطوط و پاراگراف‌ها بطور خودکار اعمال می‌شوند.
  • Web page addresses and email addresses turn into links automatically.

لطفا نظر خودتان را فقط یک بار بفرستید. کامنتهای تکراری بطور اتوماتیک حذف می شوند و امکان انتشار آنها وجود ندارد.

CAPTCHA
لطفا حروف را با خط فارسی و بدون فاصله وارد کنید CAPTCHA ی تصویری
کاراکترهای نمایش داده شده در تصویر را وارد کنید.