چندی پیش مقاله­ای پیرامون همباشی­ی خارج ازازدواج رسمی درایران، به نام «ازدواج سفید یک معضل یا یک ضررورت اجتماعی» نوشته بودم . پیش ازاین نوشته نام ازدواج سفید، نامی بیگانه برای همباشی درادبیات رسمی­ی ایرانیان بود و بیشترایرانیان برای روابط همزیستی­ی بین مردان و زنان، با عباراتی چون ازدواج رسمی، ازدواج موقت، ازدواج صوری، صیغه وچند همسری­ی مردان آشنایی داشتند. امروزه، ازدواج سفید درسطوح مختلف جامعه برای بسیاری نامی آشنا است. نخستین بار، هنگام پژوهش پیرامون روابط بین دختران و پسران جوان در ایران، با نام ازدواج سفید،آشنایی یافتم. سبک همباشی درازدواج سفید ونام آن ازچند منظر، سوژه­ی جالبی برای مطالعه بود. چرا این نوع همزیستی که درتضاد با قانون وشرع است، در کشوری مانند ایران ظهور پیدا می­کند. چرا با وجود ممانعت­های اجتماعی و حقوقی درجامعه­ی ایران، افراد، همباشی خارج ازازدواج رسمی را برمی­گزینند؟ چرا این نوع همباشی »ازدواج سفید« نامیده می­شود؟

من درآن مقاله به تفاوت­های ازدواج سفید با صیغه وازدواج رسمی وهمزمان به تشابه آن­ها پرداخته بودم. مقاله، مکانیزم­های تأثیرگذاری که می­توانست باعث تحول خانواده وهمزیستی باشد را پرتوافکنی کرده بود. درآنجا اشاره شده بود که، تغییرات وتحولات اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی وتغییرشرایط اجتماعی زنان، علت های مهمی هستند، که شکل همباشی وخانواده را متحول کرده­اند. واین تغییرات، تغییراتی متاثراز فرهنگ و« یا گرایش­های فکری روشنفکرانه­ی اروپامدارانه و تسلط زنان طبقه­ی متوسط ومرفه غربی برتفکرات فمینیستی وهمچنین شیفتگی ونسخه برداری روشنفکران شرقی ازمفاهیم­غربی وغیربومی و پروژه­ای فمینیستی و سیاسی »[i] نبوده و برای خواست ومیل آگاهانه افراد پدید نیامده اند. به عبارتی دیگر، تغییرات درهمباشی، همانند تحولات وتغییرات درپدیده های دیگراجتماعی،تحت تاثیرونتیجه­ی تغییرشرایط اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و نیازومیل متقابل امروزه­ی افراد در جامعه­ی شهری ایران است .

مقاله درعین حال تلاش کرده­بود، روابط وهنجارهای نابرابری­ی جنسییتی که تحت تأثیرشرایط نابرابراجتماعی، فرهنگی، سیاسی واقتصادی، درازدواج سفید حفظ و بازآفرینی می­شوند را پرتو افکنی کند. درآن نوشته تأکید شده بود که، ازدواج سفید برابربا آزادی­ی جنسی نیست وبا ازدواج موقت یا صیغه بسیارمتفاوت است.همچنان به این مسئله پرداخته شده بود که، صیغه، اصولاًبرمبنای تمایلات، میل جنسی، واقتداراقتصادی مردان استوارشده است. درحالی که ، همباشی درازدواج سفید سکس­محورنیست. وبیش­تربراساس یک نوع تمایل، اختیارودوستی متقابل است که کمترقوانین و چهارچوب­های دست وپا گیرازدواج سنتی را دارد. درآن نوشته همچنان تاکید شده بود، با وجود تفاوت­ها بین همباشی در ازدواج سفید و ازدواج رسمی، بسیاری ازمناسبات و روابط درازدواج سفید، مانند ازدواج سنتی است. پرداختن به تمایز بین ازدواج سفید، صیغه وازدواج سنتی مهم است. زیرا، گفتگو پیرامون تغییروتفاوت بین ازدواج سفید و دیگرهمباشی­ها، می­تواند، باعث رشد انتظارات غیرواقعی ویا برداشت­های ناروشن و یا رومانتیزه کردن آن شود. بطورمثال در بسیاری از گفتگوها ومقاله­ها، ازدواج سفید به سبب تفاوت­هایی که با ازدواج سنتی دارد، کاملأ متفاوت ازدیگر همزیستی­ها درایران نشان داده می­شود. در حالی که بطور واقعی ازدواج سفید تفاوت زیادی با دیگر همزیستی­ها ندارد.

دراین همباشی همانند ازدواج سنتی، زن و مرد به هم وابستگی و تعهد عاطفی واخلاقی دارند، افراد دارای فرزند می­شوند، با هم شراکت مالی می­کنند، با هم خانه ویا ماشین می­خرند. درعین حال درازدواج سفید هم خشونت وشکایات زنان جوان از دوست پسرشان که با او زیریک سقف زندگی می­کنند دیده می­شود. [ii] درازدواج سفید مسئولیت یگانه کارخانگی­ی زنان و نقش مادرانه­ی آن­ها وکنترل و قدرت مردانه همچنان وجود دارد. اما، تفاوت ازدواج سفید وازدواج سنتی درآن است که آسانترمی توانند ازهم جدا شوند وتعهد قانونی برای تداوم زندگی وجود ندارد. می­توان بدین صورت بیان کرد که ازدواج سفید، بیشتر، به صورت راه­کار جدید وپاسخی برای نیازهای اجتماعی، درجامعه­ی شهری بوجود آمده است. و پتانسیلی دردرون خود دارد، که توانسته است تا حدودی روابط خانوادگی سنتی را به حاشیه براند. نمونه­ی این پتانسیل­ها، نقش و رای زنان به عنوان یک آکتوردراین همباشی وقدرت انتخاب مرد و زن درماندن یا ترک همزیستی است. قابل ذکراست که، ضرورتاً، تغییردریک فرایند اجتماعی، سبب دگرگونی وتغییردرهمه­ی ساختارهای آن پدیده نخواهد  شد در نتیجه، نمی­توان انتظارداشت که برابری جنسییتی لزوماً درازدواج سفید وجود دارد وازهمه­ی ساختارهای مردسالارانه بری است.

نوشته­ی بالا، چکیده­ی کوتاهی از چگونگی­ی پژوهش در باب ازدواج سفید است. عموماً، هر پژوهشی درپی­پاسخ  به سـؤالی هدف­داراست. بطورمثال وقتی هدف پژوهش، ازدواج سفید درایران است، پژوهشگر درپی یافتن پاسخ به سـؤال و چرایی­ی آن پدیده است. اما،آیا یک محقق می­تواند ارزش­ها ونظرشخصی ویا پاسخی ازپیش تعیین شده وجانبدارانه در باب موضوع پژوهش داشته باشد؟ پاسخ به این سوال می­تواند متفاوت باشد. آقای پیمان نعیمی درنوشته­ی خویش دربرخورد با مقاله­ی من «ازدواج سفید یک معضل یا یک ضررورت اجتماعی» از زاویه­های مختلفی، به سایه روشن­های ازدواج سفید پرداخته است. ایشان درنوشته­ی خویش«ازمقاله من انتقاد کرده وآن را جانبدارانه قلمداد می­کند. ایشان مطرح می­کند» عدم درنظرگرفتن شرایط معیشتی اقتصادی اکثریت زنان که متعلق به بخش­های کم درآمد جامعه هستند و بی توجهی به عوامل نهادینه شده فرهنگی روحی زنان و دختران جوان، جانبداران نظریه ازدواج سفید را بدون پشتوانه تئوریک به کلیت گرایی و نسخه برداری می­کشاند. درعینیت، شرایط عمومی اقتصادی و فرهنگی روحی زنان درازدواج سفید همانند زنانی است که در ازدواج موقت صیغه هستد«. ایشان درادامه­ی انتقاد خویش بیان می­دارند که «عوامل مبهم ذهنی مانند گرایشات آزادی خواهانه و لیبرالی دررابطه­ی همزیستی وداشتن اعتباراجتماعی زنان در ازدواج سفید نمی توانند عنییت مشترک بنیادی دررابطه­ی زنان و مردان درازدواج سفید و صیغه را پرده­پوشی کنند».

در اینجا لازم است توجه شود، پرداختن به انتقاد بالا به معنی­ی پاسخ به ان نیست، بلکه بررسی­ی بیشترمسائل اجتماعی  بصورت علمی، تخصصی موردنظرم می­باشد. اما دراینجا سؤال بسیارمهمی زمینه­ی بروزدارد وآن جایگاه وتفاوت یک فعال سیاسی با پژوهشگراجتماعی است. آیا مسئولیت و کاراین دوکاراکتر یکی است؟ آیا، تفکیک وروشن سازی وباز کاوی و نقد وبررسی این دومفهوم می­تواند به تقسیم کارمفیدی درعرصه­ی کاراجتماعی منجرشود؟

این تأمل لازم است زیرا، مسئله­ی عمدهنزد یک فعال سیاسی و اجتماعی، وجود هدف، ایدئولوژی، خواست مشخص سیاسی واجتماعی، داشتن دیدگاه وایده­ برای حل وتغییرمشکلات جامعه می­تواند باشد. کانون توجه ومطالعه­ی فلسفی واجتماعی­ی یک فعال سیاسی عموماً، بررسی­ی جامعه­ی سازمان یافته­ی انسانی توسط آرمان، هدف و ارزوهای خویش است. تحلیل سیاسی به فعال سیاسی این کمک را می­کند تا جهانی را که در آن زندگی می­کند بهتربشناسد. [iii] اما، منظور وشکل کار یک پژوهشگر بسیار متفاوت ازیک فعال سیاسی است. پژوهش­های علمى اصولا، درپی حدس وگمان، برای کشف فرضیه­ای آغازمیگردد. نخست، محقق يک يا چند فرضيه را صورت‌بندى نموده وازمیان انها مهمترين آنها را جهت شروع تحقیق انتخاب می­کند. ودرادامه پیرامون موضوع پژوهش به تحقيق وجستجومی­پردازد. کار پژوهش وتحقيقات علمى تلاشى براى معلوم کردن مجهول يا چرایی­های یک پدیده ویا یک فرایند اجتماعی است. البته مجهول ممکن است ماهيت يک پديده و یا تغییرو تحولات اجتماعی آن نیزباشد.اين مجهولات می­توانند مربوط به گذشته، حال يا آينده بوده و محقق می­تواند برای بررسی علمى تغییرو تحولات اجتماعی پدیده­ها روش­های مختلف تحقيق را مورد استفاده قرار دهد.

در ادامه برای پرداختن به تفاوت یک فعال سیاسی با پژوهشگراجتماعی لازم است از نگاه پدیدارشناسی هر یک از مفاهیم تغییروتحول که به نوعی بیانگرتغییرند ومی­توانند دارای معنا و مفهوم ارزشی­ی خاصی باشند مورد بررسی قرار گیرند.  قابل توجه است که، این مفاهیم دارای ارزش و معنای ثابتی نیستند و پتانسیل تغییر درخود را نیزدارا می­باشند.به عبارتی، ارزش­های این مفاهیم بسته به زمان و مکان می­توانند تغییرکنند.

مفهوم تحول اجتماعی درابتدا توسط اوگبورن (Ogburn) وارد گفتمان جامعه‌شناسى شد تا جانشين مفاهيمی نظير پيشرفت وتکامل وتوسعه شود. زیراهریک از اين مفاهيم دارای بارارزشی متفاوتی هستند. بطورمثال، نوع بیان مفهوم تغييرات وتحولات اجتماعى، بیانگرروش و نگاه خاص تحلیلگراست. بسیاری از پژوهشگران علوم اجتماعی معتقدند، تغییراجتماعی دارای مفهومی غیراز تحول اجتماعی است. بدین معنا که تغییراجتماعی وتحول اجتماعی از نظر محتوا متفاوت هستند وباید ازهم تمیز داده شوند. از نظر متفکرین، تغییراجتماعی پدیده­ای است قابل رؤیت که در مدت زمان کوتاه رخ میدهد. اما «تحول اجتماعی مجموعه ی فرایندهائی است که در یک دوره­ی طولانی و دست کم طی یک یا چند نسل در یک جامعه رخ می­دهد».[iv]

امروزه، شهروندان در کلان شهرهای ایران شاهد فرم های تازه وتغییردرهمزیستی ازجمله پیدایش ازدواج سفید درجامعه هستند. این تغییریک دگرگونی قابل رویت است که درطول دوره کوتاهی رخ داده است. این تغییربه صورتی است که هرشخص معمولی نیزمی تواند آن را ببیند و یا آن را دنبال کند. مثلا تغییرنگاه والدین و فرزندان در باب همزیستی و عشق رامی­توان نام برد. البته این تغییرتنها درحوزه­ی روابط خانواده گی وهمزیستی نیست. بلکه این تغییردربسیاری ازسطوح فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، اداب معاشرت، فرهنگ غذایی ونوع پوشش نیزرخ داده است. براین اساس، وجود ازدواج سفید نشانگر یک تغییراجتماعی درباب ازدواج است. بدین معنا که، حضور و وجود ازدواج سفید به عنوان یک تغییراجتماعی درباب همزیستی­ی غیرقابل انکار است. اما، آ یا این، تغییرات کنونی درازدواج وظهوراشکال متفاوت همزیستی درجامعه­ی ایران را می توان یک تحول اجتماعی درحوزه­ی خانواده و ازدواج نامید؟

همانطوری که قبلأنیزاشاره شد، تحول اجتماعی،مجموعه­ای ازتغییرات هستند که در طول یک دوره­ی طولانی طی یک یا شاید چند نسل در یک جامعه رخ می دهد. بطورمثال می­توان آموزش دختران درمدارس و یا رانندگی زنان در ایران را نام برد. امروزه، کمترکسی در جامعه­ی ایران است که تحصیل و را نندگی را کاری مردانه وفقط حق مردان بداند . بنابراین می­توان گفت جامعه ایران در این زمینه ها دستخوش تحول شده است. کسی از مدرسه رفتن ورانندگی­ی زنان  دچار تعجب نمی­شود. ودرنزد بسیاری شامل نیازها واحتیاجات زندگی محسوب می­شود. براساس تعریف فوق، تحول اجتماعی مجموعه­ی فرایندهائی است که دریک مدت زمان کوتاه نمی توان آن را ملاحظه کرد . بدین دلیل، تغییر در باب همزیستی و پیدایش ازدواج سفید، درمدت کوتاه، نمی تواند باعث تحول ازدواج  در جامعه گردد. درنتیجه، زمانی می­توان از تحول اجتماعی درباب ازدواج سخن گفت که، دگر همزیستی ها از جمله «ازدواج سفید » از سوی قوانین و مردم مورد مجازات ویا تحریم قرارنگیرد. وهمچنین، اشکال دیگرهمزیستی بصورت مشروع درکنار ازدواج رسمی امکان رشد وحیات داشته باشند. بنابراین، فرایند جدیدِ ازدواج  سفید « درجامعه­ی ایران، می تواند تغییراجتماعی درهمزیستی باشد که، دردراز مدت می­تواند به تحول درزمینه­ی همزیستی منجرشود.

اما پدیده­ی ازدواج سفید باعث بحث ها وانتقادات بسیاری درایران شده است. بحث ها وانتقادات نشان از دغدغه و کشمکش­های فراوانی در باب ازدواج سفید را دارند. عده ای ازمنتقدان بیان می­دارند، اگرچه شاید هنوز ازدواج سفید چندان فراگیر نشده باشد اما به نظر می رسد که درآینده ای نه چندان دور به یک معضل تبدیل شود. دغدغه ی آنان  این است که، این نوع همباشی از یک سو باعث سست شدن بنیان خانواده و تهدیدی علیه دوام و بقای آن است. و ازسوی دیگر این همباشی عادت های فرهنگی بد را در جامعه رواج می دهد و بدآموزی فرهنگی و نسلی  به بارمی آورد. محققی نیز بیان می­دارد که ، »مفهوم ازدواج سفید در ایران بر پایه نظری – تئوریک مفهوم آزادی جنسی غربی بدون بررسی تاثیرات آن برزندگی اکثریت زنان کم درآمد و دختران جوان، متناسب با نیازهای زنان طبقه متوسط ومرفه وهمچنین هماهنگ با امیال - خواسته های مردان در حال گسترش عمومی است«. [v] عده ای نیز می خواهند پدیده اجتماعی همباشی ازدواج سفید را به یک  گرایش سیاسی و یا خواست فمینیستی مرتبط کنند که از آن فضیلتی بسازند که رهایی وبرابری زنان را درجامعه به همراه می آورد.

درپرداختن به انتقاداتی که ازدواج سفید راعامل ازهم پاشیدن خانواده والگوبرداری ازغرب برای همزیستی می­­دانند، می­توان  بدون پرده­پوشی گفت که، بیشتر بیانات، نمایانگر نگاه غرب محوری­ی آن منتقدان است. زیرا نگاه غرب محور فقط آن نیست که تغییرات، تحولات اجتماعی، مدرنیسم و صنعتی شدن جهان را مربوط  و متعلق به غرب بدانند. آن نگاه، اصولأ  محورهمه­ی تحولات و تغییرات جهان را غربی قلم داد می­کنند. این نوع نگاه غرب محور،مدرنیزاسیون را پدیدهای کاملا جدا ودرتقابل با دیگر فرهنگها تصورمی­کند. درحالی که امروزه رشد وصنعتی شدن جوامع و مدرنیزاسیون و تأثیر اجتماعی و روانی آن بر روابط وزندگی انسانها ازمحد وده ی مرزهای جغرافیایی گذرکرده است. بطورمثال وقتی گروه گروه انسانها از روستاها برای کاروارد شهرها می­شوند، وقتی کارخانه­ها، اتومبیل، اپارتمان­نشینی، سینما، موبایل، اینترنت وغیره جزو بایدهای زندگی­ی انسان­ها است، وقتی متقاضیان دانشگاها میلیونی می­شود ومیانگین سطح تحصیلات لیسانس است، دیگرنمی­توان تغییرات وتحولات را غربی ویا متعلق به غرب دانست. زیرا، وقتی، ابزارمدرن وارد جامعه وزندگی انسان­ها می­شود فرهنگ و روابط مورد نیازمصرف ان ابزارنیزدرجامعه ساخته وپرداخته می­شود. درنتیجه چنین تفکیکی غیر قابل انجام است.

در ادامه، منتقدانی که پژوهش در باب «ازدواج سفید» را به عنوان یک پدیده­ی غربی مورد انتقاد قرارمی­دهند و پژوهشگررا مصبب و یا دخیل دربوجود آمدن آن می­دانند، در واقع تفاوت دوحوزه­ی کارسیاسی و پژوهشی را درنظر نمی­گیرند.هدف و منظورپژوهشگردرباب ازدواج سفید، نه مخالفت با ازدواج سفید بوده است ونه جانبداری ازآن. یک محقق، برای ارائه­ی یک کارعلمی، نباید ارزش­ها و نگاهای شخصی­ی خویش را درکارپژوهش دخالت دهد. دخالت نظرشخصی پژوهشگربه اعتبارکارعلمی­اش لطمه­ی مهمی وارد می­کند.  پژوهشگردرپی یافتن علت و معلول ازدواج سفید دست به  تحقیق زده است. و نتیجه­ی تحقیق، هم برای محقق وهم برای دیگران مهم است. اما ، محقق مسئولیتی در قبال حفظ منافع و یا تأثیری که نتیجه­ی تحقیق بر روی ابژه­ی پژوهش می­گذارد، را ندارد. کار پژوهشی نمی تواند در پیدایش ویا رشد وضعف سوژه­ی تحقیقی تاثیر گذار باشد. کار پژوهشگر روشن­سازی و بازکاوی­ی پدیده ای است که فی­الواقع درجامعه وجود دارد یا قبلأ اتفاق افتاده است. اما  به عکس، یک فعال سیاسی و اجتماعی درجهت تاثیرگذاری درجامعه حرکت می­کند و به حوزه­ی ضررو زیان پدیده­های اجتماعی وسیاسی توجه دارد.

با توجه به بحث­های بالا، هدف اصلی­ی این نوشته، نخست ،بررسی تفاوت تحولات اجتماعی از تغییرات اجتماعی است. در ادامه، بازکاوی­ی تفاوت­های بین کار یک پژوهشگر اجتماعی و یک فعال سیاسی­ی اجتماعی است. این مقاله نشان می­دهد، پژوهش­های اجتماعی، به عکس دیدگاه ها و ایدئولوژی­های مختلف، که جانبدارانه عمل می­کنند، بی­طرف است، تلاش دارد واقعیت­ها وپدیده های اجتماعی را بررسی کند. واقعیت­هایی که بدون دخالت پژوهشگر و یا نظریه پردازاجتماعی بوجود می­آیند و به حیات خود ادامه می­دهند.  به عبارتی دیگر پژوهش محصول اجتماعی است که جاری و سیال است. خود این موضوع می­تواند محدود بودن کار پژوهشی را نشان دهد. و در عین حال نشان می­دهد که نتیجه­ی کارتحقیقی، ایستا نیست و بسته به زمان و مکان می­تواند دچارتغییروتحول شود. اما گرایشات اجتماعی، سیاسی، مذهبی و فمینیستی دارای منافع وعملکردهای مادی هستند، که ضرورتا لازم به تغییرخود نیستند.

نسرین اسفندیاری، جنسییت شناس و پژوهشگر مسائل جنسییتی

----------------- 

[i] ، پیمان نعیمی.آزادی جنسی،ازدواج سفید،صیغه،تفاوت در عینیت، ت،افق در عینیت

[ii] مهرانگیز کار. ازدواج سفید

[iii] کاربرد نظریات سیاسی قرن بیستم .حسينعلي نوذری

[iv] دانشنامه رشد. تغییر و تحول. www.roshd.ir

[v] نعیمی ، پیمان.  آزادی جنسی،ازدواج سفید،صیغه،تفاوت در عینیت، توافق در عینیت