رفتن به محتوای اصلی

در نگارش زبان ترکی آذربایجان
17.02.2016 - 01:45
 
 
 
 
  یادداشت:
متن این نوشته پاسخ پرسشهای یک دوست است
 که منتشر میشود. آ. ائلیار
 

زبان قلم : زبانی ست که برای نوشتن کتاب به کار میرود. زبان ادبی

زبان شفاهی : زبان گفت و گوست. و بر دو نوع است:
الف- زبان صحبت 
ب- زبان فولکلور 
زبان فولکلور را « زبان ادبی» شفاهی نیز گویند. و بخشی از زبان ادبی ست. مانند «بایاتی ها و داستانها و غیره».

زبان قلم بر اساس زبان شفاهی بعداً پدید آمده است. و سازندگان آن « نویسنده ها» بوده اند. از این رو با زبان شفاهی نیز « تفاوت» دارد. 
این فرق باعث دو نوع جمله بندی در زبان شده است. جمله ی شفاهی. جمله ی کتبی یا ادبی.
نویسندگان کوشیده اند برای درک بهتر پیام خود توسط مردم، زبان قلم را تا حدی به زبان شفاهی مردم نزدیک کنند و در عین حال تفاوت لازم با زبان شفاهی را حفظ کنند.
علت آن است که زبان قلم خصلت نوعی « فن و هنر» را داراست. و ضروریست که خفظ شود. از سوی دیگر زبان قلم یا ادبی همه ی «مردم و ملت» را مخاطب قرار میدهد و لازم
است در بعد گسترده کاربرد داشته باشد.
زبان ادبی یا قلم « بسته» و تمام شده نیست بل « باز» است و همیشه از زبان شفاهی و فرهنگهای دیگر تأثیر می پذیرد. که میتواند مثبت یا منفی باشد.

کلمات ادبی؛ کلمات شفاهی:
بخشی از کلمات معروف به «واژه های زبان شفاهی»  ست. مانند :
1- qabaq، در جمله ی « میزی قاباغا چک!» 
بخش دیگر کلمات ادبی ست مانند:
2- irəli ، در جمله ی « میزی ایرلی چک!»
دلیل ادبی بودن کلمه آن است که « نویسندگان بزرگ» انتخاب کرده و بیشتر استعمال نموده اند.
اگر در جمله یک به جای میز« استول» نوشته شود روشن است که به جمهوری آذربایجان مربوط است و تحت تأثیر کلمات روسی درست شده.
یا اگر « ماسا» آمده باشد معلوم است که به ترکی ترکیه مربوط است. بنابرین جمله یک با کلمه ی « میز» به آذربایجان ربط دارد. 
کلمات و جملات ادبی در مقایسه با جملات شفاهی از کوتاهی، سرعت، تصویر، انتقال فکر و احساس، بهتری برخوردارند:
Qayalar yumruq kimi dənizə uzanıb
 این جمله ی آنار (نویسنده ی جمهوری آذربایجان) را چنین بنویسیم:
 دنیزین کناریندا قایالار وار . یا دریا قیراغیندا قایالار وار. جمله ی معمولی ست. و بیشتر در صحبت استفاده میشود. چون فاقد تصویر در جمله ی بالاست .
یا بنویسیم: قایالار ائله بیل نمه نه دی، اوزانیب دریایا. گیریب لر دنیزه. جملات « گفت و گو» ست.

جمله:
جمله ی ترتیبی ( جمله ایکه با عناصر خود به ترتیب قواعد زبان ساخته شده):
در جملات مرتب این عاضر به ترتیب دنبال هم  قرار میگیرند: 1-فاعل؛ 2- قید زمان؛ 3- قید مکان؛ 4-مفعول غیر صریح؛ 5- مفعول صریح؛ 6- قید و هر کلمه ایکه معنی
فعل را تمام کنذ؛ 7- فعل.

جملاتی که به فعل ختم نمیشوند: بعضی جملات در محاوره یا آثار هنری و شعر به فعل ختم نمی شوند: قاچین آشاغی قاپیدان! 
فاعل ذاتا جمع
: فاعل ذاتا جمع باشد فعل مفرد میاید: قوشون داغیلدی.

ki : گویا از فارسی داخل زبان ترکی آذربایجان شده ، تا حد امکان بهتر است برای زیبایی جمله به ساختن جملات بدون کی کوشید. از نظر برخی اشخاص اهل فن به کار بردن آن به عنوان ضمیر فاعلی یا مفعولی صحیح نیست. «کی» در قلم نویسندگان شمال بیشتر استعمال میشود. 
 من گلدیم کی سنی گؤروم. شکل بهتر : من گلدیم سنی گؤروم.

تقذم عناصر فرعی بر اصلی در  جمله :
در جملات عناصر فرعی اول ذکر میشوند بعد عناصر اصلی: او گون کی عالمه یاییلدی شعله ن ، داغلار اؤز دونونو لاله دن بیچدی. صمد ورغون.
باهالیق-آیلاری- سوناچاتدی. فرزانه. 

در زبان قلم همه چیز را می توان نوشت ولی « در جای خود»: 
کلمات شفاهی، ادبی ، بی تربیت، واژه هایی که معانی مخفی دارند یا بین یک قشر معنی دارند. مثل زبان اقشار اجتماعی و زبان آرگو و ژارگو یا مانند اینها. اما وقتی که کاراکتر مشخص است. و برای خواننده معلوم است که چه تیپی ست. 

 Eşitmişəm uzaqlardan-Sakit axan arazları صمد ورغون. شعر . اگر مصرع را چنین بنویسیم:
 آراز کمین چایلارین تعریفین ائشیتمیشم کی اوزاخلاردا ساکیت جه سینه آخیرلار( لام آخیر لار) . جمله ی صحبت است. دانیشیق دیلی. یا 
 Sakit axan arazları uzaqlardan eşitmişəm نثر است. ادبی. 

imək= بودن و استن - به نقل از ع.فرزانه:
 
توجه شود که فعل کمکی ایمک دو معنی دارد 1- بودن؛ 2 - استن
بعضی جملات با توجه به بودن و برخی با استن ترجمه میشوند. 
ماضی مطلق ایمک:
مفرد:
i-dim *  i-din* i-di 
جمع:
i-dik* i-diniz* i-dilər 

وجه شرطي:
 ايسه م- ايسه ن-ايسه - ايسه ك- ايسه نيز-ايسه لر

ماضی استمراری:
ایمیشم-ایمیش سن-ایمیش-ایمیشیک-ایمیش سینیز-ایمیش لر

وجه شرطي فعل ((ايمك))
با قسمت عمده ي وجوه و زمانهاي فعل اعم از ساده و مرکب تلفيق يافته
شكلي به وجود مي آورد که آنرا شكل عمومي شرط مي توان ناميد.
aldı isə (aldısa - ( آلدي ايسه(آلديسا
almış isə (almışsa - ( آلميش ايسه(آلميشسا
alacaq isə (alacaqsa - ( آلاجاق ايسه(آلاجاقسا
alar idisə (alardisa - ( آلارايديسه(آلارديسا
------
سه جمله مورد اشاره در این متن:

Müәllim gәlmişdi-1 معلم آمده بود - شکل روایت ماضی بعید
Müәllim gәlib-2 معلم آمده - ماضی نقلی
*
Müәllim gәlibdir-3 معلم آمده است 
.  

dir

جمله با dir( یا با حالتهای مختلف آن dur و  dür)  و بدون آن :
- بولوتلار چکیلمکده دیر (حال استمراری- سوم شخص مفرد ایمک)
-او یازمالی دیر (وجه الزامی- سوم شخص مفرد ایمک)
-او ائوده  دیر(زمان حال ایمک- سوم شخص مفرد ) 
- او گلمیش دیر( ماضی نقلی - سوم شخص مفرد ایمک)
- نسیمی بیوک شاعر دیر. 
-Yadındadır, anan sәni bizә gәtirmişdi

در آذربایجان ( و نه در جمهوری آذربایجان) در زبان صحبت معمولا « دیر» استعمال نمیشود . از سه جمله ی زیر 
  Müәllim gәlib به زبان شفاهی جنوب است.  ولی علاقه ی نویسندگان جمهوری آذربایجان بیشتر به استعمال جمله ی ستاره دار است و آنرا ( جمله  با دیر و ستاره را) ادبی و استاندارد حساب میکنند: *Müәllim gәlibdir
در جمله ی Müәllim gәlib پیوند dir کوتا شده است. اگر جمله را به شکل Müәllim gәlibdi  بنویسیم  که در صحبت رایج است r کوتاه شده . یعنی di  مخفف dir است.
یا  du و  dü مخفف dür و  dur میباشد.
 باید دید از نظر ادبی نویسندگان بیشتر کدام شکل را انتخاب کرده و استاندارد حساب میکنند. می توان فرم 2 را در صحبت و فرم 3 را در روایت نویسنده به کار گرفت

Müәllim gәlmişdi-1(  معنی این جمله با دو جمله ی دیگر فرق دارد. این جمله را در حالتی گوییم که مثلاً« شاگر به مدرسه رفته ، دیده  معلم آنجاست. بعد به
دوست خود خبر میدهد که :« معلم قبل از او در مدرسه بود». در فارسی ترجمه میشود :« معلم آمده بود». 
gəl-miş-di

miş: علامت یا  پیوند ماضی نقلی ست.

با توجه به ایمک = بودن و استن : 

di =idi 
di- پیوند یا علامت ماضی مطلق ایمکimək در سوم شخص مفرد.
idi ماضی مطلق ایمک -سوم شخص مفرد
(gәl-miş-di 
(miş+ di ( idi 
ماضی نقلی + ماضی مطلق سوم شخص مفرد ایمک = شکل روایت ماضی بعید: gəlmişdi

gəl+ib
گلیب سوم شخص مفرد ماضی نقلی ست ، که با پیوند ib به بن gəl درست شده :
ماضی نقلی می تواند در دوم و سوم شخص مفرد و جمع با پیوندهای چهارگانه ی üb,ub,ib,ıb نیز تشکیل شود:
گلیب-گلیب سینیز( سیز) -گلیب لر و غیره.
یعنی جمله 1 ماضی بعید است و جمله 2 ماضی نقلی. اصولا نمی توان آنها را به جای هم به کار برد. 
Müәllim gәlmişdi-1 معلم آمده بود 
Müәllim gәlib-2 معلم آمده 
*Müәllim gәlibdir-3 معلم آمده است 

(gəl+ib+di ( r

di- علامت سوم شخص مفرد ایمک i-di. 
di+r
اضافه شدن r به di  یعنی ساخته شدن dir  در سوم شخص مفردِ ِ« وجوه - و زمانهایی» میاید که فعلها نیاز به imək دارند : مثل زمان حال-ماضی مطلق- ماضی استمراری-وجه شرطی... 

فعل با فاعل سوم شخص:

در حالتی که فاعل جمله سوم شخص است O
 میتوان فعل جمله را جمع یا مفرد آورد.  توجه به جملات زیر در حالتهای جمع و استعمال دیر یا دور و غیره و شکل جملات  و جملات انتخال شده با ستاره رهگشاست:

 

Müәllimlәr gәlmişdir (lәr)
Müәllimlәr gәlib(lәr)
*Müәllimlәr gәlibdir(lәr).

Tәlәbә lazım olan әdәbiyyatı oxumuşdur.
Tәlәbә lazım olan әdәbiyyatı oxuyub.
*Tәlәbә lazım olan әdәbiyyatı oxumuş.
*Tәlәbә lazım olan әdәbiyyatı oxuyubdur.

Tәlәbәlәr lazım olan әdәbiyyatı oxumuşdur.
Tәlәbәlәr lazım olan әdәbiyyatı oxuyub(lar).
*Tәlәbәlәr lazım olan әdәbiyyatı oxumuş.
*Tәlәblәr lazım olan әdәbiyyatı oxuyubdur(lar).

Yaxşı elәyib kinoya bilet almı(ş)sınız.
Yaxşı elәyib kinoya bilet alıbsız(sınız).
Yaxşı elәyib kinoya bilet alıb(lar).
*Yaxşı elәyib kinoya bilet almış (lar).

 

Mәn gәlmişәm
Sәn gәlmisәn
O gәlmişdi
Biz gәlmişik
Siz gәlmişsiniz

------------

Onlar gәlmiş(dir)(lәr)
Mәn gəlmişəm.
Sәn gәlibsәn
O gәlib
Biz gəlmişik.
Siz gәlibsiz (siniz)
Onlar gәlib (lәr)

mi, -mu, -mü
پیوند پرسش

Gәl+di+mi,
yaz+mış+lar+mı,
oxu+yacağ+am+mı,
oxu+yar+sınız+mı,
yaz+malı+san+mı,
yaza bil+әcәk+sәn+mi vb.

 


ما اکنون  mu و... را در زبان شفاهی استعمال نمی کنیم. 

در زبان کتبی شمال استفاده میکنند . در قلم جنوب کمتر به کار می بریم.

Sәn bu kitabı müәllimdәnmi aldın?
O dәrsindәn hәmişә beşmi alır?
Sәn bu kitabı müәllimdәn aldın?
O dәrsindәn hәmişә beş alır?
Bilmirәm bu işi kimә tapşırım, sәnәmi, onamı.
Bilmirәm bu işi kimә tapşırım, sәnә ya ona.
*Bilmirәm bu işi kimә tapşırım, sәnә, ona.
Bilmirәm mәn dә bu müsamirәdә iştirak edimmi, etmәyimmi?!
*Bilmirәm mәn dә bu müsamirәdә iştirak edim, etmәyim?!

SİZ -  SİNİZ

siniz را در زبان شفاهی جنوب به کار نمی بریم و به جای آن siz  استعمال میشود.
در شمال استاندارد- زبان کتاب- سینیز نوشته میشود. برای ما نامأنوس است. ولی میتوان در روایت( زبان نویسنده -کم و بیش) استعمال کرد و در صحبت( زبان کاراکتر) سیز نوشت. 
واقعیت  آن است که آنچه نامأنوس است نویسنده و خواننده را آزار میدهد. تا میتوان بهتر است به استعمال چیزهای مأنوس پرداخت و از نامأنوسها دوری جست. با توجه به کیفیت زبان و هنر. 

Siz bizә xoş gәlmi(ş)siz (siniz)

Siz bizә xoş gәlibsiz.
Siz bizә xoş gәlib, sәfa gәtiribsiz.
*Siz bizә xoş gәlmişsiniz.
*Siz bizә xoş gәlmiş, sәfa gәtirmişsiniz

 

:املاء و تلفظ و معنی بخشی از کلمات

    املاء و تلفظ  و معنی بخشی از کلمات  فارسی و عربی  و لاتین و یا ترکی  که در شمال و یا جاهای دیگر استعمال میشود برای ما  در آذربایجان نامأنوس است :
نامأنوس:
divar- müasir -mövcud -akademiya , forma 
 مأنوس:
(divar(duvar)- müasir (muasir)-mövcud (movcud)-akademiya (aķademi), forma (form

در املاء و تلفظ و معنی بهتر است انسیت در آذربایجان برای نوشتن و خواندن ما معیار قرار گیرد. با توجه به نظم و قواعد زبان. 

عذاب گهنگی:

عدم انسیت با siniz- dir-  و کلمات دستوری دیگرکه از زبان مردم حذف شده اند یا لغات کهنه مانند مکتب و طلبه و غیره که بسیار زیادند... ، دو علت دارد :
1- زبان کتبی ما در آذربایجان ممنوع بود و هست. با زبان کتبی خوب انس نگرفته ایم.
2- کلمات مذکور طی زمان از زبان شفاهی حذف شده اند.
---
 انسانها خصلت به روز شدن و تجدد  یا مدرنیت و پیشرفت  دارند . و میخواهند تغییرات پیش آمده در زبان ، در آثار نویسندگان
بازتاب یابد. وقتی زبان و قواعدش بوی کهنگی میدهد « خواننده و نویسنده» عذاب میکشند. سد این شکنجه ضروریست توسط نویسندگان بشکند.
و زبان قلم نیز نو شود. اما چگونه؟ چطور تغییرات پیش آمده میتواند در قلم منعکس شود؟ سئوالی ست که هر کس پاسخ خود را دارد.
از نظر من قدم اول آنست که « تغییرات پیش آمده حداقل باید در زبان کاراکترها» بازتاب یابد.
و هم پای آن در زبان روایت خود نویسنده. اما  تحریر یا زبان روایت خود نویسنده چگونه میتواند این تغییرات را نشان دهد- من اکنون پاسخی به
این سئوال ندارم. 

-----------

:منبع
1- نقل جملات:

Mehman MUSAOĞLU

AZERBAYCAN TÜRKÇESİNDE
FİİL ÇEKİMİ

2- مبانی دستور زبان آذزبایجانی -م.ع. فرزانه

 

دیدگاه‌ و نظرات ابراز شده در این مطلب، نظر نویسنده بوده و لزوما سیاست یا موضع ایرانگلوبال را منعکس نمی‌کند.

آ. ائلیار

فیسبوک - تلگرامفیسبوک - تلگرامصفحه شما

توجه داشته باشید کامنت‌هایی که مربوط به موضوع مطلب نباشند، منتشر نخواهند شد! 

افزودن دیدگاه جدید

لطفا در صورتیکه درباره مقاله‌ای نظر می‌دهید، عنوان مقاله را در اینجا تایپ کنید

متن ساده

  • تگ‌های HTML مجاز نیستند.
  • خطوط و پاراگراف‌ها بطور خودکار اعمال می‌شوند.
  • Web page addresses and email addresses turn into links automatically.

لطفا نظر خودتان را فقط یک بار بفرستید. کامنتهای تکراری بطور اتوماتیک حذف می شوند و امکان انتشار آنها وجود ندارد.

CAPTCHA
لطفا حروف را با خط فارسی و بدون فاصله وارد کنید CAPTCHA ی تصویری
کاراکترهای نمایش داده شده در تصویر را وارد کنید.