جمهوری اول ازربایجان 1918-1920

اینروزها بار دیگر نیروهای ضد آزربایجانی  با استناد به پرونده های ساختگی سازمان مخوف ک جی بی, در صدد تخریب شخصیتهای آزربایجانی بمنظور استتار دستاوردهای آنان هستند. از آنجائیکه نام محمد امین با عدالت اجتماعی, دموکراسی و حقوق بشر در ادبیات سیاسی ازربایجانی در امیخته  است, ایرانیستها با کوبیدن این شخصیت بزرگ, اعتماد به نفس فزاینده فعالین حرکت ملی را هدف قرار داده اند. محمد امین رسولزاده مدرن ترین رهبریست که جهان شرق به خود دیده است. حکومت دوساله او در اوائل قرن بیستم نه تنها  از اکثر کشورهای اروپای غربی زمان خود مدرن تر و دموکراتیک تر بود  بلکه اولین شخصیت شرقیست که اتاتیسم را عمیقا درک کرده و پایه های آنرا برای اولین بار در جهان شرق,  در موطن خود آزربایجان, بنا نهاد. شبه روشنفکران ایرانی علیرغم تاریخ 200 ساله اتاتیسم هنوز هم قادر به هضم کامل  آن حتی بصورت تئوریک نیستند. اتاتیسم علم برقراری دولت مدرن است بگونه ای که دموکراسی, حقوق بشر و مردم سالاری را در جامعه نهادینه ساخته, ثبات سیاسی و بدنبال آن پیشرفت اقتصادی و فرهنگی را ممکن می سازد. در نظام مدرن فارغ از نوع حکومت ,  تکنوکراتهای رده میانی, بسیاری از تصمیمات اداری و سیاسی را در چهارچوب قانون اساسی اتخاذ می کنند و تضمین کنندگان حیات کشور بدون شوک های اقتصادی و سیاسی هستند. این مفاهیم و اندیشه ها هنوز حتی وارد فرهنگ سیاسی ایرانی نشده اند  چه برسد به پرورش لیدری که بتواند جامعه را از روابط فئودالی حاکم بر ذهن و مناسبات اجتماعی ایرانی خلاص کند.

اتاتیسم Statism مشروعیت نظام را  از آن  مردم می داند  و بس و تنها قوانین تصویب شده ز طریق نمایندگان  منتخب شهروندان , در چهارچوب حقوق فردی و جمعی مجاز میداند .  قانون خدا , برداشت های نژادپرستانه از تاریخ و یا استنباطات ذهنی هر فردی در صورت مغایرت با حقوق جمعی و فردی شهروندان مردود شمرده می شود و مغایر با مبانی اتاتیسم هستند.  عملکرد محمد امین رسولزاده در حکومت دوساله خود دقیقا در این راستا بود. قانون اساسی مدرن جمهوری اول آزربایجان, شهروندان را فارغ از دین, ملیت, جنسیت و خاستگاه طبقاتی از حقوق مساوی در برابر قانون برخوردار ساخته بود. از 120 نماینده برگزیده شده از طرف مردم در انتخابات آزاد و دموکراتیک  مجلس ملی, 21 نفر ارمنی و تعدادی دیگر از اقلیتهای روس, لهستانی, یهودی و المانی  بودند. نماینگان آزربایجانی عمدتا از چهار حزب مساوات ( حزب رسولزاده) , احرار, مسلمانان سوسیال دموکرات و حزب کمونیست بودند. حزب مساوات با وجود اینکه بیشتر از هر حزب دیگری نماینده داشت لکن از اکثریت پنجاه درصدی برخوردار نبود و بهمین جهت حکومت ائتلافی با احزاب کوچکتر از جمله حزب کمونیست  تشکیل داده بود. لغو مجازات اعدام, اصلاحات ارضی, حق اعتصاب و تشکیل اتحادیه های کارگری, حق رای و نامزدی در انتخابات برای زنان و برخی مصوبات مترقی دیگر از اولین کارهای مجلس ملی بود.

رسولزاده سوسیال دموکرات سکولار و از پیشگامان مبارزه با دسپوتیسم تزاری بود. او در زندان تزار  با استالین آشنا شده بود و یکبار نیز وی را زمانیکه ماموران تزار در پی دستگیریش بودند با بخطر انداختن جان خود, زیر منبر مسجد پدرش پنهان ساخت و از مرگ احتمالی نجاتش داد. حزب سوسیال دموکرات آلمان غربی برخی از نوشته های او را به زبان المانی ترجمه کرده و بصورت جزوه های درون تشکیلاتی تا اواسط دهه شصت بین برخی از اعضا برای مطالعه منتشر میکرد. رسولزاده یک اتاتیست بود و بدرستی میدانست که  پیشرفت و رفاه تنها  از طریق استقلال آزربایجان و برقراری نظامی مدرن, سکولار و دموکراتیک بر اساس موازین حقوق بشر ممکن است. او به آرمانهای خود چه در زمانی که یک  فعال ملی بیش نبود و چه در دوران حکومتش کاملا وفادار ماند . بر خلاف هجویات ایرانیستها که او را پانترک می نامند او حتی ترک نبود و به اقلیت تات اطراف باکو تعلق داشت. هرچند پانترکیسم یک ایده مشروع سیاسیست درصورتیکه کسب آن بطریق دموکراتیک و با رای مردم باشد. رسولزاده از جانب راستگرایان آزربایجان شمالی به همدستی در جنایات استالین متهم است. آنها  همکاری وی با منشویکها و بلشویکها در خلال مبارزه با روسیه تزاری و نجات استالین از مرگ احتمالی  را خیانت  تلقی می کنند.

جنایات بی حد و مرز کمونیستها در خلال اشغال باکو و سرکوبهای وحشیانه دوران استالین تاثیر عمیقی بر او گذاشت. او برای نجات میهن و هموطنان آزربایجانی خود از نسل کشی توسط کمونیستها, به هر دری زد ولیکن شرائط برای سقوط اتحاد شوروی در زمان حیات او فراهم نشد و او در غربت جان سپرد. شایع است که او نیز همانند رهبران اکثر جنبشهای ازادیخواه جهان, درصدد استفاده از تضاد شدید موجود مابین قدرتهای استعماری بر آمد واز دولت وقت المان  تقاضای کمک برای برقراری مجدد جمهوری آزربایجان مستقل نمود. هیتلر که غره از پیروزیهای آغازین جنگ بود و اشغال چاههای نفت باکو را در دسترس می دید, کمک به احیای نیروی ناسیونالیست آزربایجانی مزاحم را , با منافع خود متضاد تشخیص داد. مذاکرات ما بین طرفین تنها بمنظور نجات جان هزاران  سرباز آزربایجانی ارتش سرخ اسیر شده انجام شد و آلمانیها کمک به رسولزاده را رد کردند. نازیها از بین اسرای ملل سرکوب شده روسیه شوروی از جمله آزربایجانیها , تعدادی را برگزیده و اموزش داده بودند تا پس از اشغال این سرزمینها از انها برای کنترل اوضاع استفاده کنند.  ازجمله اتهامات واهی ک جی بی بر علیه  رسولزاده, تایید این نیروها از طرف اوبود تا بتواند ترکیه را تحت فشار قرا داده و مقدمات استرداد او را فراهم سازد.  ایرانیستها با استناد به این اتهامات دروغین, او را فاشیست می نامند در حلیکه کارنامه او در زمان حکومت دو ساله اش سندی است گواه بر اینکه او از هر دموکرات و انسانگرای ایرانی دموکراتتر و انسانگراتر بود.  حرکت ملی آزربایجان بدون اعتنا به اتهامت واهی ایرانیستها , با الهام از انسانهای والائی همچون رسولزاده ها و پیشه وریها, مصمم است که قدرت دزدیده شده  را به مردم باز گرداند و دمکراسی و حقوق بشر را در جامعه خود نهادینه سازد.