طی ساعات گذشت "جرمی هانت" وزیر امور خارجه بریتانیا مبادرت به بیانیه‌ای مهم در خصوص حمایت دیپلماتیک از نازنین زاغری زندانی سیاسی بریتانیایی-ایرانی نمود. و در مقابل بعیدی‌نژاد سفیر ایران در لندن اعطای حمایت دیپلماتیک به نازنین زاغری را خلاف اصول حقوق بین‌الملل تلقی نمود! 

اما اساسا اصل اعمال حمایت دیپلماتیک به چه مفهوم است و آیا بریتانیا حق چنین حمایتی را داراست با توجه به تابعیت مضاعف نازنین زاغری در این یاداشت به اختصار به این موضوع پاسخ داده می شود. 

تابعیت یک علقه سیاسی و حقوقی مابین یک دولت و شخص است که دولت‌ها دارای صلاحیت انحصاری در اعطای آن به اشخاص هستند. به دیگر سخن این یک موضوع حاکمیتی است که دولت‌ها با حساسیت زایدالوصفی به آن می‌نگرند. همان گونه که دیوان دادگستری بین‌المللی نیز در قضیه مشهور نوته بام اختلاف بین گواتمالا و لیختین‌اشتاین رأی به چنین نگرشی صادر نمود. از این رو ممکن است که یک شخص به تابعیت چند دولت در آید. با این وجود مکانیسم حقوقی واحدی در حقوق بین‌الملل در زمان حادث شدن مسایل متعدد حقوقی ناظر بر تابعیت مضاعف وجود ندارد. این مسئله زمانی نمود عینی‌تری می‌یابد که تبدیل به اختلاف حقوقی مابین دولت‌هایی شود که شخص در عین واحد تابعیت هر دو طرف را دارا است. در فرض اخیر نازنین زاغری ضمن داشتن تابعیت ایرانی، تابعیت کشور بریتانیا را نیز تحصیل نموده است. از منظر حقوق داخلی ایران، تحصیل تابعیت ثانویه به منزله ترک تابعیت ایران نیست. قانون‌گذار ایرانی شرایط بسیار سختی بر ترک تابعیت ایران بار نموده است که به دلالت ماده ۹۸۸ قانون مدنی از جمله شرایط آن اجازه و تصویب هیات وزیران است. که با مداقه در این کیس چنین خروج قانونی از تابعیت ایران حاصل نشده و خانم زاغری کماکان تابعیت ایرانی خود را دارا است. در طرف مقابل تابعیت بریتانیایی وی و سالیان اقامت نامبرده در بریتانیا مطرح است. 

در این صورت و با لحاظ اظهارات مقامات دیپلماتیک دو طرف راه حل موجود بر اساس رویه قضایی در حقوق بین‌الملل چیست؟ در چنین فرضی اساسا بعد از قضیه نوته بام مفهومی با عنوان تابعیت موثر که مبین علایق گستره و قابل توجه شخص با کشور مربوطه، مورد توجه قرار گرفت. که محاکم بین المللی بایستی با بررسی علقه های موجود موثرترین رابطه حقوقی و سیاسی را احراز نمایند. اما خود این مفهوم در حقوق بین‌الملل عرفی و در آرای محاکم دیگر بین‌المللی تبدیل به یک بحث چالش بر انگیز شده به نحوی بعضا آن را محدود به همان قضیه دانسته اند. این موضوع با دیگر در جریان دیوان داوری ایالات متحده آمریکا و ایران پیرو بیانیه های الجزایر محل بحث قرار گرفت. زمانی که تعداد زیادی از اتباع ایران که تومان دارای تابعیت آمریکایی بودند و بعد از انقلاب نسبت به مصادره اموال هنگفت خود در ایران متوسل به اصل حمایت دیپلماتیک شدند. هیات عمومی دیوان داوری با لحاظ تاثبر رای نوته بام در حقوق بین الملل عرفی مفهوم تابعیت غالب را ملاک رسیدگی خود قرار داد. 

همچنین بسیار قابل توجه است در دهه‌های اخیر با ارتقا جایگاه فرد در نظام حقوق بین الملل این حمایت دیپلماتیک جنبه های حقوق بشری نیز یافته که در موضوع زندانی شدن خانم زاغری که طی روزهای گذشته با محرویت از امکانات از پزشکی مواجه است، بسیار قابل ملاحظه است. به دیگر سخن حمایت دیپلماتیک بریتانیا از جنبه های حقوق بشری بسیار روشنی برخوردار است. از جمله حق بر حیات که در نظام حقوق بین المللی جایگاهی در حد قاعده آمره یافته است. نتیجه آنکه علی‌رغم پیچیدگی های حقوقی موضوع حمایت دیپلماتیک از اشخاص دارای تابعیت مضاعف، این اعمال صلاحیت با لحاظ قواعد بنیادین حقوق بشر از شکل کلاسیک خود مبتنی بر مصلحت یک دولت خارج و جنبه انسانی یافته است. لذا به زعم نویسنده طرف ایرانی نمی تواند صلاحیت دولت بریتانیا را به سهولت مغایر با حقوق بین‌الملل بداند. در انتها لازم به ذکر است موضوع اعمال حمایت دیپلماتیک متفاوت از مصونیت دیپلماتیک- قائم به شخصیت دیپلماتیک اشخاص- می‌باشد. 

فراز فیروزی‌مندمی، پژوهشگر دوره دکتری حقوق در دانشگاه هامبورگ