مقدمه:
علیرغم اینکه سیل و زلزله در نگاه کلی در زمره وقایع طبیعی و خارج از کنترل بشر امروزی محسوب می شوند، اما اینکه چه کارهای همین بشر می تواند در این موارد انجام دهد، مهم و مورد بحث است. از جمله است تلاش برای جلوگیری از بروز خسارات بیشتر با اقداماتی از قبیل آسیب شناسی، مدیریت و نظارت بر انجام پروژه ها و ساخت و سازها با درنظر گرفتن این عوامل و عوامل خطرساز دیگر، هشدارها و اقدامات لازم قبل از وقوع آن حوادث، چگونگی مواجهه و مدیریت در حین وقوع و پس از آن، موارد مهم هستند.
در مورد سیل و زلزله های که اخیرا در ایران رخ داده است، موارد فوق و بخصوص چگونگی مدیریت این رویدادها، قبل، حین و پس از وقوع آنها مورد سوالات جدی قرار گرفته است؛ بگونه ای که تعدادی از خود کارگزاران حکومتی، نظامیان و دولتی ها، لب به انتقاد از سوء مدیریت در برخورد با چنین وقایعی نموده اند. برای نمونه هایی از این گفته ها و انتقادات، تناقضات و یا برخی کلی گویی های مدیران (که در اینجا بیشتر در مورد سیل در استان لرستان است)، چند مورد که این روزها در فضای مجازی نقل می شوند را در زیر می آورم. به تاکید، توجه شود که این نقل قولها و اظهارات انتقادی، سخنان من و امثال من و یا افراد دیگر به اصطلاح ضد انقلاب نیست، بلکه از انتقادات مدیران و کاربدستان همین نظام و دولت و بخصوص مردمان مناطق سیل زده همین کشور است. همچنین باید تاکید نمایم که هدف این نوشته در وحله اول انتقاد از کاستی ها و مشکلات و مسائل مختلف بوجود آمده در چنین مواردی است، در عین حال که تلاشها و فعالیتهای کمک رسانی افراد و نهادهای مختلف برای افراد دنبال کننده اخبار این رویدادها مشخص هستند و بی شک قصد کم رنگ جلوه دادن آنها نبوده و نیست.
چند نمونه از اخبار و اظهارات مقامات و مدیران کشوری و لشکری، خسارات سیل و کمک های مختلف:
در جریان سیلاب شهر شیراز در هفتم فرودین ١٣٩٨، نماینده رهبری و امام جمعه آن شهر ضمن بیان اینکه در بازدید از مناطق سیل زده با خشم و عصبانیت مردم روبرو شدیم، گفته است [١] که "مردم حق دارند فحش بدهند و هر بدی به ما بگویند"؛ و در عین حال از سوء مدیریت شهری در ساخت و سازها و تجاوز به حریم های طبیعی انتقاد نموده و گفته است که" باید ببینیم شهرداری چه بر سر مردم آورده است، وقتی خود شهرداری به حریم رودخانه خشک تجاوز کرده چه انتظاری از مردم داریم؟ من دو سه جا این تجاوز شهرداری به حریم را خودم دیده ام".
به همین رویه، در نقل قولی از امام جمعه شهر معمولان از توابع شهرستان پلدختر استان لرستان در ١٥ فروردین ١٣٩٨ آمده است [٢] : از ۶۰ روستا اصلا خبر نداریم که چه بر سرشان آمده است، گفتند بیمارستان صحرایی دایر کردیم، ولی خبری نیست؛ خبری از نیروهای امدادی نیست، هلی‌کوپترها هم آمدند و رفتند ولی هیچ‌کدام در معمولان ننشستند.
نماینده پلدختر در مجلس شورای اسلامی نیز در ١٢ فروردین گفته است [٣] :پلدختر نیازمند امکانات امدادی کشور است؛ برای نجات مردم به قایق و بالگرد نیاز است؛ بیش از ۱۰۰ روستا در محاصره سیل است؛ انتظار داریم رئیس جمهور وارد عمل شود؛ روستاها هیچ‌گونه راه ارتباطی ندارند و هیچ کمکی به آنها داده نمی‌شود، مریض‌هایی در شهرستان هستند که نمی‌توانیم آنها را انتقال دهیم؛ نیاز به کمکهای فرا استانی است؛ شخص رئیس‌جمهور امکانات امدادی کشور را نسبت به استان لرستان و شهرستان پلدختر بسیج کند. در صحبت های ١٨ فروردین نماینده پلدختر در مجلس شورای اسلامی نیز او از عمق فاجعه سیل در آن منطقه می گوید و از دولت و خود مجلس نیز در این زمینه انتقاد می نماید! [٤].
فرمانده نيروي زميني سپاه پاسداران انقلاب اسلامی نیز در تماس تلفني با رئيس ستاد كل نيروهاي مسلح در ١٣ فروردین گفته است [٥] : پتو و لوازم گرمايشي در شهر پلدختر وجود ندارد؛ سه روز است كه براي تخليه منازل در پي وقوع سيلاب اطلاع‌رساني شده اما هيچ‌گونه مقدماتي براي اين كار انجام نشده است؛ مردم راه ارتباطي ندارند، تنها جاده گاز بازگشايي شده و امكان تردد به‌صورت اندك وجود دارد؛ كمك رساني به بسياري از روستاها تنها از طريق بالگرد امكان دارد؛ مشكلات زياد و مديريت وجود ندارد؛ هيچ مسئول دولتي جرأت اعزام به پلدختر را ندارد؛ اوضاع اين شهر در پي وقوع سيلاب مطلوب نيست؛ در خرم‌آباد هستم تا بسيجيان را براي توزيع اقلام امدادي به پلدختر اعزام كنيم.
این درحالیست که رئیس سازمان امداد و نجات در ١٢ فروردین در گفتگو با شبکه خبر سیمای جمهوری اسلامی ایران گفته است [٦] کهاز دو روز قبل، ۲۷تیم در پلدختر مستقر کرده‌ایم!
در همان روز ١٢ فروردین، فرمانده نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران در گفتگو با شبکه خبر گفته است [٧] : اولویت کار ما نجات مردم سیل زده معمولان و پلدختر است؛ با تجهیزات بسیار گسترده وارد کار شده‌ایم و فردا بیش از ۲۰فروند بالگرد به منطقه می‌آوریم؛ و اینکه در یک عملیات ضربتی تا غروب فردا عملیات امداد و نجات را به پایان می‌رسانیم!
فرماندار پلدختر نیز در ١٥ فرودین گفته است [٨] : مردم نیازمند کمک‌رسانی فوری هستند؛ مردم شهرستان پلدختر در شرایط سختی قرار دارند و نیازمند کمک‌رسانی فوری هستند؛ کمکهای ارسالی با توجه به حجم و میزان خسارات وارده به پلدختر ناکافی است؛ مردم منطقه سخت در تنگنا هستند. صحبتهای بخشدار معمولان نیز در همان روز از رسانه ملی، طی مصاحبه ای پخش شده و از مشکلات گفته است [٩] ،که البته ناتمام توسط مجری قطع می شود.
در همان ١٥ فروردین گزارشی از شبکه خبر درباره وضعیت سیل زدگان استان ایلام و بخصوص بخش ماژین شهرستان دره شهر استان ایلام نیز پخش شده است [١٠] ؛ این درحالیست که مناطقی از شهرستان سیروان استان ایلام نیز درگیر در سیل بوده و هستند.گزارشی از وضعیت روستای چم شیر از توابع شهرستان سیروان استان ایلام (و همچنین چم لتور که در محدوده شهرستان کوهدشت استان لرستان واقع می شود)، که خانه های آنها در محاصره دریاچه ای از آب سد سیمره قرار گرفته است و البته آنهم ظاهرا در اثر پر شدن و آبگیری سد در اثر بارندگی زیاد، بدون تخلیه روستا و وضعیت افتضاح آنها که آب تا سقف خانه ها را فرا گرفته است، را در لینک های [١١] ببینید. در واقع همچنین طبق گزارش در [١٢]، "در پی دستور وزیر نیرو مبنی بر استفاده از ظرفیت واقعی سد سیمره برای کم کردن فشار بر سد کرخه، روستای چم شیر در شهرستان سیروان ایلام بعد از بالا آمدن آب رودخانه سیمره در حال غرق شدن است".واقعیت این است که با پر شدن آب سد، خانه ها و باغات و مزارع کشاورزی آن مردم زیر آب رفته است؛ و اینکه به گفته ساکنان آنجا هیچ مسئولی در این ایام به آنها سر نزده و در عمل فراموش شده اند! البته ماجرای خرید زمینهای کشاورزی آنها و تخلیه آن روستاهای در معرض سد، داستان خاص خود را دارد. راضی کردن اولیه تمام ساکنان و زمین داران آن منطقه که اغلب صدها و هزاران سال بطور اجدادی آنجا بوده اند، بنظر حداقل کاری است که دولت می توانسته انجام دهد و در ازای پرداخت مبالغ منصفانه و رضایت بخشی سد سازی را شروع و گسترش می دادند؛ و لذا این را شاید بتوان نمونه ای واضح از سوء مدیریت دانست که باعث ایجاد چنین مشکلاتی برای اهالی آن منطقه شده است.
در ١٤ فروردین، دادستان مرکز استان ایلام در مناطق سیل زده شهرستان دره‌شهر به جهت نظارت بر امداد رسانی به سیل زدگان، گفته است [١٣] که "طی چندین ساعت بازدید و بازرسی از مناطق سیل زده چنین به نظر میرسد که اقدامات پیشگیرانه با توجه به شرایط منطقه در جهت جلوگیری از وقوع سیل و خسارات ناشی از آن به خوبی به عمل نیامده و عملا نوعی از غافلگیری برای مسئولین اجرایی اتفاق افتاده است. در خصوص امداد رسانی به سیل زدگان خصوصاً در بخش ماژین اصلا شرایط مطلوب نیست و عملاً دسترسی مردم به مواد غذایی و بهداشتی و امکانات اولیه زندگی و حامل های انرژی بسیار سخت است و شرایط رو به بحرانی شدن پیش می رود و به جز چند پرواز مختصر هیچ راه ارتباطی برای کمک رسانی به مردم به نحو مطلوب ارزیابی نمی شود و همچنین با توجه به کسب اطلاع از مقامات اجرایی امکانات اختصاص یافته از مرکز به مسئولین استان برای امدادرسانی به سیل زدگان ضعیف میباشد. مورد انتظار است که با توجه به کاهش سطح آب در پل گاومیشان به سرعت پل موقتی در آن محل جهت ایجاد امکان تردد نصب شود. قطعاً دستگاه قضایی وفق مقررات اقدامات لازم را پس از پایان شرایط بحرانی به عمل خواهد آورد".
از طرفی دیگر، سخنان وزیر کشور جمهوری اسلامی ایران در روز پنجشنبه ١٥ فرودین جالب توجه است؛ که محتوای آن عبارت است از [١٤] : بحران سیل به خوبی مدیریت شد؛ استقرار ۱۰۰هزار نفر در اماکن موقت؛ حدود ۱۰استان درگیری مستقیم و شدید داشتند که منجر به آبگرفتگی و خرابی شدید شد؛ تاکنون مشکلاتی در خدمت رسانی و تامین و کمک رسانی نداریم؛ با هدف گذاری که صورت گرفت، کمترین خسارت جانی را داشتیم؛حدود ۵۷نفر در کل کشور در سیل فوت کردند؛ بحث خسارت مالی هم حل می شود؛ دولت قول داده و برآوردها به سرعت انجام و تأمین می شود؛ اینکه ۷۲ساعت مردم آب و غذا نداشتند درست نیست؛ در حال حاضر دیگر شرایط بحرانی نداریم؛ تمام جاده ها تقریباٌ باز شده است؛ اما در حالت کلی در وضعیت بحران هستیم.ایشان همچنین در ١٦ فرودین از یک مجری تلوزیونی انتقاد کرده و گفته است [١٥] : رهبری، رییس جمهور و همه آمدند پای کار اما یک نفر به اسم هنر در برنامه تلویزیونی مسخره می‌کند؛ این قابل بخشش نیست!
یک نماینده استان خوزستان در مجلس شورای اسلامی نیز گفته است [١٦] : راه حل مشکل سیل در جلسات در بسته نیست؛ و اطلاعاتی که به معاون اول رئیس جمهور می‌دهند با واقعیات تفاوت دارد. نماینده دیگر همان استان در مجلس شورای اسلامی نیز ضمن انتقاد به معاون اول رئیس جمهور در ١٥ فرودین؟ گفته است [١٧] که "استان خوزستان گدا نیست؛ چرا باید به دنبال دوتا بیل و کلنگ بگردیم و به مردم نان خشک بدهیم؟ این استان تمام نعمت کشور را تأمین می‌کند؛ چرا نباید استانهای دیگر به یاری خوزستان بیایند؟"؛ و البته در این گفته ها مطالب و واقعیات اساسی زیادی نهفته و جای بحث فراوان دارند؛ مانند اینکه چرا استانهای جنوبی و غربی مانند خوزستان و ایلام که منابع اصلی نفت و گاز کشور در آنها قرار دارد، باید از جنبه های مختلف بویژه اقتصادی دچار مشکلات و عقب افتادگی های باشند و آیا نبایستی از معادن و ثروتهای آن مناطق، اول از همه خودشان سیراب و مناطق شان آباد شود و سپس صرف آبادانی بیشتر مناطق دیگر شود، از جمله سوالات اساسی در این زمینه است.
بدینگونهدر مورد وضعیت سیل خوزستان، زیرآب رفتن خانه و زندگی و زمینهای کشاورزی عده ای از مردم، اعتراضات و انتقادات آنها، مسائل و حاشیه هایی وجود دارد. در واقع در آنجا بنظر سیلی جاری است که نسبت به مناطق دیگر حرکت آرامتر دارد و بنظر قابل کنترل و هدایت بهتر بوده است؛ و شاید بتوان آنرا محک روشن تر و منصفانه تری برای مدیریت بحران دانست! اما با وجود آنچه در رسانه های داخلی گفته می شود، اینکه دولت و نهادهای مامور و مسئول چه اقدامات اساسی و بنیادی انجام داده اند، مورد پرسش است؛ و اینکه آیا عدم برنامه ریزی های بلندمدت، عدم انسجام و هماهنگی کافی در انجام امور، بی مسولیتی، مدیرانی ناکارآمد و از زیر کاردررو، بیش شعار و کم عمل و غیرپاسخگو نیز عواملی مهم در بوجود آمدن وضعیت های موجود و نارضایتی ها نیستند، مورد سوال و تردید است.
ماجراهای مشابهی نیز در جریان سیل اخیر شمال کشور [١٨]، در استانهای گلستان و مازنداران، روی داده است؛ که بیانگر وضعیت کم و بیش مشابه و مشترک در پرداختن به امور و مشكلات اصلی در مدیریت بحران بوده است. عزل استاندار گلستان که در آن ایام بحرانی سیل در سفرخارج از کشور بوده، از حاشیه های در این مورد است. همچنین، در جریان آن سیل، رئیس جمهوری اسلامی ایران نیز بطور تلویحی از سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در موضوع شکافتن جاده ها برای تخلیه و عبور آب انتقاد کرده و گفته است [١٩] که"شکستن این جاده‌ها و ریل راه‌آهن هیچ فایده و تاثیری نداشته است؛فقط آب را از این ور برده به آن ور، از آق قلا برده به گمیشان، فرقی نکرده است".
رئیس قوه قضائیه نیز ١٨ فروردین در گرگان گفته است [٢٠] که "علت اصلی وقوع سیل در گلستان و خوزستان براساس گزارشات، عدم لایروبی و رسوب‌زدایی رودخانه‌ها توسط وزارت نیرو است". گزارشی از برخی از این گفته ها و درگیری های لفظی بین مدیران بخش های مختلف کشور را می توان در [٢١] دید. همچنین "رئیس سازمان بازرسی کل کشور، چهارشنبه ۲۱ فروردین در جمع مدیران و کارکنان شرکت آب منطقه‌ای تهران گفت: متأسفانه خطا و عامل انسانی در حجم خسارت سیل خیلی زیاد بوده است؛ از جمله آن میتوان به از بین بردن مسیل‌ها، آبخیزدارها، آبخوان‌ها و پوشش گیاهی اشاره کرد؛ درصورتی‌که در بارندگی‌های شدید، قسمت اعظم آب توسط این نواحی گرفته می‌شود و مقدار کمی که جریان پیدا می‌کند، خطری برای ساکنان روستاها و شهرها ندارد" [٢٢].
از طرفی دیگر، طی گزارشی در ١٦ فروردین "رئیس اورژانس کشور، آخرین آمار تلفات سیل اخیر را 70 جان‌باخته و 791 مصدوم اعلام کرد و گفت: اکنون از این تعداد 45 نفر در کل کشور، مجروح بستری داریم" [٢٣]. رئیس سازمان پزشکی قانونی کشور نیز در ١٧ فروردین جزئیاتی از ٧٠ نفر فوت محرز شده تا آن زمان را ارائه نموده است [٢٤]. همچنین براساس اعلام هلال احمر ایران، خسارتهای سیل لرستان تا ١٦ فروردین علاوه بر ١٤ کشته، شامل مورد زیر است: "۷۲۰۰واحد مسکونی، ۵۷ پل، ۲۵۰ کیلومتر راه اصلی و بزرگراه، ۳۰ هزار هکتار زمینهای زراعی، ۱۵۰ مزرعه ماهی و ۵۵ مدرسه به طور کامل ویران شده است" [٢٥]. تعدادی قابل توجهی از راههای اصلی و فرعی کشور نیز تا تاریخ ١٧ فرودین [٢٦] همچنان مسدود بودند/هستند؛ در حالیکه چند روز قبلتر از آن وزیر کشور گفته بود که محور اصلی مسدودی تقریبا نداریم!
در مورد خسارتهای سیل اخیر در استانهای سیل زده دیگر، طبق گزارشی، "استاندار ایلام با بیان اینکه در سیل اخیر ۱۲۰۰ کیلومتر از جاده‌ها و مسیرهای مواصلاتی ایلام آسیب‌دیده و در بخش کشاورزی نیز ۳۴ هزار و ۷۵۰ هکتار از اراضی کشاورزی و ۷۶۰ هکتار از باغات استان و حدود ۲ هزار واحد مسکونی در سیل اخیر دچار خسارت شدند که نیاز با بازسازی کامل دارند،گفت: علاوه بر این، استان بیش از ۱۰۰۰ میلیارد تومان تومان خسارت دید" [٢٧]. در مورد خسارتهای سیل اخیر در استان کرمانشاه نیز مدیر کل مدیریت بحران آن استان گفته است [٢٨] که " بر اثر سیل در این استان ۲۱٨۵خانه تخریب شده که نیاز به بازسازی دوباره دارند و همچنین ۱۰۲۷خانه نیز نیاز به تعمیر دارند". مدیر کل ستاد بحران استان خوزستان نیز در ١٨ فرودین ماه گفته است [٢٩] که " تاکنون به ۴۶۰۰واحد مسکونی آسیب وارد شده و ۳۳هزار و ۵۰۰واحد مسکونی نیز در معرض خطر سیل قرار دارند". برای گزارشی از خسارات مالی سیل اخیر ایران، [٣٠] را ببینید،که طبق اعلام سازمان مدیریت بحران کشور تا ١٨ فروردین ١٥٠٠٠ میلیارد تومان است.
معاون اول رئیس جمهور اسلامی ایران نیز در مورد هزینه جبران خسارتها در جلسه هیات دولت ، ششم فرودین گفته است [٣١] که: در بحث جبران خسارتها، ما که نداریم؛ چند هزار میلیارد بیشتر نداشته باشیم! و اینکه آنها/دولت در حد توانشان کمک میکنند! توضیحات فرمانده نیروی زمینی ارتش در ١٨ فروردین از نحوه توزیع کمک‌ها به مناطق سیل‌زده (لرستان)، که از ساماندهی اوضاع می گوید، را در [٣٢] ببینید!
گزارشی از اینکه "کدام کشورها و نهادهای خارجی تا ١٧ فروردین به سیل زدگان ایرانی کمک کرده اند" را در لینک [٣٣] ببینید. همچنین درخبری به تاریخ ١٩ فروردین ١٣٩٨، رئیس جمعیت هلال احمر ایران نوشته است [٣٤] : "۷۲میلیارد و ۹۴۴ میلیون تومان مجموع واریز مستقیم به حساب مشارکت‌های مردمی جمعیت هلال احمر تا ۱۹ فروردین است"، که در واقع رکوردی در کمک های نقدی در چنین مواردی در ایران است. در گزارشی دیگر [٣٥] آمده است که "میزان کمکهای مردمی به هلال احمر و کمیته امداد برای سیل زدگان از ۱۰۹ میلیارد تومان گذشت".
چند نکته و تحلیل: بیانی دیگر از واقعیات و مشکلات موجود و راه حل های ممکن
آنچه در بالا آمد چند مورد از اخبار رویدادها و نقل قولها، برای بیان مشتی نمونه خروار از گفته ها و برخی تناقضات و عملکردهای در ماجرای سیل اخیر است؛ و البته حداقل در چند مورد اخیر مانند سیل سال ١٣٩٤ ایلام، زلزله ١٣٩٦ سرپل ذهاب و غیره نیز وضع و رویه مواجهه و مدیریت موضوع کم و بیش مشابه بوده است. سوالات و بحث های فراوانی در این میان و بخصوص در مورد مدیریت اینگونه بحرانها پیش آمده و می آید، که در اینجا من نیز چند نکته و مورد را می نویسیم.
در واقع، آنچه مشخص است هم از اظهارات و هم تاحدودی از عملکرد برخی افراد، مدیران و نهادها، درکنار اظهار همدردی لفظی با آسیب دیدگان، تلاشهایی است که برای رفع مشکلات انجام شده و می شود. اما سوال اول این است که چقدر از این گفته ها و اخبار کمک رسانی با واقعیت همخوانی دارند و چقدر از این تلاشها به منصه ظهور و عمل می رسند و دوم اینکه اگر واقعا تلاشهای زیادی انجام می شود چرا نتایج خیلی ملموس و قابل تقدیری با توجه به اظهارات غالب آسیب دیدگان در همه مناطق دیده نمی شود؟ آیا تنها گستردگی و عمق خسارات و آسیب ها عامل است و یا مسائل دیگری نیز در این میان هستند؟
بنظر می رسد که برخی از "به اصطلاح" مسئولان، محتملا برای زیرسوال نرفتن و به خطر نیافتادن پست و مقام خود، به فرافکنی و دادن اطلاعات غیردقیق، کلی گویی و عادی جلوه دادن اوضاع روی می آورند. اما واقعیت این است و باید قبول کرد که ساختار و نگاه سیستمی و منسجم و دقیقی در اینگونه موارد نیز وجود ندارد. برغم برخی اقدامات خوب و در دست اقدام فردی،گروهی و سازمانی/سیستمی، باید گفت و پذیرفت که مشکلات صرفا با توصیه های اخلاقی و یا دستوارت شخصی و فردی حل نمی شوند. در واقع، پیش بینی و برنامه ریزی و طرح های بلند مدت و نگاه سیستماتیک لازم است؛ و خوب است تامل شود که آیا مشکل در این موارد نیز صرفا اشخاص تک تکی هستند، یا اینکه ساختار و سیستم قدرتمند، دقیق، منسجم و هماهنگ و با برنامه همراه با مدیرانی کارآمد و عملگرا با فکر و رفتار و عمل بر مبنای عقل و علم و نظر عالمان لازم است؟!
سوال این است که کدام اقدامات پیشگیرانه ای، بجز هشدارهای شفاهی، بدون آماده نمودن امکانات یا فعالیتهای در آن راستا برای مردمان تحث حادثه، انجام شده است؟ آیا آموزشهای لازم و یا در واقع مدیریت بحران درست و کارآمدی تاکنون در این کشور شکل گرفته است؟ اینکه تا حادثه ای اتفاق افتاد احساس های همدردی شروع شوند و هر کس افسوسی بخورد و حرفی بزند و اگر کاری از دستش برآمد انجام دهد، آیا رویه معقول و عالمانه پرداختن به موضوعات است؟ بدیهی است که اگرچه احساس همدردی، نوع دوستی و کمک های مردمی همواره مهم بوده و هستند، اما در واقع، نه تنها برای ساماندهی همان کمک ها و انجام وظایف بدیهی دیگر، بلکه در تمام زمینه ها مرتبط، سیستم منسجم، با برنامه و تشکیلات درست و هماهنگ و با مدیریت جدی و صحیح مورد نیاز است.
البته که هشدارهای به برخی از مردم درباره سیل داده شده است! ولی چرا غالب آن مردم توجه ننمودند؟ آیا چون هواشناسی ایران دقیق نیست (به قول فردی که می گفت: چهارفصل سال پیش بینی آنها "آسمانی نیمه ابری تا تمام ابری همراه با بارندگی" است!)، یا غالب مردم متوجه شده اند که اغلب مدیران فرار روبه جلو می کنند تا مسئولیت را از گردن خود بیندازند؟! یا اینکه اگر در محل کار و سکونت خود باشند ممکن است بتوانند از خود و اموالشان بهتر نگهداری کنند؛ و یا چون به تجربه دریافته اند که در این مملکت باید خود به فکر خود باشند و کسی به این زودی ها به کمکشان نمی آید؟! یا اینکه اعتماد عمومی به بسیاری از دولتی ها و رویه های سیستمهای جاری از دست رفته است و باور حرفها و قولهای قسمتهای از آنها از طرف غالب مردم با توجه به عملکردهای گذشته سخت شده است؟
بدیهی است که کمک جدی به افراد آسیب دیده برای برگشتن به روال عادی زندگی، وظیفه اولیه دولت در اینگونه موارد است. باید پرسید که علاوه بر آن وظایف ذاتی شان، نوع دوستی، احساس مسئولیت، ارزش گذاشتن به جان و زندگی انسانها از طرف دولتی ها، در کنار مدیریت منسجم و هماهنگ کجایند؟ روشن است که فردمحوری، پرداختن جزیره ای و سوء مدیریت در مواجهه با چنین وضعیت/وقایعی، عدم کنترل صحیح در حین وقایع و پرداختن ساختارمند به وضعیت پس از واقعه تاکنون مشهود بوده است. البته نکته و سوال دیگری نیز در این میان پرسیده می شود که آیا نگاه های خاص دینی و ایدئولوژیک برخی مدیران و مقامات (مانند اینکه مثلا سیل و زلزله در نتیجه گناهکاری، فساد و عذاب گناهکاران است!) ریشه ای تاریخی و دلیلی دیگر در پشت این عدم توجه جدی به زلزله و سیل زدگان نیز حداقل از جانب برخی مدیران نبوده است؟!
همچنین باید پرسید که آیا با برکناری یک مدیر، مانند فلان استاندار یا رئیس که در خارج کشور بوده است، چنین مشکلاتی حل می شوند؟! مگر غالب مدیران دیگر کجا بودند و چه کردند!؟ یا آیا با شایعه برکناری یا غیب شدن فلان مسئول، فلان فرماندار و یا برکناری و یا مجازات چند نفر، ریشه مسائل اینچنینی خشکانده و همه چیز روبه راه می شود؟
بعنوان نمونه دیگر از رویه های معیوب مدیریتی، درحالیکه برخی نقاط ایلام بخصوص در شهرستانهای دره شهر و سیروان را سیل در برگرفته بود و در معرض خطر و نیازمند کمک رسانی بوده و هستند، در همان روزهای اول سیل، استاندار ایلام در گفتگو با شبکه خبر سیمای جمهوری اسلامی ایران با حالت خاصی می گفت که در واقع ما داریم به لرستان هم کمک می کنیم (نقل به مضمون)! و البته ساده ترین سوال این است که ایشان چرا به وضعیت مردمان در معرض بالا آمدن آب سد سیمره در محدود استان ایلام رسیدگی کافی ننموده اند! و البته که این حرف زدن ها و تبلیغات رویه مدیران بیشتر شعارده و بسیار کم عمل است.
نکته قابل توجه دیگر این است که در این ایام وقوع این رویداد در نوروز، مجلس شورای اسلامی نیز تعطیل بود و کمترین صدایی از اغلب نمایندگانش نیز در نیامد؛ و در واقع سوال جدی است که طبق قانون چه کسانی و نهادهایی باید در این سیل کار و کمک واقعی و عملی بنمایند؟! آیا قوانین موجود مبهم، ناشفاف و مشکل دارند و یا مشکل در اجرا و مدیریت است؟! آسیب شناسی این رویه ها ضروری است و در واقع به زعم من، قسمت عمده مشکل خود این نگاه فردی، فرافکنانه و غیرسیستماتیک و بدون توجه به اصل ساختارها است.
در چند ویدئو کلیپ، از وضعیت و گفته های مردم عادی معمولان و پلدختر که در فضای مجازی تا ١٦ فرودین دیدم، تقریبا همه اذعان می نمایندکه بجز هلیکوپترهای که بسته های نان خشک و یا چند چادر و پتو به پایین پرتاب نموده اند و آنهم معلوم نیست به دست کی افتاده اند، هیج مدیریت و کنترلی بر اوضاع وجود ندارد و عملا آنها به حال خود رها شده اند! سوال این است که مثلا در بخش معمولان استان لرستان، آیا مدیران نمی توانستند که در قسمتی از آن شهر که زیر آب نرفته و خسارتی ندیده است، اقدامات و کمک های ممکن را سازماندهی کنند؟ چرا بنابرگفته های مردمان آنجا، کسی از "به اصطلاح" مسئولان به میان مردم نرفته است؟! مدیران محلی آن منطقه کجا بوده اند؟! بر این فرار از مسئولیت در موقع لازم و بحرانی، عدم انجام فعالیت درست و وظایف قانونی کی و کدام نهاد نظارت می نماید؟ و البته همانگونه که در چند نقل قول بالا آوردیم، برخی از مدیران در قوه قضائیه بر پیگیری موضوع و برخورد با کسان/مدیرانی که در انجام وظیفه خود کوتاهی یا تخلف نموده اند تاکید نموده اند.
در این حال، وزیر کشور و همچنین رئیس ستاد مدیریت بحران در اغلب مواقع بگونه ای حرف می زدند که انگار همه چیز آرام و به قول وزیر کشور اوضاع تحت کنترل است! و مشکل خاصی بقول ایشان نیست. در واقع، این ادبیات کلی گویی، فرار از واقعیات و نپدیرفتن مشکلات، رویه بسیاری از مدیران این مملکت در سالهای اخیر بوده است؛ و مسلم است که تا وقتی وجود مشکلات و معضلات پذیرفته نشود، راهکارها هم، اگر باشد، سطحی و در حد همان نگاه ها و ادراکات است. بدیهی است که با مانور تبلیغاتی، حرف و گفتگو و نمایشهای تلویزیونی و چند ده نفر سوار بر خودروی شاسی بلند شدن و از سیلاب گذشتن، مشکل سیل و آسیب دیدگان مانند بسیاری از مسایل دیگر این مملکت نه حل شده و نه می شوند.
اگرچه در مورد سیل اخیر نیز نیروهای نظامی قطعا توانسته و می توانند نقش های اساسی ایفا نمایند؛ و در واقع بنظر بار بسیاری از این مسائل به دوش ارتش و سپاه افتاده است و در نبود آن بنظر این دولتها کاملا در مدیریت این بحرانها ناتوان هستند؛ با این حال، لازم است توجه و تاکید شود که اگر این طریقه مدیریت در مورد اثرات این سیل نیز پیش برود، قطعا عوارض ناشی از آن و ترمیم آسیب ها سالها زمان می برد؛ نمونه نزدیک آن نیز وضعیت زلزله زدگان شهر سرپل ذهاب است که پس از یک و نیم سال از وقوع حادثه، فعلا بعضی در چادر و کانکس زندگی می کنند.
نکته قابل تامل دیگر، سرکشی های بعضا تشریفاتی و پرزحمت برخی افراد، مدیران و مقامات از برخی مناطق سیل و زلزله زده در ایران است. عده ای ژست کمک می گیرند که البته چه بسا واقعی و خیرخواهانه باشد! اما آیا راه معقول و منطقی مدیریتی این است و یا بیشتر عامه پسند و پوپولیستی است؟ در واقع سوال مرتبط این است که آیا با بازدیدهای کوتاه و سطحی افراد و مقامات دولت و نظام از مناطق سیل و زلزله و آسیب دیده اتفاق خیلی خاصی برای آسیب دیدگان می افتد؟! آیا بجز این است که در بیشتر موارد، حداکثر چند کارگر، کارمند یا مقام پایین تر چند کار ریز و نمایشی انجام می دهند و سپس از رفتن آن مقام اغلب پشت سر آن مقام هم شاید مسخره ای نمایند؟ سوال این است که چرا اینگونه می شود؟! آیا نبود سیستم مدیریتی و نظارتی کارآمد دلیلی عمده نیست؟ عدم اعتماد به مسولین، کم رنگ شدن حس مسولیت و اینکه وضعیت طوری شده که افراد بیش از هر چه به منافع شخصی شأن بچسپند، آیا مسئله مرتبطی نیست؟!
و با توجه به آنچه گفته شد و مشهود است، مسلم است که تا در این مملکت، سیستمهای اداری و ساختارهای اصولی و درست- حسابی در بخشهای مختلف شکل نگیرند، بنظر وضعیت همین است که هست؛ تا فساد اداری/سیستمی موجود باشد، تا سیستمها به معنای واقعی کلمه کارآمد نباشند، تا مدیران رانتی، سفارشی و نالایق فرآوانند، تا بازرسی و نظارت های قاعده مند و جدی و پاسخگویی در مقابل عملکرد و تشویق و بخصوص تنبیه های واقعی وجود نداشته باشد، بنظر نباید امید چندانی به بهبود اوضاع داشت؛ و البته بی شک اینها همه مرتبط به نوع حکومتها و دولتها، وجود آزادی های سیاسی واقعی، تحزب و وجود تشکیلات منتقد و جدی است، تا هم مردم بهتر به حقوق خود آگاه باشند/شوند و هم در تصمیمات و انتخابها نقش بیشتر داشته باشند. در این میان، خوب است که حداقل انتخاب مسئولان اصلی اجرایی با توجه به عملکردشان و با نظر نخبگان و مردم باشد. باید پذیرفت که در سیستمهای اداری/کاری/مدیریتی که چندان با اصول علمی جهانشمولی پیش نمی روند و بعبارتی معیوب باشند، رویه ها، مشکلات و مسائل کاملا قابل پیش بینی و همواره وجود داشته و خواهند داشت؛ و در آن شرایط و اوضاع، مشکلات و مسائل نیز صرفا با تغییر و جابجایی یک یا چند فرد از دایره ای بسته و یا افراد آمیخته و سازگار شده با آن جو و رویه های معیوب، حل نخواهند شد. واقعیت این است که در ایران نیز نگاه و تغییرات گسترده و بنیادین، حداقل در سیستم دولتی و اداری، همراه با مکانیسم های علمی و جهانی مدیریت و اداره امور لازم است.
بنابراین و به اختصار، به زعم من، چگونگی اصلاح و بهتر شدن یک سیستم بستگی به موارد زیادی دارد، از جمله اینکه اصول و معیارهای علمی و استاندارد پذیرفته شده در دنیا برای ساختارها و فرآیندهای در امور مختلف اداری و کاری و مدیریتی را بپذیریم؛ از خودمحوری، فردگرایی و استبداد رای و نظر در موارد و موضوعات مختلف بپرهیزیم و بپذیریم که در جنبه های تخصصی گوناگون، نظر علمی- تخصصی و یا خرد جمعی نخبگان آن زمینه ها و همچنین رای مردم کارآمدتر و مفیدتر از نظرات شخصی و سلیقه ای است؛اینکه مدیریت علمی و برمبنای معیارهایی که مدیران موفق در جوامع مختلف و مترقی، حداقل از جنبه های اداری و کاری، بکارگرفته و می گیرند را بپذیریم؛اینکه رابطه، رانت و سفارش و توصیه های سلیقه ای و شخصی در انتخاب و انتصاب مدیران از بالا تا پایین برچیده شود و رفاقت شخصی، قبیله و منطقه گرایی در امور و جاهایی که مربوط به زندگی و سرنوشت گروههای بیشتری از مردم است، قاعده یا معیار عملی نباشند؛ و در کل اینکه اصول پذیرفته شده جهانی و معیارهای مورد پذیرش عقل و علم و خرد جمعی برای انتخاب مدیران مورد رجوع و معیار باشند؛ اینکه آزادی اندیشه، فکر و بیان و تحزب و انتقاد از خود و دیگران در جامعه از جنبه های مختلف رواج یابد؛اینکه نظارت و ارزیابی عملکرد بطور واقعی، بازرسی و پاسخگویی جدی و بی طرفانه و بدون اغماض رایج شود و هیچ شخص، نهاد و عاملی مانع از برخورد با متخلفان و تخلف از قوانین که باید شفاف و خارج از ابهام باشند، نباشد.
با این اوصاف نکات دیگری را در این مورد بطور خلاصه می نویسم!
اول اینکه باید پذیرفت که در این مملکت هنوز سیستمهای اداری، کاری و تشکیلاتی مدرن، مترقی و علمی در بسیاری از امور و از جمله مدیریت بحران نیز شکل نگرفته است. برای موارد اخیر سیل و زلزله نیز مطالعه، پژوهش و برنامه ریزهای جدی و دقیق برای مواجهه با چنین بحرانهایی و کمک و امدادرسانی با نگاه سیستماتیک و بلند مدت لازم است.
دوم اینکه با وجود مدیران نالایق، رانتی، سفارشی، ناکارآمد،کوته فکر/نظر/رفتار و عمل، اینکه همچنان وضع همین است خیلی عجیب نیست؛ مدیران و نیروهای اداری و کارکنان تنبل، باری به هر جهت، ناشایسته و رانتی از آفتهای این سیستم اداری هستند؛ چرا نباید همه آنهایی مرتبط در این روزها مامور به خدمت رسانی واقعی به مردم شوند؟
سوم اینکه باید پذیرفت که دوران موعظه گری اخلاقی و دستور دادن های فردی برای انجام امور اداری و قانونی سپری شده است؛ در واقع سیستم باید آنقدر کارآمد و با قوانین شفاف و دقیق باشد که نه با تغییر اشخاص و نه مدیران و نه توصیه و حرف آنها، در انجام امور مشکلی پیش نیاید.در واقع نگاه فردمحور و توصیه و سفارش به جای سیستم سازی و نگاه سیستمی، یک افت اصلی است.
چهارم، در چگونگی انجام پروژه های مختلف از قبیل راهسازی، شهرسازی و خانه سازی و رعایت اصول ایمنی مختلف از جمله رعایت ملاحظات زیست محیطی، سیل، طوفان، زلزله و موارد مشابه، لازم است تجدید نظرهای کلی و اساسی صورت گیرد.
پنجم، بهره برداری بی رویه و غیرعلمی و غیراصولی از منابع طبیعی و جنگلها و عدم مهار آبهای سطحی معضلاتی اساسی هستند. سدسازی مناسب و مدیریت منابع آبی لازم است با نگاه های بلند مدت و کارشناسانه و علمی انجام شوند؛ چرا که مسلم است که صرفا با شعار و انتشار اخبار و توصیه های اخلاقی مانند خطر وقوع خشکسالی، کمبود آب، فرسایش خاک و ساخت و ساز غیرمجاز و غیره نمی توان جلوی مشکلات و رواج رویه های غلط و تخلفات در این موارد را گرفت.
شششم، وجود قوانین دقیق و عمیق و جامع در همه امور و از جمله این موارد، نظارت و بازرسی ها و ارزیابی های عملکرد واقعی و پاسخگویی ضروری هستند؛ لازم است دستگاههای نظارتی دولتی و قضایی در این موارد آنقدر قوی، قاطع و جدی باشند که بر اجرای قوانین و عملکرد تمام مدیران بطور دقیق و عمیق نظارت نمایند و تخلفات مختلف را رصد، کنترل و برخورد قانونی نمایند.
هفتم، کمک های داخلی و بویژه خارجی ها در چنین بحران های طبیعی و چگونگی مواجه با آنها و حاشیه های مربوطه، موضوع مهم دیگر است. در مورد کمک های داخلی، برای جمع آوری و ساماندهی آنها و اینکه از پراکنده کاری ها پرهیز شود، فرآیندی قاعده مند و سیستماتیک و بخصوص اعتماد عمومی شکل گیرد، چه میتوان کرد؟! در موضوع کمکهای جامعه بین المللی از کشورهای مختلف نیز باید پرسید که آیا درخواست و استقبال از آنها لازم نیست؟! آیا بهتر نیست که اجازه داد که همه کمک ها در این مورد که طبیعی است، طبق درخواست فرستندگان مثلا تحت نظر نهادهای بین المللی، وارد شوند تا به حل مشکلات مردم بیشتر کمک شود؟
هشتم، متخصصان و به اصطلاح اساتید دانشگاه‌ها در این مقولات در کجای کارند؟ کدام برنامه و طرح و کدام تشکل و کار دانشگاهی و علمی منسجم که در راستای منافع مردم باشد در این موارد انجام شده و یا وجود دارد؟! در واقع باید بررسی نمود که علت سکوت دانشگاهیان و اهل علم و تخصص داخل کشور در این موارد چیست؟! و گرنه کدام عالم یا دانشمند واقعی در مقابل این مشکلات، ناهنجاری ها، ظلم و بی عدالتی ها، ساکت و بی تفاوت می نشیند؟! آیا عافیت طلبی و چسپیدن به منافع شخصی و ترس از به خطر افتادن موقعیت خود، به تبع قوانین معیوب موجود در آموزش عالی و جو کلی حاکم بر کشور و دانشگاه ها، باعث نشده است که اینقدر دانشگاه و متخصص آن منفعل در مقابل مسائل مختلف کشور از اجتماعی، فرهنگی و سیاسی تا موارد اخیر مانند زلزله و سیل باشد؟ و البته در کل باید دید که آیا مشکل از مدیران و دست اندارکاران اجرایی است که این تقاضاها را از افراد و گروه های علمی نداشته اند و یا اینکه خود دانشگاهیان نیز در این میان کوتاهی نموده اند و به دلایل مختلف منفعل هستند.
دکتر محمد نقدی، ٢٠ فروردین ١٣٩٨، ایلام.
ماخذ اینترنتی مورد رجوع در این یادداشت:
[٣]https://www.tasnimnews.com/fa/news/1398/01/12/1979686/%D9%BE%D9%84%D8%AF%D8%AE%D8%AA%D8%B1-%D9%86%DB%8C%D8%A7%D8%B2%D9%85%D9%86%D8%AF-%D8%A7%D9%85%DA%A9%D8%A7%D9%86%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%85%D8%AF%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D9%86%D8%AC%D8%A7%D8%AA-%D9%85%D8%B1%D8%AF%D9%85-%D8%A8%D9%87-%D9%82%D8%A7%DB%8C%D9%82-%D9%88-%D8%A8%D8%A7%D9%84%DA%AF%D8%B1%D8%AF-%D9%86%DB%8C%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%D8%B3%D8%AA ; https://t.me/Khabar_Fouri/144045
[٤]https://t.me/Khabar_Fouri/144917
[٥]https://t.me/tabnakonline/52273 ; https://www.isna.ir/news/98011303926/%D9%85%D8%B1%D8%AF%D9%85-%D9%BE%D9%84%D8%AF%D8%AE%D8%AA%D8%B1-%D9%86%DB%8C%D8%A7%D8%B2-%D9%85%D8%A8%D8%B1%D9%85-%D8%A8%D9%87-%D9%BE%D8%AA%D9%88-%D9%88-%D9%84%D9%88%D8%A7%D8%B2%D9%85-%DA%AF%D8%B1%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%B4%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D9%86%D8%AF-%D9%85%D8%AF%DB%8C%D8%B1%DB%8C%D8%AA-%D9%88%D8%AC%D9%88%D8%AF
[٦]https://t.me/Khabar_Fouri/144137
[٧] https://t.me/Khabar_Fouri/144139
[٨]https://t.me/Khabar_Fouri/144521 ; https://www.isna.ir/news/98011504299/%D9%81%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1-%D9%BE%D9%84%D8%AF%D8%AE%D8%AA%D8%B1-%D9%85%D8%B1%D8%AF%D9%85-%D9%86%DB%8C%D8%A7%D8%B2%D9%85%D9%86%D8%AF-%DA%A9%D9%85%DA%A9-%D8%B1%D8%B3%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%81%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D9%87%D8%B3%D8%AA%D9%86%D8%AF
[٩]https://t.me/tabnakonline/52344
[١٠]https://t.me/ilamiyaan/21901
[١١]https://www.youtube.com/watch?v=odK3BhnsXck ; https://t.me/weerair/18438 ; https://t.me/weerair/18439
[١٢]http://kurdpress.com/details.aspx?id=64191
[١٣]https://t.me/ilamiyaan/21877
[١٤]https://t.me/Havades_Fouri/10006 ; https://www.tasnimnews.com/fa/news/1398/01/15/1980968/%D9%88%D8%B2%DB%8C%D8%B1-%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1-%D8%A8%D8%AD%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%B3%DB%8C%D9%84-%D8%A8%D9%87-%D8%AE%D9%88%D8%A8%DB%8C-%D9%85%D8%AF%DB%8C%D8%B1%DB%8C%D8%AA-%D8%B4%D8%AF-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%B1-100-%D9%87%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%D9%86%D9%81%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%85%D8%A7%DA%A9%D9%86-%D9%85%D9%88%D9%82%D8%AA-%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%A6%D9%87-%DA%AF%D8%B2%D8%A7%D8%B1%D8%B4-%D8%A8%D8%B1%D8%A2%D9%88%D8%B1%D8%AF-%D8%AE%D8%B3%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D9%87%D9%81%D8%AA%D9%87-%D8%A2%DB%8C%D9%86%D8%AF%D9%87
[١٥]https://t.me/tabnakonline/52409
[١٧]https://www.instagram.com/p/BvyZNqDHdxc/?utm_source=ig_web_copy_link
[١٩]https://www.instagram.com/p/BvlwQHRnxgj/?utm_source=ig_web_copy_link
[٢٠]https://t.me/Khabar_Fouri/144897
[٢٢]https://www.radiozamaneh.com/440766 , https://www.alef.ir/news/3980121097.html
[٢٣]http://www.irna.ir/fa/News/83265314
[٢٦]https://t.me/Khabar_Fouri/144731 ; https://www.tabnak.ir/fa/news/889820/%D8%A2%D8%AE%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D9%88%D8%B6%D8%B9%DB%8C%D8%AA-%D8%AC%D8%A7%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%B3%D8%AF%D9%88%D8%AF-%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1
[٣٠]http://www.bbc.com/persian/iran-features-47856068
[٣١]https://www.instagram.com/p/Bvd211yF-sQ/?utm_source=ig_web_copy_link
[٣٤]https://www.jamaran.ir/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%81%D8%A7%DB%8C%D9%84-182/1159203-%D9%85%DB%8C%D8%B2%D8%A7%D9%86-%DA%A9%D9%85%DA%A9-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%B1%D8%AF%D9%85%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%AD%D8%B3%D8%A7%D8%A8-%D9%87%D9%84%D8%A7%D9%84-%D8%A7%D8%AD%D9%85%D8%B1-%D8%A7%D8%B9%D9%84%D8%A7%D9%85-%D8%B4%D8%AF ; https://www.radiofarda.com/a/iran-flood/29867199.html
دیدگاه و نظرات ابراز شده در این مطلب، نظر نویسنده بوده و لزوما سیاست یا موضع ایرانگلوبال را منعکس نمی‌کند.
توجه داشته باشید کامنت‌هایی که مربوط به موضوع مطلب نباشند، منتشر نخواهند شد!
افزودن دیدگاه جدید