محرم و عاشورا  چرا به وجود آمده اند ؟ چرا خلقیات و هویت ایرانیان با پدیده هیات و سوگواری همسویی دارد ؟ چرا حکومت ولایت فقیه به مداحان نیازمند است ؟ هستی و چیستی هیات ها و مداحان وباور به سناریوی عاشورا در درازای تاریخ چگونه بوده است؟ 

در این جستار کوتاه تلاش می شود که نگاهی گذرا به پدیده ی سوگواری و عاشورا ، هیات ها و مداحان نمود .

 

"احمد قابل" اسلام پژوهی که برای اسلام شناسی جان در چله کمان نهاد ، ادعا می کند که حسین فرزند علی به دنبال مکان امنی بود که خود وخویشان اش را سکنی دهد و در آرامش زندگی کنند که به دام گروه نظامیان شمرمی افتند و حادثه ١٠ محرم سال ٦١ هجری به وقوع می پیوندد(١) . بنا بر گزاره مورد ادعای "احمد قا بل" آنچه در شش ماه آخرزندگی حسین ابن علی گذشت ، پیش درآمدی می شود بر ایجاد "حزب شیعی" و در تداوم آن وسال ها پس از آن پدیده ای به نام " هیات سازی " و "مداح پروری ".

 

یوسفی اشکوری اسلام شناس برجسته مدعی است که بیش از سد سال پس از واقعه ١٠ محرم سال ٦۱  ،  عاشورا مکتوب شده و سناریوی عاشورا سندیت تاریخی ندارد . 

 

مراسم عاشورا و سوگواری پیش از صفویان : حزب شیعی در جستجوی وادی هویت

=====================================

تا پیش از حکومت صفویان ، شیعیان در اقلیت بودند و در سه شهر سبزوار ، کاشان و قم ، و نیز در بخش های کوچکی از مازندران و خوزستان ، گاهی آشکارا و گاهی پنهان می زیستند (۲) .  قم در آن دوران آبادی کوچکی بود . در آن زمانه ؛ حزبِ شیعه بسیار کوچک و خرد بود و بر این باور بودند که بر آنان  ، توسط سایر گروه ها و بخشهای های اسلام که در اکثریت بودند ستم شده است ، بنابراین در جستجوی هویت بودند و شکایت و شِکوِه از ستمی که در جامعه اسلامی بر آنان روا داشته شده بود را ، در ارائه نمایشی نمادین از شهادت حسین و خویشان اش و برگزاری سمبلیک مراسم محرم برای جستن "هویت صدمه خورده "و "شیعه گری " می جستند . مراسم محرم و صفر شیعیان جذاب ، پر هیجان و گیرا بود  ،  به گونه ای که اهل سنت را متاثر می کرد و برای آنان پرسش بر انگیز بود . نمایش های پر شور "هیات ها "و" دسته ها " شگفتی می آفرید و سبب می شد که گاه همنوایانی در میان اهل سنت می یافتند به صورتی که حتی "عطار نیشابوری" و "مولوی "  سنی  را شگفت زده می کرد و اشعاری در سوگِ حسین می سرودند .(۳)

افزون بر این ؛ سوگواری از اعمالی است که دنباله‌رو آیین کهن و بازتاب اساطیر کهن ایران است. این آیین در شاهنامه به صورت گسترده در میان داستان‌های شورانگیز بیان شده است. به دنبال کشته شدن و یا مرگ اسطوره ای  در شاهنامه  ، ناله و خروش و نوحه‌سرایی به شکلی جانسوز بیان می‌شد. همچنین دیگر اعمال سوگواری از جامه دریدن و نگونسار کردن کوس و تبیره تا آتش برسرریختن و گنج و کاخ را به آتش کشیدن و ... همچنین آداب مربوط به تدفین و خاکسپاری به طور کامل نشان داده شده است.

اعمالی که طیّ یک آیین در شاهنامه اجرا می‌شود، زیرساخت‌های اساطیری دارند. 

 

صفویان و کاربرد ایدئولوژیکی از عاشورا و حزب شیعی

===============================

پس از نهصد سال که از سقوط ساسانیان می گذشت ، ایران دوباره به یک دوران وحدت و تمامیت ارضی و مرحله دولت

ملی گام نهاد . دوران فرمان روایی صفویان در اوج اعتلا و عظمت آغاز شد . در جوار ایران ، در قسطنطنیه یا همان استانبول امروزی ، امپراتوری عظیم عثمانیان با صفویان در رقابت بود . تا پیش از ظهور صفویان ، ایرانیان عمدتا سنی بودند  ، صفویان با ضربِ شمشیرهای آخته قزلباشان ، ایرانیان را شیعه کردند . صفویه نخستین دولت شیعی دوازده امامی را در همسایگی امپراتوری عثمانی به وجود آورد .

حکومت صفویان یک حکومت ایدئولوژیک بود . پایه اساسی حفظ یک حکومت ایدئولوژیک ، قداست گرایی می باشد . روحانیانی ( همچون مجلسی ها چه پدر و چه پسر، کاشفی ، خاتون آبادی و .... ) به عنوان هم پیمانان فرمان روا ، وارد بارگاه سیاست صفویان شدند . مثلث شوم فرمان روا یان (یا سلاطین صفوی ) ، قزلباشان ( یا نظامیان ) و روحانیان شیعی شکل گرفتند و روحانیون پشتوانه ایدئولوژیک حکومت صفویان را تامین میکردند و برای اقتدار صفویان هیات ها ، تکایا و مداحان را رونق می بخشیدند .از جمله خدمات ایدئولوژیک روحانیون این بود که شاه صفوی را شاه مظلوم کردند وسلاطین را همچون امامان ، فوق بشری خواندند که ماندگار بمانند . "محرم و صفر " مرکز ثقل ایستایی حزب شیعه ، "هیات ها و تکایا" پایگاه ماندگاری حاکمان و "مداحان" و روحانیان ، حامیان اقتدار ایدئولوژیک صفویان بودند .خمینی با همین عشق وافری که به صفویان داشت ، از آنان آموخته بود و مرتب تکرار می کرد که : "همین محرم و صفر است که اسلام را زنده نگه داشته است". و بدینگونه بود که روحانیان به مدد قزلباشان ، شاه صفوی را در منصب " امام مظلوم " می نشاندند .

 

قاجاریان و کاربست تاکتیکی از عاشورا و حزب شیعی

=============================

قاجاریان که آمدند ، همه پارامترها و المنت ها مهیا بود . هیات ها بر پا شده و تکایا ساخته شده و مداحان مدیحه سرایی را فرا گرفته بودند و روحانیان صحنه گردانان این نمایش بودند . اما شرایط تاریخی تغیر کرده بود نه از آن شکوه و جلال صفوی خبری بود و نه قزلباشانی بودند که شمشیر آخته خود را از نیام برکشند ، اما روحانیان واعوان و انصا رشان در صحنه مانده بودند . با یاری روحانیان بازار اشک و سفره ندبه و زاری همچنان در عهد قاجار گرم ماند . "هیات ها" راهی " تکایا" شدند ، "مداحان" سیاست دیگری پیشه کردند و محرم و صفر زنده نگاه دار اسلام شیعی شدند .

ایران دوران قاجار با فقر و واماندگی دست و پنجه نرم می کرد . ” ضریب فلاکت ” و ” نرخ نکبت ” رشد فزاینده ای داشت . قیام گرسنگان ، پادشاهان قاجار را تهدید می کرد و سلاطین قاجار به دریچه هایی در جهت آرام نمودن رعایا نیازمند بودند . روحانیان با مشارکت "هیات ها و مداحان " به ماندگاری پادشاهان مدد رسانی کردند و مجرایی شدند در جهت کنترل رعیت یا همام مردم.

ناصر الدین شاه در عزای حسین از هوش می رفت و از بزرگ تکیه داران ایران بود و تکیه ی دربار قاجار ، عظیم ترین عمارتِ عهد قاجار به شمار می رفت و پس از مرگش لقب " شاه شهید " را از آن خود کرد . در محرم و صفر در تکیه درباری می نشست و رعیت را نظاره می کرد و خیالش از جامعه ی عقب مانده ی ایران راحت بود .

"روحانیان" و "هیات ها" دواستراتژ ی ونقش متفاوت را دوران صفویه و قاجارایفا کردند : صفویه از محرم استفاده ایدئولوژیک می برد تا سربازِ عقیدتی در مقابل اهل تسنن و سلطان عثمانی بسازد و قاجاریه می کوشید تا محرم را مبدل به سوپاپ اطمینان احساسات عمومی کند و شور و اعتراض مردمی که در فقر و ستم می زیستند را از مجاری چشم تخلیه نماید و به جای دنیای سر تا پا رنج زمینی، شفاعت حسین و جنت و حوری را چون مخدری بر جانشان ریزد.

 

 

پهلوی و دوران افول حزب شیعی

==================

شیعه در دوران سردار سپه سه دوران مختلف را گذراند:

۱ - دوره دلبری رضاشاه از شیعه گری : از سال ۱۳۰۰ آغاز می شود و در سال ۱۳۰۷ به افول می نشیند. این دوره

را باید دوره “همکاری علما و حکومت” نام نهاد.

۲ - دوران مناسبات سرد بین رضاشاه و مذهب (از سال ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۲)

۳ - دوران مشاجرات نیمه قهرآمیز بین رضاشاه با دین (علمای قم) (۱۳۱۳ تا ۱۳۲۰)

 

در دوره ی دلبری رضاشاه از شیعه گری ، ملک الشعرای بهار در کتاب احزاب سیاسی ایران می نویسد: "روز عاشورا مطابق شهریور ۱۳۰۰ ، دسته عزاداری قزاق با یک هیات و نظم و تشکیلات مخصوص به بازار آمده ... و خود سردار سپه در حالی که سر خود را برهنه کرده بود و کاه روی سر خود می پاشید در جلوی دسته دیده می شد... دسته قزاقخانه به بازار آمد، شام غریبان گرفته بودند و خود سردار سپه سر و پای برهنه شمع به دست گرفته و در حرکت بود"

از سال ۱۳۰۷ خورشیدی تازمان فروپاشی حکومت رضا شاه ، علمای قم و روحانیان کم اعتبار و سرگردان و بازار هیات ها و مداحان کم رونق بود . اما پس از سقوط رضا شاه ، شاه جوان با تمام گرایشات به اصطلاح نو گرایانه اش ، دست روحانیان را باز گذاشت و تکایا رنگ و لعابی یافتند و پیشه مداحی رونقی گرفت و بازار هیات ها ازکسادی به در آمد .

 

آسیب شناسی هیات ها

============

"هیات ها " نمودی از خلقیات پاره ای از ایرانیان ونمایی از سردرگمی هویتی - تاریخی بخش گسسته ای از هم وطنان می باشد . جلوه مهمی از کاستی های فرهنگی و انشعابات و اختلافات سیاسی و درگیری های اجتماعی را در "هیات ها "می توان جست . از منظر تاریخی "هیات ها " از زهدان ایرانیان بیرون آمده و در بسترآنان رشد و نمو نموده و شکل وفرم یافته و سنتز فرمانروایان این سرزمین شده اند . هر گروه ، محله و مسجدی "هیات " خود را دارد و به هر بهانه ی نا بخردانه ای شورش کرده و"هیات " خود را راه انداخته و به رقابت با گروه انشعا بیون بر خواسته و مرافعه آغاز کرده و کوشش در بسیج بیشتر و یار گیری می کنند .

هر چند که بی نظمی و انشعابات و اختلافات و رقابت از مشخصه های "هیات ها " می باشد ، اما در نهادینه کردن و

گسترش خشونت مقدس ، جملگی یکسان عمل می کنند .

 

مداح پروری و کادرسازی :

=============

در سی سال اخیر ، نهاد فرهنگی بیت رهبری با همکاری موسسه امام خمینی در پی تربیت، ترویج و توسعه امر مداح

پروری بوده اند. دو هدف در این زمینه اساس حرکت بوده است:اول پیشبرد خرافات و توسعه شیعی گری و دوم که هدف اساسی تراست، ترویج و اشاعه خواسته های سیاسی بیت رهبر .

ظهور مداحان جدید در سالهای پس از انقلاب و پیوستن آنان به سیاست حاکمان ایران و چگونگی بقای آنان را در مقاله "مداح پروری و کادرسازی در حکومت اسلامی" به قلم نگارنده می توانید بیابید (۵) .

روحانیان ، با سنج ها و طبل ها ، زنجیر کوبان و سینه زنان کارناوال محرم را هفت قرن است که به نمایش گذاشته اند ، تا به مدد ایشان صفویان به ستیز با عثمانیان بپردازند وبا شمشیر قزلباشان گردن اهل تسنن را قطع نمایند و قاجاریان با طیب خاطر"ضریب فلاکت" و "نرخ نکبت" را رشد دهند و تاریک اندیشان معاصر سایه شوم مرگ و سیاهی را بگسترانند.

 

 

===============

 

پی نوشت

 

1- https://www.youtube.com/watch?v=C1lD1dd1Z40

 

2- شیعه در تاریخ ایران : دکتر رضا نیازمند

 

۳- به این سروده مولوی توجه بفرمایید :

..........

دلست همچو حسين و فراق همچو يزيد / شهيد گشته دو صد ره به دشت کرب و بلا

شهيد گشته بظاهر حيات گشته به غيب /  اسير در نظر خصم و خسروي بخلا

........

کليات شمس تبريزي: غزل 230

 

یا :

روزِ عاشورا نمي‌داني كه هست ماتمِ جاني كه از قرني بِه است

پيشِ مؤمن كَي بُود اين غصّه خوار قدرِ عشقِ گوش عشقِ گوشوار

پيشِ مؤمن ماتمِ آن پاك روح شهره‌تر باشد ز صد طوفانِ نوح

ب790 ـ 793 ـ دفتر ششم مثنوي

 

یا :

کجاييد اي شهيدان خدايي بلا جويان دشت کربلايي

کجاييد اي سبک روحان عاشق پرنده‌تر ز مرغان هوايي

کجاييد اي شهان آسماني بدانسته فلک را در گشايي

............

دلم کف کرد کين نقش سخن شد بهل نقش و به دل رو گر ز مايي

برآ اي شمس تبريزي ز مشرق که اصل اصل هر ضيايي

 

 

4-روزگاران : دکتر عبد الحسین زرین کوب

 

5- http://asre-nou.net/php/view.php?objnr=23495