بی‌تردید سال ۲۰۲۰ یکی از پرحادثه‌ترین سال‌های حیات سیاسی جمهوری اسلامی بوده است. دگرگونی‌های سیاست اتمی ایران از یک طرف و اراده سیاسی ایالات متحده آمریکا برای مقابله با آن از طرف دیگر، سال ۲۰۲۰ را برای ایران بسیار پرتنش و هزینه‌زا کرد. این یادداشت فقط به برخی از رویدادهای عمده سال گذشته می‌پردازد که با برنامه‌های اتمی ایران مرتبط است. بخش اول تا پایان ماه ژوئن و بخش دوم از ژوئن تا پایان سال را شامل می‌شود.

سوم ژانویه سال ۲۰۲۰ قاسم سلیمانی فرمانده نیروهای ویژه قدس در حال خروج از فرودگاه بغداد هدف یک پهپاد آمریکایی قرار گرفت و به همراه ابومهدی المهندس و هفت همراه ایرانی و عراقی دیگر کشته شد. برخی معتقدند سلیمانی بعد از آیت الله خامنه‌ای دومین فرد قدرتمند ایران بود. گرچه از نقش مستقیم شخص قاسم سلیمانی در سیاست اتمی ایران دلایل قانع‌کننده‌ای وجود ندارد ولی نمی‌توان قدرت و نفوذ وی را در نظام تصمیم‌گیری نادیده گرفت. بعدها در ماه دسامبر حیدرالعبادی نخست وزیر پیشین عراق در یک مصاحبه تلویزیونی فاش کرد که پهپادهای آمریکایی مجوز دولت عراق را برای ورود به آسمان این کشور داشته‌اند.

در واکنش به این عملیات، جمهوری اسلامی که تهدید کرده بود انتقام سختی خواهد گرفت برخی از پایگاه‌های آمریکایی عین الاسد را در عراق موشک‌باران کرد. گرچه گفته شده است که آمریکا پیشاپیش از برنامه موشک‌باران مطلع بود ولی در عین حال ده‌ها نفر از کارکنان نظامی آمریکا در این حمله آسیب دیده و مجروح شدند. واکنش دیگر ایران اقدام به کاهش تعهدات اتمی در چارچوب توافق برجام بود که در طول سال ۲۰۲۰ تداوم داشت و رابطه ایران را با اعضای باقی‌مانده در برجام تیره کرد. گرچه محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه اعلام کرد که اقدامات ایران در جهت نادیده گرفتن تعهدات برجام برگشت‌پذیر خواهد بود ولی تا پایان سال ایران اقدامی در جهت عقب‌نشینی انجام نداد.

روز ۲۲ آوریل سپاه پاسداران جمهوری اسلامی اعلام کرد که اولین ماهواره نظامی ایران را در مدار زمین قرار داده است. سپاه پاسداران مدعی شد این ماهواره قادر خواهد بود توانایی ایران را در زمینه جنگ‌های اطلاعاتی تقویت کند. اقدامات قبلی ایران برای در مدار قرار دادن ماهواره توفیقی نداشت ولی بلافاصله پس از این اقدام موفق، اپوزیسیون ایران تردید‌هایی را در مورد کارآیی این سیستم مطرح کرد و مدعی شد توانایی این ماهواره در حد چند دوربین است ولی هزینه گزافی برای پرتاب آن شده است که جنبه نمایشی و تبلیغاتی دارد. اصولاً هم در طول سال ۲۰۲۰ و رویدادهایی که متعاقباً رخ داد مانند خرابکاری در سایت اتمی نطنز و یا ترور محسن فخری‌زاده دانشمند اتمی، ایران در مجموع گزارشی در مورد کارآمدی این ماهواره و یا دسترسی به اطلاعات مرتبط از طریق این ماهواره منتشر نکرده است. در مقابل، و در واکنش به این اقدام ایران، آمریکا آن را مرتبط با برنامه توسعه موشکی و مغایر با قطع‌نامه‌های سازمان ملل دانست.

متعاقباً وزارت خارجه آمریکا اقدام غیر منتظره‌ای را دررابطه با توافق اتمی موسوم به برجام در برنامه کاری خود قرار داد. ابتدا برایان هوک نماینده ویژه وزارت خارجه در امور ایران و پس از او مایک پمپئو وزیر خارجه به مناسبت دومین سال خروج آمریکا از برجام (نهم ماه مه) اعلام می‌کند که آمریکا از کلیه امکانات دیپلماتیک استفاده خواهد کرد تا از انقضای ممنوعیت خرید و فروش و تولید تسلیحات قراردادی که بر طبق مفاد توافق برجام قرار بود از ماه اکتبر عملی شود، جلوگیری کرده است و تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران را تمدید می‌کند. از مدتی پیش حسن روحانی وعده داده بود «به زودی به هرکسی که بخواهیم اسلحه می‌فروشیم و از هر کجا که بخواهیم سلاح وارد می‌کنیم.»

آمریکا مدعی شد چون قطع‌نامه ۲۲۳۱ مصوب شورای امنیت است لذا به عنوان یک عضو شورای امنیت حق دارد به دلیل نقض توافق‌نامه اتمی از سوی ایران، با اجرای مفاد آن، مکانیسم ماشه را فعال و کلیه تحریم‌های سازمان ملل را علیه ایران مجدداً برقرار کند. چین و روسیه (اعضای غیراروپایی برجام) هم‌زبان با اروپاییان و جوزف بورل رئیس سیاست‌گذاری اتحادیه اروپا تاکید داشتند که چون آمریکا رسما از برجام خارج شده است، اصولا نمی‌تواند در مورد آن تصمیم‌گیری کند.

پیگیری این برنامه چه در شورای امنیت و چه در هفتاد و پنجمین اجلاس عمومی سازمان ملل (که به سبب کووید-۱۹ به صورت مجازی تشکیل شده بود) بی‌نتیجه ماند و آمریکا نتوانست اجماع اعضا را در حمایت از فعال کردن مکانیسم ماشه به دست آورد، اما اقدامات متعددی به صورت یک‌جانبه و در جهت اعمال تحریم‌های جدید انجام داد. درنتیجه این اقدامات، ضربات جبران‌ناپذیری بر اقتصاد بی‌جان ایران وارد شد و بهای دلار در بازار به اصطلاح آزاد ارزهای خارجی که تا سال گذشته زیر ۱۲ هزار تومان بود به نزدیک ۳۰هزار تومان افزایش یافت ولی نهایتا در محدوده ۲۶ تا ۲۷ هزار تومان باقی ماند.

در روز پنجم ماه ژوئن انتشار دو گزارش جدید از طرف آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای به دو موضوع جداگانه پرداخت. گزارش اول حاکی از آن است که ایران به تعهدات برجامی خود پایدار نبوده و مقادیری بیش از حد مجاز اورانیوم کم‌غلظت انباشت کرده است. در گزارش دوم به سه نقطه از مراکز اتمی ایران اشاره شد که به اعتقاد کارشناسان آژانس قبل از امضای پیمان اتمی در آن اماکن فعالیت‌های گزارش نشده و احیانا در رابطه با بمب اتمی صورت گرفته است.

آژانس از ایران خواست که اولاً نسبت به تعهدات خود وفادار باشد و ثانیاً هرچه زودتر امکان بازرسی از این اماکن را برای نمایندگان آژانس فراهم کند. به فاصله چند روز (۸ ژوئن) آمریکا ایران را به دلیل نقل و انتقال متوالی اقلامی که در موشک بالیستیک مورد استفاده داشت، تحت تحریم قرار داد، در حالی که در روز ۱۱ ژوئن دبیر کل سازمان ملل متحد طی گزارشی در مورد اجرای قطع‌نامه ۲۲۳۱ منتشر کرد که ضمن حمایت از توافق اتمی سال ۲۰۱۵ احتمال‌عدم انطباق ایران را در زمینه نقل و انتقال قطعات موشک‌های بالیستیک مورد سرزنش قرارداد.

از این زمان هر دو این موضوعات به صورت جدی مورد پیگیری مقامات آژانس و اعضای برجام قرار گرفت در حالی که از طرف دیگر اسرائیل و آمریکا نیز آن را دلیلی بر قصد ایران برای تولید تسلیحات اتمی تعبیر و تفسیر کرد. در خلال اجلاس روز ۱۵ ژوئن شورای حکام آژانس انرژی هسته‌ای مدیر کل آژانس، رافائل گروسی، با اعلام نگرانی جدی در مورد قصور و عدم‌همکاری ایران در زمینه تحقیقات ایران در خصوص فعالیت‌های قبل از برجام بر همین موضوعات تاکید کرد.

قطع‌نامه آژانس با ۲۵ رای موافق، دو رای مخالف (چین و روسیه) و هفت رای ممتنع مورد تصویب قرار گرفت. کاظم قریب‌آبادی نماینده ایران در آژانس ضمن قدردانی از حمایت روسیه و چین و سایر کشورهایی که رای مخالف دادند، قطع‌نامه را «مایوس‌کننده» نامید. در مقابل برایان هوک نماینده ویژه آمریکا در خصوص ایران، جکی ولکات سفیر آمریکا در آژانس، کریستوفر فورد معاون امور امنیت بین‌المللی و منع گسترش تسلیحات اتمی جلسه ویژه توجیهی تشکیل دادند و ضمن قدردانی از مواضع فرانسه، آلمان و بریتانیا، خواهان اقدام آژانس در خصوص مسؤول شناختن ایران در قبال عملکرد‌هایش شدند و در عین حال حمایت چین و روسیه از ایران را محکوم کردند.

روز ۲۴ ژوئن برایان هوک و کلی کرافت سفیر آمریکا در سازمان ملل متحد به صورت مجازی با شورای امنیت سازمان ملل تماس گرفتند و پیش‌نویس قطع‌نامه آمریکا را برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی مطرح کردند.

حسن روحانی رئیس جمهور ایران با تقاضای آژانس مبنی بر بازدید سایت‌های اتمی مورد بحث به شدت مخالفت کرد اما در عین حال اعلام کرد به شرطی که واشینگتن به سبب خروج از برجام عذرخواهی کند و خسارات وارده را به ایران بپردازد، ایران حاضر به مذاکره با آمریکا خواهد بود.

هفته آخر ماه ژوئن شاهد رویداد‌های متعددی بود. از جمله تحریم کاپیتان کشتی حامل یک و نیم میلیون بشکه نفت ایران به ونزوئلا، تحریم‌های متعدد از جمله صنایع فلزی ایران و نیز بیانیه مایک پمپئو وزیر خارجه آمریکا که تاکید بر این داشت که فشار حداکثری ادامه خواهد داشت مگر این که رژیم تهران رفتارهای عادی را جایگزین رفتار فعلی خود کند.

روز ۲۵ ژوئن انفجاری غیرعادی در شرق تهران رخ داد. مقامات ایرانی بلافاصله گفتند علت انفجار، تانکرهای گاز صنعتی در منطقع عمومی پارچین بوده است ولی بررسی ویدیوهای منتشر شده در شبکه‌های اجتماعی و متعاقب آن تصاویر ماهواره‌ای نشان داد که محل انفجار منطقه خجیر تهران بود. خجیر محوطه‌ای بسیار عظیم در میان کوه‌های شرق تهران است. بخش‌های مختلف سازمان صنایع فضایی، از زیرمجموعه‌های وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح در آن جا قرار دارد. دو گروه صنعتی شهید باکری و شهید همت در این مجموعه قرار دارند که مستقیما به صنایع موشکی ایران مرتبط هستند.

انفجار خجیر آغاز یک سری انفجار‌ها و خرابکاری‌ها در صنایع نظامی و اتمی ایران بود که تا پایان سال ۲۰۲۰ ادامه پیدا کرد. در روزهای پایانی ماه ژوئن نمایندگان وزارت خارجه آمریکا با سفر به منطقه خاورمیانه، از جمله به عربستان سعودی، سعی داشتند برای تصویب قطع‌نامه تمدید تحریم‌های شورای امنیت اجماع‌سازی کنند، گرچه کشورهای اروپایی از جمله نماینده دائمی آلمان در سازمان ملل معتقدند با خروج اختیاری آمریکا از برجام، این کشور خود را از هر گونه تصمیم‌گیری در مورد اجرای قطع‌نامه ۲۲۳۱ محروم کرده است.

شاید تداوم تشنج و درگیری در بالاترین سطح ممکن، قبل از شروع یک جنگ تمام عیار، ساده‌ترین توصیف روابط ایران در طول سال ۲۰۲۰ باشد. در عین حال که ارائه جزئیات روز به روز آن تغییرات جزئی‌تر را نشان می‌دهد ولی از ماهیت رابطه متشنج موجود چیزی کم نمی‌کند. در بخش دوم نگاهی به امکان تغییر ماهوی این رابطه با انتخاب جو بایدن به ریاست جمهوری آمریکا خواهیم افکند.