رفتن به محتوای اصلی

به مناسبت ۲۲ بهمن ماه نگاهی به ریشه های ژرف یک فاجعه ی ملی
06.03.2021 - 13:32

در کنار توجه روزافزون به ظواهر گیرنده ی زندگی نوین غربی و تسهیلات و پیروزی های آن در برخورد به دردهای زندگی چون فقر، بیماری ها و آسیب های دیگر، نواندیشی هم هر روز جای بیشتری در جامعه باز می کرد؛ و بسی بیشتر در میان نسل های تازه تر. پیدایش طیف دوم، طیفی که بوی دل انگیز نواندیشی به مشامش رسیده بود و دردسترسی به آن نیز شتاب داشت از جمله ی نتایج این تحول بود. در این طیف مفاهیمی چون علم و «فلسفه ی علمی» و منافع طبقاتی و مبارزات طبقاتی جای دین و خدا و فقه را می گرفتند اما محتوی آنها هنوز با مفاهیم اخیر تفاوت ماهوی نداشتند. در جامعه ای با پرورش و روحیه ی دینی که در آن بحث آزاد در فلسفه ی جدید و علوم تجربی نوین، که با دستاوردها و روش های آزمون شده ی خود  به چنین بحثی جان می بخشند، هنوز جایی نیافته و از آنها جز واژگانی شبیه به صدفهای خالی شناخته نشده بود ادعای دست یافتن به «فلسفه ی علمی» ادعایی پوچ و خیالبافانه نیز بوده و هست، ضمن آنکه به دلیل تفاوت ماهوی فلسفه و علم نوعی تناقض هم در آن وجوددارد. اما ذهن های خالی و تشنه ی سخن نو به سرعت زیر تأثیر اینگونه کلمات و سخنان دهان پرکن و چشمگیر قرارمی گیرند. در چنین فرهنگی مدعی اندیشه ی نو از این بخت برخوردار نبوده که بداند اندیشه با پرسش آغازمی شود و باز هم با پرسش ادامه می یابد. مدعیان نواندیشی ما سخن خود را با پاسخ آغاز می کردند و با پاسخ ادامه می دادند. بجای آن که در برابر هر حکم شناخته شده ای یک پرسش طرح کنند مانند مدعیان دینی برای هر پرسشی پاسخی داشتند. از دیرباز داعیان و موعظه گران دینی با قطارکردن کلمات غریب و نامفهوم مخصوص حرفه ی خود، که بیشتر هم به زبانی بیگانه بوده، و به آنان ظاهری عالمانه می بخشید مؤمن عامی را زیر چنبره ی ترور فکری می گرفتند. رفتار نواندیشان مترقی نیز از این حیث تفاوت چندانی با روش آنان نداشت. مشتی واژگان خوش طنین اما بسیار تازه و نامفهوم، و بعضاً هم بیگانه و ناشناس، مانند «بورژازی» یا «دیالکتیک» یا «ضرورت تاریخی» برای ترور مستمع تازه کار که با شنیدن آنها احساسی نزدیک به نادانی و حقارت بر او عارض می گردد، بهترین وسیله ی ترور فکری بوده و هست. ضمناً او در صورت کمترین اظهار تردید نیز متهم به جانبداری طبقاتی می شود؛ چیزی شبیه به اتهام «کفرگویی» به مؤمنی که پرسش «بیجا» مطرح کند.

در روسیه، ژوزف جوگاشویلی یا استالین بعدی که در ابتدای جوانی در زادگاه خود گرجستان یک طلبه ی کم سواد مسیحی بود با پیوستن به حزب سوسیال دموکرات و نظریه ی رسمی آن، مارکسیسم، نه مدرن شد و نه یک مارکسیست اروپایی؛ او همان طلبه ی گرجی با همان لهجه ی گرجی و روحیه ی آسیایی پیشین خود مانده بود که در قالب جدیدی ظاهر می شد و خود را در آن قالب می دید. تفاوت نخستین پایه گذاران مجاهدین خلق با نخستین گروه پایه گذار فداییان در این بود که گروه اول بر باورهای دینی خود آگاه بود، اما گروه دوم زمانی که تصور کرد به «علم مارکسیستی» دست یافته بر وجود ضمنی روحیه ی دینی سابق خود در نظریات جدیدش آگاهی نداشت. برادران احمدزاده، این فرزندان ایراندوست طاهر احمدزاده، یک هوادار مذهبی و صدیق دکتر مصدق، نمی توانستند از اثرات تربیت دینی خانوادگی خود رها شده باشند. و این قاعده اگر درباره ی آنها بدیهی بنظر برسد درباره ی ضددین ترین یاران و هواداران آنها نیز صدق می کند، زیرا روحیه ی دینی که ناخودآگاه عمل می کند، همانگونه که درباره آل احمد دیدیم، با مضمون مشخص باورهای دینی تفاوت دارد؛ می توان آن مضمون ها را بدور ریخت بی آنکه آن شیوه ی «اندیشیدن» که در واقع همه چیز هست جز اندیشیدن، ما را ترک کند. یکی از ویژگی های مهم چنین روحیه ای احساس شدید و تزلزل ناپذیر برتری فکری بر دیگران است و نگریستن به دیده ی حقارت بر آنان از نتایج مشهود آن؛ عیناً مانند آخوندهای متعصبی که هدایت ارواح گمراه را وظیفه ی خود می دانند. این خصیصه منشاءِ همان مهمترین وجه مشترک میان دو طیف یکم و دوم، یعنی سیادت طلبی یا هژمونیسم آنهاست. هر دو خود را از خمیره ای شریف تر و در نتیجه برتر از دیگران دانسته هدایت آنها به راه درست را وظیفه ی خود می دانند. دیدیم که یکی از ادعاهای مارکسیست ـ لنینست ها، بخصوص سنخ روسی آنها، ادعای علمی بودن نظریات آنهاست و اینکه مارکسیسم ـ یا مارکسیسم ـ لنینیسم ـ خود یک علم است. این ادعا تنها از کسانی ساخته است که از ماهیت علوم جدید و تاریخ پیدایش و تحولات آنها بالکل بیخبر باشند. زیرا می دانیم که علوم جدید که آغاز آنها به عنوان سرفصل یک دوره ی جدید از فرهنگ و تمدن بشری شناخته شده همراه با یک انقلاب در نگاه انسان به جهان بود: انقلاب کپرنیکی، که با پذیرش مرکزیت خورشید در منظومه ی خورشیدی و بیرون راندن زمین از جایگاه فاخر مرکزی آن جایگاه انسان در مجموعه ی هستی را نیز در نظر دانشمندان و اندیشمندان تغییرداد. اما این انقلاب که منشاءِ پیشرفت های وسیع و سریعی در همه ی علوم دیگر نیز شد آخرین انقلاب در علم نوین نبود. علوم از این زمان به بعد به دنبال دگرگونی های جزئی و کمّی بسیار خود و انباشت آنها بارها دستخوش انقلاب های دیگری نیز شده اند. و امروز ما از ریاضیات تا فیزیک، شیمی، زیست شناسی و کیهان شناسی هیچیک از علوم جدید را سراغ نداریم که در دو قرن اخیر دستخوش یک یا چند انقلاب نشده باشد. تنها بگوییم که در هر یک از علوم پایه مانند ریاضیات، فیزیک، شیمی، زیست‍شناسی، و کیهان‍شناسی چند انقلاب بنیادی رخداده که نگاه اهل‍کار به مبانی آنها را دچار دگرگونی های بزرگ کیفی کرده است. از آنجا که برشماردن این انقلاب ها در همه ی علوم در این مختصر امکان ناپذیر است تنها به یادآوری فهرست وار انقلاب هایی که از پایان سده ی نوزده تا امروز در فیزیک رخ داده بس می کنیم.

در فیزیک چندین انقلاب رخ داده که نظریه ی کوانتمی اول (وجود کوانتوم انرژی؛ ماکس پلانک، 1920؛ کوانتوم نور یا فوتون، آینشتین 1925)، نظریه ی کوانتمی دوم ( نیلس بور و سومرفلد، 1913) و نظریه ی کوانتمی سوم (شرویدینگر و هایزنبرگ، 1925، دیراک سالهای 30)، نظریه ی نسبیت خصوصی (آینشتین، 1905)، نظریه ی نسبیت عمومی (آینشتین، 1915)،  نظریه ی کائوس دترمینیست (نیمه ی دوم قرن بیستم)، شمار آنها را به شش می رساند. این نظریه ها هر یک انقلابی در چارچوب این علم و در فهم ما از جهان مادی بوده است۴.

پس یکی دیگر از ایرادات عمده بر ارائه ی مارکسیسم به مثابه ی یک علم یا یک نظریه ی علمی (پیداست که این دو بیان معادل هم نیستند) این است که از قرن نوزدهم تا کنون، یعنی دورانی که از عمر مارکسیسم می گذرد، گویی انقلابی در  این «علم» رخ نداده است. زیرا اگر انقلابی بدانگونه که در ریاضیات یا فیزیک دیده ایم در مارکسیسم هم رخداده بود مسلماً در جایی از آن سخنی می رفت. مگر آنکه از راه هزل بگوییم لنینیسم انقلاب در مارکسیسم و استالینیسم انقلاب در لنینسم و مائوییسم انقلاب در استالینیسم بوده است !

«ما کمونیست ها مردمانی هستیم ازسرشت ویژه؛

ما از مصالح خاصی برش یافته ایم...»

باید افزود که، ایدئولوژی هژمونیست، چنان که در مورد ادعای علمی بودن نظریات سیاسی اش گفته شد، عیناً مانند دین، در مورد همه ی شئون زندگی اجتماعی و ابعاد فرهنگی آن نیز به اشکال دیگری ادعای برتری دارد و نه تنها نظر ویژه ای ارائه می دهد بلکه در مورد آن هم با توسل به تروریسم فکری، یعنی با قهقرایی نامیدن و ارتجاعی خواندن نظرهای دیگر، تحقیر فرهنگی و اجتماعی صاحبان نظرهای مخالف یا متفاوت را درپیش‍گرفته، به برقراری نوعی اشرافیت فرهنگی به نفع خود می پردازد. می دانیم که رقیبان مذهبی اینگونه ایدئولوژی نیز، برای دستیابی به توان رقابت با آن، هر چند اصول باورهایشان از عقاید دینی آنان سرچشمه می گرفت ناچاربودند آنها را علمی یا منطبق با علم بنامند. در نقطه ی مقابل، جامعیت و شمول دامنه ی احکام ایدئولوژی هژمونیست مدرن بر همه ی امور جامعه و زندگی نیز چندان گسترده بود که برای باورمندان به آن جای نوعی مذهب را می گرفت؛ با توان پاسخ به همه ی پرسش های ممکن در هر زمینه،  رفع هرگونه تردید در هر امر، و همه ی آرامش خاطری که معمولاً مذاهب برای پیروان خود فراهم می آورند. بسیاری از رویگردان شدگان از این نوع باور ایدئولوژیک در اظهار نظرهای بعدی خود در این باره سخن گفته اند.   

در راستای این شیوه ی کار و تبلیغات است که پیروان و هواداران حزب توده ده ها سال مدعی شده اند که این حزب در جامعه ی ایرانِ بعد از شهریور بیست، «نخستین حزب سازمان یافته» و بزرگی بود که « از پشتیبانی اکثریت عظیمی از نیروهای ترقیخواه و روشنفکران ایران پشتیبانی می شد[کذا]»، و، به عبارت دیگر، در این طرز برخورد خصلت شبهِنظامی حزب توده و اطاعت کورکورانه از رهبری که تحت عنوان «مرکزیت دموکراتیکِ» لنینی ـ استالینی اعمال می شد «سازماندهی» و «سازمان یافتگی» نمونه معرفی شده و می شود؛ و باز همچنان از قول آنها می توانیم بخوانیم که این حزب تنها حزب پیشرو و بل بنیانگذار «افکار نو و ترقیخواهانه» بوده و توانسته بوده که بهترین استعدادهای فرهنگی و هنری را در خود و در پیرامون خود گردآورَد. و امروز نیز، حتی علی رغم ورشکستگی سیاسی و فکری کامل حزب توده، و نظائر آن در جهان، این «فرهنگ توده‍ای» از پیروان و هواداران این حزب زائل نشده و هستند کسانی که هنوز هم از آن به همین لحن سخن می گویند و در میان آنان نگاه اشرافانه به خود و نگاه از بالا به دیگران کاملاً متروک نشده‍است. این سخن تاریخی استالین در روز بزرگداشت لنین در کنار کالبد او، که گفت «ما کمونیست ها مردمانی هستیم ازسرشتی ویژه ؛ ما از مصالح خاصی برش یافته ایم ...»، جملاتی که نمودار همان ویژگی است که لنین خود آن را «کبر کمونیستی» نامیده و اعضاء حزب را از آن برحذرداشته بود، دراکثر کمونیست های جهان و ایران گاه ناخودآگاه و اکثراً هم بسیارآگاهانه تجسم یافته بود. شک نیست که اینجا نیز همچنان با اسطوره ‍سازی سروکار داریم. امتیازات فرهنگی حزب توده و هواداران آن بر دیگران نیز، درست مانند «امتیاز علمی» ایدئولوژی آن، ساخته و پرداخته ی یک سیستم ورزیده و جاافتاده‍ی تبلیغاتی است. حزب توده در ایران، پس از شهریور بیست، یعنی زمانی به ساختن این اسطوره پرداخت که در غرب بخش عمده‍ی آن عده از نمایندگان برجسته‍ی فرهنگ غرب که در اولین سالهای پس از تأسیس شوروی دچار شیفتگی به این رژیم نوظهور و ناشناس شده‍بودند، سالیان دراز بود که از آن رویگردان شده به نقد بیرحمانه‍ی خصلت های ضدآزادی و جنایات آن پرداخته‍بودند. امثال آندره ژید، آندره مالرو،  آندره بروتون، سیمون وِیل (فیلسوف فرانسوی)، بوریس سووارین در فرانسه بسیار بودند؛ همچون برتران راسل، آرتور کوستلر، و بسیاری دیگر در کشورهای دیگر اروپا. و در خود شوروی، پس از خودکشی مایاکوفسکی، نویسندگان برجسته ای مانند واسیلی گرُوسمن، شاعر و نویسنده‍ی بزرگ، بوریس پاسترناک، نویسنده‍ی بزرگ، سولژنیتزین، ... که همگی از هواداران سرسخت نظام شوروی در اولین دوران آن بودند. اما گویی این «روشنفکران» ایرانی حزب توده، هرگز نامی از این برگزیدگان فرهنگ غرب هم نشنیده‍بودند، ولو این که نام این شاعران و نویسندگان روس را، که تحت سانسور بوده اند، و بسیاری دیگر از آنها را نیز که هنوز هم خوب شناخته نشده‍اند، نمی شناختند.  

 

عدم آزادی عقیده، بیان و سازماندهی 

و نتیجه ی آن : فقدان تربیت دموکراتیک

نمونه ی حزب رستاخیز

طیف چهارم ستایشگران دوران حکومت فردی، که با دادِ سخن درباره ی «إصلاحات» از فرط ستایش به پراکنده گویی می رسند، به جوانان انقلابی سالهای 56 و 57 خرده می گیرند که، نه تنها از لحاظ سیاسی بیسواد بودند، از آزادی هم چیزی نمی دانستند و حتی در باطن افکارشان مخالف دموکراسی نیز بودند. این نادرست نیست اما باید دید آیا این خردگیران خودشان هوادار دموکراسی بوده اند و آزادی را می شناخته اند؟

آنان هنگامی که از «انقلاب سفید»، بویژه «اعطای» حق رأی به زنان سخن می گویند، نگاهشان بدون کمترین دید انتقادی است ـ حتی درباره «إصلاحات ارضی» که سبب به هم ریختن ساخت کشاورزی کشور، ورشکستگی بسیاری از کشاورزان و سرازیرشدن آنان به سوی  حاشیه ی شهرها و رشد فرزندانشان در این شرایط شد؛ فرزندان ریشه کن شده ای که دیگر نه فرهنگ روستایی داشتند نه فرهنگ شهرنشینی، یعنی شکارهای رایگان و گوارایی بودند برای عوامفریبان توتالیتری چون خمینی، ـ و این ستایشگران بلاقیدوشرط انقلاب سفید به جامعه ایراد می گیرند که بدون هیچ درکی از آزادی به دیکتاتوری اعتراض می کرد. به اینگونه سخنان پرتناقض خود همچنین می افزایند که بدون « توسعه ی اقتصادی» امکان توسعه ی سیاسی نبود و پادشاه با توسعه ی اقتصادی به مثابه ی زمینه ی لازم برای توسعه ی سیاسی کوشید تا شرایط پیشین تحقق آن را فراهم سازد؛ به عبارت دیگر قراربود که شرایط مدرنیته ی سیاسی و فرهنگی به مدد مدرنیسم در زندگی مادی فراهم گردد، نه وارونه ی آن: یعنی تحقق پیشرفت های مادی در سایه ی دموکراسی و نظارت ملت بر امور خود. در عین حال هم از جامعه ی معترض آن روز طلبکارند که چرا معنی دموکراسی را  نمی دانسته و بدون اندک فهمی از آزادی به استبداد و خودرأیی پادشاه معترض بوده است. حتی هوشمندترین آنان نیز در اینگونه شبهه ها، اگر نگوییم مغالطه ها، از خود نمی پرسند که نسلی که به ضرب ممنوعیت کنش سیاسی و سانسور او را با آزادی و دموکراسی بیگانه نگهداشته بودند و از این مقولات نامی بیشتر نشنیده بود و کمترین امکان شناخت نظری و تربیت عملی برای آن را نیافته بود چگونه می توانست حتی به مبانی اولیه ی این فرهنگ وسیع و پیچیده دست یابد. در مقدمه ی این نوشته هم به این پرسش پرداخته بودیم.

آزادیخواهی هم یک روحیه است و هم یک گرایش اجتماعی. دوست داشتن آزادی خودانگیخته نیست و نیازمند تربیت خاص خود است. کسانی که همیشه در بردگی یا در بند نوعی اسارت زندگی کرده اند هر اندازه هم که از این وضع رنج ببرند و از ان متنفر باشند الزاماً دوستدار آزادی نیستند و حتی از آن می ترسند. زیرا آزادی نیازمند مدیریت بر خود است و این مدیریت بر خود همراه با پذیرش مسئولیت های آن و خطرهایی است که مسئولیت پذیری دربردارد. و آنان این مسئولیت پذیری و خطرپذیریری را در زمان خود نیاموخته اند. این همان مسأله ای است که اریک فروم (Erich Fromm) روانکاو و فیلسوف نامدار مارکسیست، یکی از بنیانگذاران مکتب فرانکفورت، و نویسنده ی آثار بسیار چون انسان از خود بیگانه و انسان سالم در یکی دیگر از کتابهای دیگر خود بنام ترس از آزادی (fear of freedom) به تفصیل توضیح داده است. او از جمله نشان می دهد که کسانی که در عمل به اطاعت، یا در نظر به پیروی کورکورانه، و آسایش حاصل از آن عادت کرده اند به محض رهایی از بند اطاعت، ناخودآگاه به دنبال سرکرده یا راهنمای دیگری می روند، حتی سروری مقتدرتر از آن که نتوانسته بود اقتدار خود را برپانگهدارد؛ زیرا آنان از آزادی تازه ی خود و مسئولیت های حاصل از آن به شدت در هراسند. و هم او بازمی نماید که چگونه این منش ها همان اندازه که در برابر قدرت اطاعت و کرنش می کنند، نسبت به ضعیف و زیردست بی رحم و سنگدل اند.

 اینها مختصری در مورد وجه فردی آزادیخواهی بود، اما وجه اجتماعی آزادیخواهی هم که نیازمند همکاری و فهم یکدیگر است خودبخود حاصل نمی شود.

 آیا اندیشه ی دموکراسی مدرن که دستیابی به آن برای انسانیت نیازمند هزاران سال تجربه و جشیدن سردوگرم بوده از ریاضیات و فیزیک دبیرستان ساده تر است؛ آیا بازی پیچیده ی دموکراسی که هم نیازمند دانش نظری و هم درگروِ تمرین روزمره و درازمدت عملی است از شطرنج و فوتبال ساده تر است که بدون هیچ زمینی برای بازی به صورت خودآموز آموخته شود یا چون علم لَدُنّی به دلها الهام گردد. آیا دستگاه قدرتی که از کمترین آموزش این فرهنگ نظری ـ عملی، و حتی از درک ارزش و اهمیت نهضت مشروطه و محصول گرانبهای آن، قانون اساسی، که مدام مورد تجاوز است، جلوگیری می کند، باید از آنان در این مورد طلبکار باشد و هواداران سینه چاک آن، حق داشتند از جوانانِ به تنگ آمده از سانسور و خفقان اندیشه و عمل سیاسی انتظار اعجاز سیاسی و فکری داشته باشند. آیا در غیاب آزادی و احزاب سیاسی آزادیخواه که باید محل آموزش و تمرین دموکراسی برای شهروندان و خاصه جوانان باشند و به برخورد آراء و عقاید که تنها مکتب آزاداندیشی سیاسی است میدان دهند مجذوب شدن اینان به سخنان بی سروته امثال آل احمد یا یک اخوند عوامفریب جای شگفتی دارد. آیا جز این است که این جوانان «بیسواد» محصول بوته ی فقر فرهنگ سیاسی حاکم و قربانی تبلیغات شبانه روزی فکر واحد حاکم و نتیجه ی طغیان، اما طغیان کور علیه آن بودند. اگر پدیده ی خمینیسم و پیروی توده ای از آن  را نوعی گندیدگی سیاسی و فرهنگی بنامیم، آیا این گندیدگی هم از سر شروع نشده بود؛ حاصل فقر و نازایی سیاسی بالایی ها و انتقال اجتناب ناپذیر آن به پایینی ها نبود ؟!      

هنگام بررسی در این مورد می توانیم این ماهیت یکسان، و خاصه ریشه ی مشترک را با یادآوری برخی از همانندی های پرمعنا میان رفتارهای دو طیف یکم و چهارم  نشان دهیم. ضمناً فراموش نکنیم که این «دو طیف» در دوران استبداد صغیر یکی بیش نبودند: شاه قاجار و درباریان و دنباله ی آخوندی آنها در وجود شیخ فضل الله نوری و امثال او که دست در دست برضد آزادی تازه بدست آمده توطئه می کردند!

در واپسین سالهای حکومت فردی محمدرضا شاه، خاصه در زمان درآمدهای سرشار نفت، که غرور پادشاه به اوج خود رسیده بود، او، حتی بدون اطلاع نزدیکترین همکاران خود چون نخست وزیر، تصمیم به انحلال احزاب دولتی پیشین و تأسیس حزب واحد رستاخیز، که به دلیل واحد بودن یکی از نشانه های حکومت های توتالیتر بود، و تنها یک نشانه از آن بود، گرفت. حتی به این هم بسنده نکرد و در سخنرانی اعجاب انگیزی که همه را غافلگیرکرده بود گفت همه ی مردم باید عضو این حزب شوند و هر که مایل نیست می تواند گذرنامه بگیرد و از کشور خارج گردد. بسیاری نه تنها بصورت جمعی بدان پیوستند، بلکه چاپلوسانه زبان به ستایش از این اقدام نیز گشودند و گروهی نیز مأمور شدند که به اصطلاح تئوری یا«دیالکتیک» این جنبش و حزب را تدوین نمایند. مهم این است که بدانیم این  یکصدایی تنها نتیجه ی ابتکار شخص محمدرضا شاه نبود. در شرایط حکومت فردی و دوران درازی از فقدان آزادی عقیده و بیان، بخش مهمی از جامعه، خاصه درس خواندگان جویای نام طی سالیان برای اینگونه رفتارها آمادگی یافته بودند. اما این رفتار، از سوی پادشاهی که توتالیتر هم نبود، مدعیان سنتی و ریشه دارتری نیز در جامعه ی ما داشت که مخالف حزب واحد نبودند اما حزب واحد برحق را از آن خود می دانستند؛ همان حزبی که، در همان زمان، در همان شرایطِ  بسته ی سیاسی و فرهنگی جامعه، در زیر پوست آن، فرصت رشد یافته بود و، چندسالی پس از آن، با عنوان حزب فقط حزب الله ظهور کرد. مهم این است که بدانیم به رغم ظواهر، میان این دو نوع حزب واحد، بر خلاف وجوه تفاوت، وجوه تشابه آنها بسیار مهم تر بود. زیرا وجود حزب واحد است که تعیین کننده ی وجوه سیاسی دیگر یک نظام و جامعه است نه دادن این یا آن امتیاز به این و آن بخش جامعه، مانند حق رأی زنان، اما در جامعه ای که در آن تأسیس حزب آزاد نیست ! پدیده ی چشمگیری که می تواند به فهم این موضوع کمک کند شباهت های رفتار توده های سیاست زدوده در برابر رهبر بزرگ است، آن رهبر بزرگ هر که می بود. در فرهنگی که یکی از نخست وزیران در مورد اصطلاح «شخص اول مملکت» تا جایی می رود که می گوید: «یعنی چه ؟ مگر شخص دوم هم داریم» (هویدا)، چه جای شگفتی که پس از ورود خمینی و به راه افتادن تبلیغات برای رفراندم جمهوری اسلامی با رفتار زیر روبرو شویم: در خیابان تخت جمشید، از سر در شرکت ملی نفت ایران، نوار پهنی تا آن سوی خیابان آویخته شده که بر روی آن می خوانیم:

«ما، کارگران، کارکنان و کارمندان شرکت ملی نفت ایران، همگی،

به فرمان امام خمینی به جمهوری اسلامی ایران رأی می دهیم»

موضوع بسی بزرگتر از آن است که بتوان تصورکرد. شرکت ملی نفت ایران، با تأسیسات عظیم و شعبه های فنی و مدیریتی وسیع، هزاران کارگر و کارمند و کارشناس و مدیرانی با سطح کارشناسی جهانی، و درآمدهای سرشار آن، یکی از بزرگترین مؤسسات اقتصادی جهان بود. از سوی دیگر رأی دادن در یک همه پرسی به معنی دادن نظر مستقل فردی در یک شور ملی و عمومی است نه یک همصدایی یا آواز جمعی یکصدا. چگونه می توان تصور کرد که همه ی هزاران وابسته ی مؤسسه ای به عظمت شرکت ملی نفت ایران بتوانند حتی در یک امر بسیار ساده نظر واحد داشته باشند، تا چه رسد به امری به اهمیت تاریخی همه پرسی درباره ی نظام آینده ی کشور؛ به علاوه آنهمه ایرانی درس خوانده با هزاران مدیر و کارشناس، هیچیک دارای نظری مستقل درباره امری چندان مهم نداشته باشند؛ افزون بر این می پرسیم، این همصدایی و اتفاق نظر از چه راهی سنجیده شده و به دست آمده بود؟ آیا از همه نظرشان را پرسیده بودند؟ پیداست که چنین نبوده؛ زیرا در آن فرهنگ سیاسی رستاخیزی لازم نبود که برای اعلام نظر عموم واقعاً نظر عموم پرسیده یاشنیده می شد. آیا زمانی که این نظر «عمومی» را کسانی اعلام می کردند کسی را زهره ی آن بود که خلاف آن را بگوید و بخواهد که او را مستثنی کنند؟! «فرمانی» از بالا، خواه از پادشاه خواه از امام، برای تعیین نظر همه کافی بود. تازه این نوار تنها بر سردر شرکت نفت آویخته نشده بود. نوارهای کوچکتری در بسیاری از کویها و برزن ها با همان مضمون، بنام مردم اینجا و آنجا دیده می شد. به عبارت دیگر از همه ی مردم پیشاپیش «همه پرسی» شده بود و آنچه پس از آن با ریختن رأی به صندوق ها صورت می گرفت تشریفاتی بیش نبود!

در مثالی از این نوع و مثال های مشابه دیگر روشن می شود که چگونه و چرا مردمی، با همان فرهنگ ملی سنتی خود، که در دوران نهضت مشروطه برای یاوه های شیخ فضل الله نوری تره هم خرد نمی کردند، زمانی اینگونه سربراه و گوش به فرمان می شوند، یا در بهترین حالت ساکت می مانند. در اینجاست که همانندی های طیف یکم و طیف چهارم، به رغم تفاوت های سطحی آنها آشکار می شود!

اما در این گذرگاهها تنها ردپای دو طیف یکم و چهارم بطور مستقیم و غیرمستقیم دیده نمی شود. طیف دوم هم، که در زمان خود بازی رستاخیزی را ننگین می دانست در این بازی رستاخیزی دوم تمام قد حضوردارد و نه تنها ایرادی در آن نمی بیند، بل در شوربخشیدن به آن و کمک به پیروزی اش کوشاست. و اینها همگی وجود فرهنگی یکسان در زیر پوشش های گوناگون را آشکارمی سازد. در همین زمینه، می ماند رفتار طیف سوم، طیف متعلق به نهضت ملی. همه می دانند که رفتار بخشی از این طیف نیز کمترین تفاوتی با دو طیف یکم و دوم نداشت. رفتار رستاخیزی که به ظاهر متعلق به طیف چهارم بود، حتی در بخشی از این طیف سوم نیز دیده شد؛ طیفی که، از لحاظ تاریخی، علت وجودی آن پاسداری از میراث مشروطه در برابر همه گونه قدرت غیرملی یا فردی، و در نتیجه مخالفت با هرگونه یکدست سازی جامعه و اطاعت آن از مرجع واحدی جز اراده ی ملت در شکل بیان دموکراتیک آن بود. اما اصالت این طیف در آنجا ظاهر شد که از دل آن بخشی، به سرکردگی شخصیتی اصیل و استثنائی که همه ی این مکانیسم ها را بخوبی می شناخت و خنثی ساختن آنها را وظیفه ای حیاتی می دانست، در برابر فاجعه ای که در حال رخدادن بود، برخاست و راه را از بیراه نشان داد، هر چند که طیف های دیگر و بخش دیگری از همان  طیف «خودی» را در برابر خود می یافت. بررسی این طیف و فرآیندی که به تجزیه ی آن انجامید موضوع بخش پایانی این نوشته است.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

۴ باید یادآورشد که در معرفت شناسی غالباً علوم را به دو گروه نرم و سخت تقسیم می کنند. علوم سخت، یا صُلب، شامل علوم طبیعی است که بیشتر دارای روش های تجربی خاص خود و مهم تر از آن زبان صوری ویژه ای هستند که نظردادن در آنها را برای غیراهل اگر ناممکن نکند بسیار دشوار می سازد. در علوم نرم که بیشتر شامل علوم انسانی است و به زندگی اجتماعی هم بیشتر مربوط می شود بسیاری با اندکی آشنایی نیز اظهارنظر می کنند. آنچه درباره ی انقلاب های علمی گفته شد بیشتر درباره ی علوم سخت صدق می کند زیرا در این دسته از علوم با رد نظریات پیشین آنها دیگر جز به عنوان یادآوری تاریخی، یا به مثابه ی تقریبی از نظریه ی جدید، پیش کشیده نمی  شوند. در علوم انسانی و «نرم» کمتر نظریه ای با پیدایش نظریه های جدید کنارگذاشته می شود، و غالباً چندین نظریه ی مشهور همزمان درباره ی یک پرسش مطرح است و حتی تدریس می شود. به همین دلیل نیز در این علوم مشکل می توان از انقلاب علمی سخن گفت. اما این امر همچنین حاکی از کمبود در دقت علمی آنها و به اصطلاح «قابل بحث بودن» یا همان نرمی فرضیه های آنها نیز هست.

 

بخش سوم

به مناسبت ۲۲ بهمن ماه

نگاهی

به ریشه های ژرف یک فاجعه ی ملی

مبنای رفتارهای دوگانه در طیف سوم

طیف نهضت ملی

دیدگاه‌ و نظرات ابراز شده در این مطلب، نظر نویسنده بوده و لزوما سیاست یا موضع ایرانگلوبال را منعکس نمی‌کند.

رضا وضعی
برگرفته از:
ایمیل دریافتی

فیسبوک - تلگرامفیسبوک - تلگرامصفحه شما

توجه داشته باشید کامنت‌هایی که مربوط به موضوع مطلب نباشند، منتشر نخواهند شد! 

افزودن دیدگاه جدید

لطفا در صورتیکه درباره مقاله‌ای نظر می‌دهید، عنوان مقاله را در اینجا تایپ کنید

متن ساده

  • تگ‌های HTML مجاز نیستند.
  • خطوط و پاراگراف‌ها بطور خودکار اعمال می‌شوند.
  • Web page addresses and email addresses turn into links automatically.

لطفا نظر خودتان را فقط یک بار بفرستید. کامنتهای تکراری بطور اتوماتیک حذف می شوند و امکان انتشار آنها وجود ندارد.

CAPTCHA
لطفا حروف را با خط فارسی و بدون فاصله وارد کنید CAPTCHA ی تصویری
کاراکترهای نمایش داده شده در تصویر را وارد کنید.