نقش روشنفکران در انقلاب حاصل چیست؟ جبر؟ جهل؟ یا انتخاب؟

روشنفکران دوران شاه که سردمداران اندیشه سیاسی بودند در تشویق انقلاب ‏‏۱۳۵۷ نقش داشتند. علی شریعتی شاید مهمترین ایدئولوگی بود که زمینه ‏انقلاب را میان طبقه متوسط فراهم کرد و سرانجام (خواسته یا ناخواسته) صحنه را تحویل طوفان بنیادگرایی ‏ایت‌الله خمینی داد. ‏

اکنون می‌توان پرسید کار این روشنفکران حاصل جبر تاریخی بود؟ یا حاصل دانش ‏محدود؟ یا حاصل انتخابی آگاهانه؟ و یا ترکیبی از هر سه عامل؟

‏

۱ - استدلال "جبر تاریخی" در قبال روشنفکران انقلاب-پسند این است که چون ‏فضای اجتماعی بسته است و فرصت فعالیت آزاد سیاسی وجود ندارد ‏روشنفکر ایرانی به اجبار به فعالیت رادیکال و انقلابی متوسل می‌شود، و در این شرایط، حتی استفاده از اسلحه را به معنای "دفاع از خود" تفسیر می‌کند. ‏

‏۲ - استدلال "دانش محدود یا جهل" این است که فراسوی شرایط اجتماعی، ‏شعور، فرهنگ و دانایی روشنفکران ما محدود بود. روح حاکم زمانه، "انقلابی" بود، ‏مبارزه جهان سوم با استعمار را می‌طلبید، به انقلاب کوبا و الجزایر نظر داشت و ‏فرانس فانون را راهنما قرار می‌داد. بر این اساس، بسیاری از روشنفکران خشونت ‏سیاسی را توجیه ‌کردند و به این نظریه مائو معتقد شدند که قدرت سیاسی از لوله تفنگ ‏خارج می‌شود. ‏

‏

۳ - استدلال سوم این است که مبنای کار روشنفکران "انتخابی آگاهانه" بود. ‏برای مثال اگر موقعیت فردی مانند شریعتی را بررسی کنیم، می‌بینیم شریعتی ‏‏– با توجه به نبوغ کم مانند، تحصیلات عالیه و تجربه اروپا – امکان و اراده و آزادی ‏انتخاب را داشت. شریعتی راه انقلابی را انتخاب کرد درحالیکه راه‌های دیگری هم وجود داشت. او و دیگر روشنفکران می‌توانستند برای پیش برد نظریه دیگری فکر کنند، ‏کتاب بنویسند، زندان بکشند و آواره شوند. به عنوان نمونه، می‌توانستند شور، ‏شعور و نبوغ خود را برای ساختمان یک اندیشه رفرمیستی بکار بگیرند و به مثابه ‏یک عنصر "میانه‌رو" وارد صحنه اجتماعی شوند. ‏

بعد از وقوع انقلاب بسیاری از روشنفکرانی که حامی سرنگونی رژیم پهلوی بودند ‏ابراز ندامت و پشیمانی کردند و این استدلال را ارائه دادند که کارشان از روی ‏جبر یا جهل بود. برخی حتی پوزش طلبیدند.‏ باید دید که فردا، فعالین امروز چه استدلالی در تفسیر رفتار خود ارائه خواهند کرد.