امروز (دوم مه ۲۰۲۱) را می‌توان روز پرحاشیه رابطه ایران و آمریکا طی یک سال گذشته نامید. این روز با اعلام نتایج مذاکرات برجام و اظهارنظر عباس عراقچی، مذاکره‌کننده ارشد هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران، دراین‌خصوص آغاز شد که خبر از «موافقت با خروج نام اکثریت افراد، اشخاص و نهادها» از فهرست تحریم‌های آمریکا می‌داد.

این مقام ارشد وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در مصاحبه‌ای با خبرنگار صداوسیمای ایران در وین، تأکید کرد: «تحریم‌های موضوعی و بخشی مثل تحریم بخش انرژی ایران که شامل نفت و گاز می‌شود یا تحریم صنعت خودرو، تحریم مالی، بانکی و بندرها، بر اساس توافقاتی که تا الان صوت گرفته است، باید برداشته شود و توافق هم در این زمینه وجود دارد.»

ساعتی بعد، شبکه المیادین لبنان، نزدیک به گروه حزب‌الله، اعلام کرد که طی توافقی، دولت آمریکا با آزادی ۴زندانی ایرانی، به‌علاوه آزاد شدن ۷ میلیارد دلار از اموال بلوکه شده ایران در آن کشور موافقت کرده است. همچنین، این شبکه لبنانی ادعا کرد که ایران نیز در مقابل چهار متهم به جاسوسی برای سازمان اطلاعات آمریکا را آزاد خواهد کرد.

در آن گزارش همچنین آمده بود که توافق مشابهی میان طرف بریتانیایی و مذاکره‌کنندگان ایرانی حاصل شده است. شبکه خبری الجزیره ضمن تأیید این موضوع اعلام کرد که  تهران نازنین زاغری را در ازای دریافت ۴۰۰میلیون پوند از اموال بلوکه شده آن کشور در بریتانیا، آزاد می‌کند.

چندی قبل، خبرگزاری فرانسه در خصوص مطالبات ایران از بریتانیا نوشته بود که آن کشور بدهی خود را به دلیل قرارداد فروش تانک چیفتن به ایران پذیرفته است، اما به دلیل تحریم‌های آمریکا قادر به پرداخت آن نیست.

اما در همین ساعت‌ها که خبر مربوط به تبادل زندانیان ایرانی و آمریکایی و بریتانیایی تیتر اول رسانه‌های جهان بود، علی خامنه‌ای پس از یک هفته سکوت خود را شکست و دررابطه ‌با انتشار فایل صوتی ظریف و نظر وی در مورد فعالیت‌هایی در سیاست خارجه ایران که از آن تعبیر به «میدان» شده بود و متوجه تأثیرگذاری سردار قاسم سلیمانی بر روند سیاست خارجه جمهوری اسلامی بود، واکنش نشان داد.

رهبر نظام حاکم بر ایران به صورت تلویحی اظهارات محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه دولت ایران، را «مایه تعجب و تاسف» و «تکرار حرف‌های خصمانه دشمنان و آمریکا» دانست.

رهبر جمهوری اسلامی ایران با انتقاد از اظهارنظر ظریف، سپاه قدس را عامل تأثیرگذار و تعیین‌کننده نفوذ ایران در غرب آسیا دانست و اظهارنظر مطرح شده را خطایی بزرگ معرفی کرد که نباید از مسئولان جمهوری اسلامی سر بزند.

این اظهارنظر با استقبال وسیع جریان تندرو در فضای مجازی روبه‌رو شد. علی خامنه‌ای در باره نقش و نفوذ قاسم سلیمانی، فرمانده سابق سپاه قدس، نیز وی را سردار تأثیرگذار ایران و مایه افتخار کشور و رشک دشمنان معرفی کرد که خود به دنبال شهادت بوده است.

به این ترتیب، بسیاری از تحلیل‌گران سیاسی در فضای مجازی، نظر مطرح شده از سوی رهبر نظام حاکم بر ایران را پایانی بر حضور سیاسی محمدجواد ظریف دانستند و احتمال دادند که به‌زودی اخبار استعفا یا برکناری وی منتشر شود. 

این جمله که علی خامنه‌ای به‌صورت روشن میدان را به دیپلماسی ترجیح داد و آن وزارت‌خانه را تعیین‌کننده سیاست‌های خارجی حکومت ندانست، بلکه مجری تصمیم‌های مسئولان نظامی و امنیتی کشور در حوزه دیپلماسی معرفی کرد، به‌سرعت از سوی کاربران فضای مجازی مورد نقد و نظر قرار گرفت. 

بعضی آن را فصل‌الخطاب در خصوص سیاست خارجی ایران در منطقه و در قبال آمریکا و متحدانش دانستند، و بعضی دیگر، مانند عباس عبدی، از چهره‌های شناخته شده اصلاح‌طلب، با انتشار مطلبی در تویترِ خود این طور به مسئله اشاره کردند که با توجه به صحبت رهبر جمهوری اسلامی ایران در خصوص تعیین نشدن سیاست خارجی در وزارت امور خارجه که تأیید صحبت‌های ظریف بوده است، شرایطی را ایجاد کرده است که باید اصول‌گرایان پاسخ بدهند آیا آقای عراقچی در وین در حال سیاست‌گذاری است، یا اجرای سیاست‌های بالادستی؟

در همین حال، محمدجواد ظریف با انتشار پستی در صفحه اینستاگرام خود ضمن مشفقانه خواندن «بیانات» رهبر جمهوری اسلامی ایران، آن را ختم کلام و نقطه پایان بحث‌های کارشناسی دانست و خود را نه به‌عنوان وزیر امور خارجه، که در مقام یک کارگزار و پژوهشگر روابط خارجی پیرو نظر و تصمیم رهبری، و آن روند را ضرورتی غیرقابل‌انکار برای سیاست خارجه ایران دانست. 

در حالی که فضای سیاسی در ایران متوجه اظهارنظر رهبر جمهوری اسلامی بود و در خارج از ایران معطوف به نظر عباس عراقچی و گزارش المیادین در مورد تبادل زندانیان میان ایران و آمریکا، بلومبرگ با انتشار خبری به نقل از «مشاور امنیت ملی آمریکا» گفت هنوز توافقی میان آن کشور و ایران در جریان مذاکرات وین به دست نیامده است. جیک سالیوان گفت: «ما در وین به توافق نرسیده‌ایم. اختلافاتی وجود دارد که باید بر آن‌ها غلبه کرد.»

اما روز قبل، وزارت خارجه روسیه در بیانیه‌ای در خصوص مذاکرات روز شنبه در وین تأکید کرده بود که «تبادل نظر مشروح و سودمندی در خصوص دورنمای لغو تحریم‌های ضدایرانی آمریکا و نیز گام‌های مورد انتظار از ایران برای بازگشت به تعهدات برجامی این کشور صورت گرفت.»

پس از انتشار این خبر بود که ند پرایس، سخنگوی وزارت خارجه آمریکا، هرگونه دستیابی به توافق با ایران درباره تبادل زندانیان را رد کرد. او توضیح داد: «گزارش‌ها در این باره که توافق تبادل زندانیان (با ایران) حاصل شده، صحیح نیست. همان‌طور که گفته‌ایم، ما همیشه موضوع زندانیان بازداشتی یا مفقود شده در ایران را مطرح می‌کنیم. تا زمانی که آن‌ها را به خانواده‌هاشان برسانیم، توقف نخواهیم کرد.»

به این ترتیب، روز پرحاشیه سیاست خارجی ایران و روابط ایران و آمریکا و غرب به نقطه‌ای بازگشت که ظاهراً در آن قرار است بازیگر اصلی حل‌وفصل چالش‌های موجود در این روابط، از صحنه کنار گذاشته شود. علی خامنه‌ای میدان را برای حکومت جمهوری اسلامی مقدم بر دیپلماسی دانست. این موضوع پیامی روشن برای طرف‌های مذاکره‌کننده می‌تواند همراه داشته باشد.

از سوی دیگر، واکنش آمریکا به خبر توافق در مذاکرات وین طی روز گذشته و انتشار خبر مبادله زندانیان و آزاد شدن بخشی از اموال بلوکه شده ایران، می‌تواند پیام روشنی از سوی آمریکا و طرف‌های غربی مذاکره باشد که حاضر نخواهند بود تحت فشار با ایران بر سر چالش‌های میان طرفین توافق کنند.

در عین حال، نمی‌توان نادیده گرفت که انتشار خبر توافق ایران و آمریکا از سوی شبکه خبری نزدیک به گروه حزب‌الله لبنان، می‌تواند ادامه تلاش‌های سیاسی گردانندگان داخلی میدان در ایران برای به تعویق انداختن توافق در مذاکره آمریکا و اروپا با آن کشور باشد؛ اقدامی که شاید بتوان آن را کامل‌کننده پازل انتشار فایل صوتی صحبت‌های وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی طی روزهای گذشته دانست.