وضعیت «پات» شدگی و نوعی بن‌بست در پرونده اتمی جمهوری اسلامی هم‌چنان ادامه دارد اما روسیه در حال پررنگ‌تر کردن نقش خود در این پرونده است.

نه «جو بایدن» و نه «ابراهیم رئیسی»، روسای جمهوری ایالات متحده و جمهوری اسلامی در سخنرانی‌های خود در مجمع عمومی سازمان ملل متحد نکته تازه‌ای درباره مذاکرات احیای توافق هسته‌ای برجام نداشتند. هر دو طرف مثل ماه‌های اخیر، بر ضرورت احیای توافق به شرط همکاری طرف مقابل گفتند.

وضعیتی که مذاکرات احیای برجام را به بن بست کشانده، حاصل ادامه توسعه برنامه اتمی جمهوری اسلامی و خودداری ایالات متحده از رفع تحریم‌های غیر اتمی دوره ریاست جمهوری «دونالد ترامپ» است. اما نه ایران در وضعیتی قرار دارد که اعلام کند یک‌سره از احیای توافق ناامید شده است و نه به نظر می‌رسد اقدام تازه‌ای در برابر جمهوری اسلامی در اولویت دولت ایالات متحده قرار دارد.

در حالی که دو طرف اصلی مذاکرات برجام، یعنی جمهوری اسلامی و ایالات متحده در اصطلاح بازی شطرنج، در حالت پات شدگی هستند، روسیه گام به گام نقشی تازه برای خود در این مذاکرات تعریف می‌کند و از حامی بلافصل جمهوری اسلامی بودن در حال فاصله‌گیری است.

«میخائیل اولیانف»، سفیر روسیه در سازمان‌های بین‌المللی مستقر در وین، از جمله آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که در مذاکرات احیای برجام در بهار ۱۴۰۰ حضور داشت، در توییتی که نوعی تهدید در آن مستتر است، از طولانی‌تر شدن روند از سرگیری مذاکرات انتقاد کرده و گفته بود روسیه خواهان از سرگیری مذاکرات از نقطه متوقف شده است.

معنی اظهارات سفیر روسیه این است که بر خلاف سخنان بسیار تند و انتقادی آیت‌الله «علی خامنه‌ای» از نتایج مذاکرات احیای برجام در وین، روسیه تمایلی به مذاکره بر سر مسایلی که قبلا درباره آن‌ها تصمیم‌گیری شده است، ندارد.

«عباس عراقچی»، مذاکره کننده ارشد اتمی جمهوری اسلامی در دولت «حسن روحانی» که در دولت رئیسی از کار برکنار شد، در آخرین دور مذاکراتی که به صورت غیرمستقیم با ایالات متحده گفت‌وگو می‌شد، اعلام کرده است که طرف‌های مذاکره در وین به متن توافق نهایی دست یافته‌اند و اختلافات باقی مانده‌ منوط به تصمیم‌گیری پایتخت‌ها، به‌ویژه در واشنگتن هستند.

با این اظهارات، تصور می‌شد که ایران و امریکا در آستانه احیای توافق برجام قرار گرفته‌اند؛ یعنی جمهوری اسلامی دوباره به محدودیت‌های اتمی بازگردد و ایالات متحده هم تحریم‌های اتمی دوره ترامپ را رفع کند. اما به شکلی غیر منتظره، خامنه‌ای در آخرین ملاقات با دولت روحانی و در اظهاراتی به غایت تلخ و بی‌سابقه، کل مذاکرات وین را بی‌حاصل خواند و گفت توافقات به دست آمده چیزی نیستند که درنهایت جمهوری اسلامی آن‌ها را بپذیرد: «امریکایی‌ها در زبان و وعده می‌گویند تحریم‌ها را بر می‌داریم اما تحریم‌ها را برنداشتند و برنمی‌دارند؛ ضمن آن که شرط هم می‌گذارند و می‌گویند باید در همین توافق، جمله‌ای بگنجانید که بعد درباره برخی موضوعات صحبت شود، وگرنه توافقی نخواهیم داشت. آن‌ها می‌خواهند با گذاشتن این جمله، بهانه‌ای برای دخالت‌های بعدی خود درباره اصل برجام و مسایل موشکی و منطقه‌ای فراهم کنند و اگر ایران حاضر به بحث درباره آن‌ها نشود، بگویند توافق را نقض کرده‌اید و توافق بی‌توافق.»

پس از این اظهارات، «کاظم غریب‌آبادی»، سفیر جمهوری اسلامی در آژانس که در مذاکرات همراه عراقچی بود، توضیح داد که امریکا لغو تحریم سپاه پاسداران را منوط به بندی کرده که ظاهرا مرتبط با برنامه موشک‌های بالستیک جمهوری اسلامی است.

مذاکره کنندگان در وین تا به آن‌جا پیش رفته بودند که کار نگارش سه سند و یک بیانیه برای احیای برجام به پایان رسیده بود. سند اول مربوط به تعهدات ایران در کاهش و عقب‌نشینی از توسعه برنامه اتمی، سند دوم مربوط به اقدامات ایالات متحده در رفع تحریم‌های دوره ترامپ، سند سوم درباره ترتیبات اجرایی تعهدات ایران و امریکا و یک بیانیه هم درباره اعلام به دست آمدن توافق احیای برجام بود.

از اظهارات غیرمستقیم مقام‌های جمهوری اسلامی می‌توان حدس زد که مذاکره بر سر برنامه موشکی در پیش‌نویس بیانیه اعلام احیای برجام درج شده بوده و یکی از موارد اختلاف محسوب می‌شده است که عراقچی گفته بود باید پایتخت‌ها درباره آن تصمیم بگیرند.

از آن زمان تاکنون، دولت رئیسی هیات مذاکره کننده جمهوری اسلامی را تغییر داده است. حسین امیرعبداللهیان، وزیر جدید امور خارجه که سرباز «قاسم سلیمانی»، فرمانده کشته شده نیروی «قدس»، شعبه برون مرزی سپاه است و «علی باقری کنی»، از اعضای خانواده آیت‌الله خامنه‌ای و یکی از مخالفان سرسخت برجام که به معاونت وزارت امور خارجه رسیده و جانشین عباس عراقچی، مذاکره کننده ارشد اتمی شده است، اینک درگیر احیای توافقی هستند که با بند بند آن مخالف بوده‌اند.

طرف‌های اروپایی برجام، یعنی بریتانیا، فرانسه و آلمان از ضرورت بازگشت به مذاکرات می‌گویند و چین هم کم و بیش همین سیاست را دنبال کرده اما روسیه رویه‌ای دیگر در پیش گرفته است و برای ادامه مذاکرات، به طور علنی حد و مرز تعیین و مذاکره بر سر موضوعاتی که پیش‌تر درباره آن‌ها توافق شده بود را تلویحا رد می‌کند.

روسیه در زمان مذاکرات اتمی ایران و گروه ۱+۵ هم موضع سرسختی در برابر خواسته‌های جمهوری اسلامی داشت؛ به طور مثال، موافق تاسیس یک شرکت تجاری تولید سوخت اتمی در ایران یا لغو دایمی تحریم‌های شورای امنیت نبود. با این همه، موافق توافق احیای برجام است و به نظر می‌رسد یکی از اولین هدف‌های آن، سرعت دادن به حضور خود در منطقه خلیج فارس است.

روسیه مدت‌ها است که به دنبال ایجاد یک نظام تازه امنیتی در دریای عمان و خلیج فارس است اما تحریم‌های ایالات متحده علیه جمهوری اسلامی و قطع رابطه ایران و عربستان که با توافق برجام گره خورده‌، مانع پیشرفت روسیه در اهداف خود در خلیج فارس بوده است.

طولانی شدن مذاکرات از دید جمهوری اسلامی ضرری را متوجه ایران نمی‌کند چرا که مقام‌های تهران تصور می‌کنند با پیشروی برنامه هسته‌ای، دست آن‌ها در برابر ایالات متحده برای گرفتن امتیازات بیشتر پر خواهد شد. اما دولت امریکا می‌گوید ادامه این وضعیت ممکن است برنامه اتمی جمهوری اسلامی را به نقطه‌ای برساند که بازگشت به برجام دیگر منفعتی برای ایالات متحده نداشته باشد.

هنوز نه کشورهای اروپایی و نه ایالات متحده برنامه جایگزینی در صورت شکست قطعی مذاکرات احیای برجام ارایه نکرده‌اند. اما به نظر می‌رسد روسیه راه خود را از این دولت‌ها جدا کرده و با فشار به جمهوری اسلامی، در صدد است وضعیت پات شدگی یا بن‌بست موجود را احتمالا از طریق ایجاد نگرانی برای مقام‌های ایرانی تغییر دهد.

در روزها و هفته های آینده احتمالا اظهارات صریح‌تری از سوی روسیه درباره آینده برجام شنیده خواهد شد.