رسانه‌های اسرائیل روز سه‌شنبه ۱۳ مهر، خبر مذاکرات دولتمردان جمهوری آذربایجان با همتایان اسرائیلی‌شان بر سر خرید یک سامانه دفاع موشکی پیکان ۳ را منتشر کردند؛ سامانه‌ای که در حال حاضر از اسرائیل در برابر هرگونه حمله سپاه پاسداران با استفاده از موشک‌های بالستیک محافظت می‌کند.

فارغ از احتمال ساختگی بودن اخبار مربوط به تلاش جمهوری آذربایجان جهت خرید سامانه ضد موشک بالستیک از اسرائیل، یکی از مهم‌ترین نگرانی‌های دولتمردان این کشور موشک‌های نقطه‌زن بالستیک و راکت‌های هدایت توپخانه‌ای برد بلندِ در خدمت نیروی زمینی و هوافضای سپاه پاسداران است.

اگرچه سال‌هاست که نیروی پدافند هوایی جمهوری آذربایجان به سامانه‌های پدافند موشکی اس-۳۰۰پی ام یو-۲ و باراک اِم ایکس مجهز است اما با این نیرو، به‌جز یک مورد تأییدنشده، موفق به مقابله با حملات موشکی ارتش ارمنستان به شهر گنجه و سایر نقاط این کشور در جریان جنگ سال گذشته بر سر منطقه آرتساخ یا قره‌باغ نشد.

این امر ناکارآمدی این سامانه‌ها را نشان می‌داد و ضرورت خریداری یک سامانه دفاعی ضد موشک بالستیک را تشدید می‌کرد.

در حال حاضر فرماندهی دفاع هوایی اسرائیل یک آتشبار سامانه دفاع موشکی پیکان ۳ مستقر در پایگاه موشکی سدوت میخا جهت محافظت از این کشور در برابر موشک‌های بالستیک کوتاه و میان‌برد ایران در اختیار دارد

صادرات این سامانه دفاع موشکی حتی به کشورهای متحد اسرائیل می‌تواند به افشای اطلاعات محرمانه آن کمک کند؛ امری که فروش آن را به جمهوری آذربایجان می‌تواند غیرممکن سازد.

توان دفاعی نیروی پدافند هوایی جمهوری آذربایجان

در حال حاضر نیروی پدافند هوایی جمهوری آذربایجان یک آتشبار سامانه پدافند موشکی میان‌برد باراک اِم ایکس ساخت اسرائیل، یک آتشبار سامانه پدافند موشکی پِچورا ۲تی اِم ساخت روسیه، دو آتشبار سامانه پدافندی میان‌برد بوک ۱اِم ساخت اتحاد جماهیر شوروی و دو آتشبار سامانه پدافند موشکی برد بلند اس-۳۰۰پی اِم یو-۲ در اختیار دارد.

در کنار سامانه‌های پدافندی میان‌برد و برد بلند، ۱۸ موشک دوش‌پرتاب زمین‌به‌هوای استرِلا ۳ و ۲۰۰ موشک دوش‌پرتاب ایگلا-اِس نیز در خدمت نیروی زمینی آذربایجان موجود است. همچنین تعداد نامشخصی سامانه پدافند موشکی کوتاه‌برد اوزا ۱تی نیز در خدمت نیروی زمینی جمهوری آذربایجان قرار دارد.

دو آتشبار از سامانه‌های پدافند موشکی برد بلند اس-۳۰۰پی ام یو-۲ به همراه ۲۰۰ موشک زمین‌به‌هوای برد بلند ۴۸اِن۶ در سال ۱۳۸۹ به مبلغ ۳۰۰ میلیون دلار از روسیه خریداری و در سال ۱۳۹۰ تحویل نیروی پدافند هوایی جمهوری آذربایجان شد. این دو آتشبار جای چهار گردان سامانه پدافند موشکی برد بلند اس-۲۰۰ برجای مانده از اتحاد جماهیر شوروی را در خدمت نیروی پدافند هوایی آذربایجان گرفت.

به دنبال فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۳۷۰ خورشیدی، نیروی پدافند هوایی جمهوری آذربایجان تیپ ۱۲۸ام پدافند موشکی ضد هواپیما و همچنین هنگ ۱۹۰ام پدافند موشکی ضد هواپیما را به ارث برد. تیپ ۱۲۸ام دو گردان سامانه پدافند موشکی برد بلند اس-۲۰۰ هرکدام مجهز به شش موشک زمین‌به‌هوای آماده شلیک در ۳۰ کیلومتری شرق باکو و در نزدیکی ساحل دریای خزر در اختیار داشت.

هنگ ۱۹۰ نیز دو گردان اس-۲۰۰ هرکدام مجهز به تعداد مشابهی موشک زمین‌به‌هوا در ۴۹ کیلومتری شرق شهر گنجه مستقر داشت. علاوه بر اس-۲۰۰، هنگ ۱۹۰ام پدافند موشکی ضد هواپیما دو آتشبار سامانه پدافند موشکی میان‌برد اس-۷۵ و سه آتشبار سامانه پدافند موشکی اس-۱۲۵ به ارث رسیده از تیپ ۱۲۹ پدافند موشکی را که در سال ۱۳۶۹ در جمهوری سوسیالیستی آذربایجان منحل شد، تا سال ۱۳۹۲ نیز در انبارهایش در اختیار داشت. یکی از آتشبارهای اس-۱۲۵ در نزدیکی بندر باکو تا سال ۱۳۹۱ عملیاتی نگه داشته شد.

ورود به خدمت اس-۳۰۰پی ام یو-۲ منجر به بازنشستگی سامانه‌های اس-۲۰۰ از خدمت نیروی پدافند هوایی جمهوری آذربایجان شد.ابتدا دو گردان اس-۲۰۰ هنگ ۱۹۰ام پدافند موشکی در نزدیکی باکو در سال ۱۳۹۱ غیر عملیاتی شدند و پس از آن دو گردان اس-۲۰۰ از تیپ ۱۲۸ پدافند موشکی در نزدیکی گنجه در سال ۱۳۹۳.

دو گردان اس-۳۰۰پی ام یو-۲ خریداری‌شده نیز از سال ۱۳۹۳ در شرق و غرب شهر باکو مستقر شده و بر حفاظت از این شهر در برابر حملات موشکی و هوایی تمرکز دارند. سایت شرقی در مجاورت روستای سورخانی قرار دارد. در محل استقرار آن‌ها تنها آتشبار باراک اِم ایکس خریداری‌شده از اسرائیل نیز حضور دارد. هر چهار پرتابگر چهارتایی موشک‌های این آتشبار اس-۳۰۰پی ام یو-۲ به سمت شمال شرق قرار گرفته و از شهر باکو در برابر هرگونه حملات هوایی احتمالی کشورهای ترکمنستان و روسیه محافظت می‌کند.

چهار پرتابگر چهارتایی موشک‌های زمین‌به‌هوای سایت اس-۳۰۰پی ام یو-۲ واقع‌شده در غرب باکو به سمت جنوب قرار گرفته‌اند که نشان‌دهنده تمرکز این آتشبار بر مقابله با تهدیدات از سمت ایران است. این سایت در مجاورت روستای خوجا حسن قرار دارد. تصاویر ماهواره‌ای حاکی از حضور دست‌کم دو پرتابگر موشک سه‌تایی سامانه‌های پدافند موشکی برد متوسط بوک نیز در این سایت است.

دو آتشبار بوک ۱اِم خریداری‌شده از بلاروس پیش از تحویل در سال‌های ۱۳۹۲ و ۱۳۹۳ توسط یک شرکت روسی به سطح بوک اِم بی ارتقا یافتند. جهت بهره‌برداری از آن‌ها، جمهوری آذربایجان ۱۰۰ تیر موشک ۹اِم ۳۸ و ۱۰۰ تیر دیگر از نوع ۹اِم۳۱۷ را از روسیه خریداری کرد. هر آتشبار بوک اِم بی دارای سه پرتابگر سه‌تایی موشک زمین‌به‌هوا و یک رادار جستجوگر و رهگیری هدف است.

موشک ۹ام۳۸ می‌تواند با اهدافِ در فواصل ۳.۵ الی ۲۵ کیلومتر در ارتفاع ۲۵ متر الی ۱۸ کیلومتر از سطح زمین مقابله کند، در حالی که موشک ۹ام۳۱۷ با اهدافِ در فواصل ۳ الی ۵۰ کیلومتری و در ارتفاع ۱۵ متری الی ۲۵ کیلومتری از سطح زمین می‌تواند درگیر شود و مانورپذیری بسیار بیشتری در مقایسه با موشک قدیمی‌تر دارد.

سامانه‌های پدافندی جمهوری آذربایجان در جنگ قره‌باغ سال ۱۳۹۹

وزارت دفاع جمهوری آذربایجان مدعی است تنها چند روز پیش از آتش‌بس در جریان جنگ سال گذشته، یک موشک توچکا شلیک‌شده توسط ارتش ارمنستان به سمت باکو توسط تنها سامانه پدافند موشکی باراک اِم ایکس نیروی پدافند موشکی جمهوری آذربایجان ساقط شد. با وجود این، کمبود سامانه‌های پدافند موشکی قادر به مقابله با تهدید موشک‌های بالستیک در طول جنگ قره‌باغ در سال گذشته سبب شد تا موشک‌های بالستیک شلیک‌شده ارتش ارمنستان به سمت خاک آذربایجان عمدتاً بدون این‌که ساقط شوند، به تأسیسات نظامی و مناطق مسکونی برخورد کنند.

از نخستین روزهای جنگ قره‌باغ، نیروی زمینی جمهوری آذربایجان با استفاده از موشک‌های بالستیک نقطه‌زن لورا-اِم و راکت‌های توپخانه‌ای هدایت دقیق اِکسترا ساخت اسرائیل شهر استپاناکِرت یا خان کندی مرکز آرتساخ یا همان قره‌باغ را مورد حمله قرار داد. در جریان این حملات که عمدتا با موشک‌های لورا مجهز به کلاهک خوشه‌ای صورت گرفت، تلاش جهت خالی کردن شهر از غیرنظامیان جهت آسان‌سازی تصرف آن صورت گرفت.

موشک‌های بالستیک نقطه‌زن مجهز به کلاهک خوشه‌ای لورا نیز علیه شهر شوشی مورد استفاده واقع شد. علاوه بر این، نمونه مجهز به کلاهک معمولی این موشک‌ها نیز جهت انهدام یک پل در محور لاچین مورد استفاده واقع شد.

در پاسخ به استفاده ارتش جمهوری آذربایجان از موشک‌های بالستیک مجهز به کلاهک خوشه‌ای علیه غیرنظامیان در منطقه قره‌باغ، نیروی زمینی ارتش ارمنستان دست به چهار حمله تلافی‌جویانه با استفاده از چهار موشک بالستیک تاکتیکی و کوتاه‌برد توچکا علیه شهر گنجه زد؛ موشک‌هایی که برخلاف همتایان اسرائیلی خود از دقت بسیار پایین برخوردارند و به جای انهدام پادگان‌های حومه شهر گنجه، به ساختمان‌های مسکونی برخورد کردند و جان ۳۵ غیرنظامی را گرفتند.

نگرانی جمهوری آذربایجان از تکرار حملات موشکی

نیروهای نظامی ترکیه، جمهوری آذربایجان و پاکستان در جریان رزمایش‌های «سه برادر» در شهریور ماه سال جاری به شبیه‌سازی اشغال مناطق هم‌مرز ارمنستان با ایران دست زدند تا امکان اتصال زمینی جمهوری نخجوان به جمهوری آذربایجان و متعاقباً این دو منطقه را با ترکیه فراهم کنند. این امر قطع ارتباط زمینی ایران و ارمنستان را در پی دارد و به همین علت منافع اقتصادی ایران را تهدید می‌کند و می‌تواند واکنش نظامی ارتش ایران و سپاه پاسداران را به همراه داشته باشد.

در پاسخ به رزمایش «سه برادر»، نیروی زمینی سپاه و سپس نیروی زمینی ارتش ایران دو رزمایش را به‌ترتیب در مناطق هم‌مرز با خاک اصلی جمهوری آذربایجان و جمهوری نخجوان در شهریور و مهر ماه سال جاری اجرا کردند؛ اقدامی که در پاسخ به آن نیروهای مسلح ترکیه و جمهوری آذربایجان دو رزمایش دیگر را ترتیب دادند: رزمایش نخست در مناطق نزدیک به مرزهای ایران با حضور نیروهای زمینی و هوایی دو کشور و رزمایش دوم در دریای خزر با حضور نیروی دریایی و گارد ساحل جمهوری آذربایجان.

جمهوری آذربایجان به پیشرفته‌ترین پهپادهای انتحاری ساخت اسرائیل و همچنین پهپادهای تهاجمی بایراکتار (بیرق‌دار) تی بی-۲ ساخت ترکیه مجهز است؛ تجهیزاتی که در پیروزی آن در منطقه آرتساخ یا قره‌باغ علیه ارمنستان نقش مهمی ایفا کردند. با وجود این، این تجهیزات در هرگونه درگیری نظامی با ایران کارایی ندارند و تنها می‌توانند به تجهیزات زمینی و زرهی ارتش و سپاه در مناطق نزدیک به مرزهای ایران و آذربایجان و نخجوان آسیب وارد کنند.

در صورت بروز یک درگیری نظامی بین دو کشور، نیروی هوافضای سپاه پاسداران با استفاده از موشک‌های بالستیک نقطه‌زن خود به‌خصوص از انواع کوتاه‌برد فاتح ۱۱۰ و ذوالفقار مستقر در پایگاه‌های موشکی این نیرو در نزدیکی تبریز (ازجمله پایگاه اسفهلان) می‌تواند تأسیسات نظامی، نفتی و گازی جمهوری آذربایجان را بدون هیچ مشکلی مورد هدف قرار دهد.

موشک بالستیک کوتاه‌برد ذوالفقار نیروی هوافضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی

سامانه‌های پدافند موشکی باراک اِم ایکس و همچنین اس-۳۰۰پی اِم یو-۲ محافظت‌کننده از باکو به‌ترتیب می‌توانند به‌طور محدود با استفاده از موشک‌های زمین‌به‌هوای باراک ۸ئی آر و ۴۸اِن۶ موشک‌های بالستیک شلیک‌شده از سوی ایران را مورد هدف قرار دهند. اما در صورت انجام عملیات سرکوب پدافند هوایی توسط نیروی هوایی ارتش و یا نیروی هوافضای سپاه پاسداران با استفاده از پهپادهای انتحاری آرش و طوفان، همین امکان توانایی مقابله محدود با حملات موشکی ایران نیز از میان خواهد رفت.

در حال حاضر، علاوه بر سامانه‌های پدافند ضد موشک بالستیک پیکان-۳، نیروی پدافند هوایی جمهوری آذربایجان به سامانه‌های پدافند موشکی ارتفاع پست چون گنبد آهنین نیاز دارد تا از سایت‌های پدافند موشکی برد متوسط و بلند خود در برابر حملات پهپادی ارتش ایران و سپاه پاسداران محافظت کند.

با این حال به نظر نمی‌رسد که امکان فروش آن‌ها از سوی اسرائیل به این کشور ممکن باشد. به همین دلیل، این کشور ممکن است جهت تأمین نیاز خود به چنین سامانه‌هایی به روسیه مراجعه کند؛ کشوری که ممکن است برخلاف گذشته از فروش چنین سامانه‌هایی به جمهوری آذربایجان خودداری کند.