سه‌شنبه شب پنجم آذر ۱۳۹۲ ، رییس دولت یازدهم در برابر سه خبرنگار صداوسیما نشست تا در قالب گفت‌وگویی زنده در تلویزیون دولتی ایران، گزارش عملکرد ۱۰۰ روز نخست دولت خود را به مخاطبان ارائه کند.

گزارش‌های صد روزه تا آن زمان امری نامعمول به حساب می‌آمدند؛ هرچند که در ادامه کار دولت «حسن روحانی» هم منظم و مرتب تکرار نشدند، حسن روحانی، رییس‌جمهور وقت در آن گفت‌وگو بیشتر از آنکه از یکصد روز کاری دولت خود بگوید، از دولت قبل گفت و اینکه در چه وضعیتی دولت را از «محمود احمدی‌نژاد» تحویل گرفته است.

در آن گزارش ۱۰۰ روز نخست دولت یازدهم، حسن روحانی از «خزانه خالی» تحویل‌ گرفته شده سخن گفت، خزانه‌ای که به گفته او حتی به میزان پرداخت نخستین حقوق کارکنان دولت در دولت یازدهم موجودی نداشت.

خبرگزاری تسنیم، ۱۷۹۵ روز صبر کرد تا انتقام آن «خزانه خالی» را که حسن روحانی گفته بود، در سه‌شنبه‌ای دیگر در چهارم آبان‌ ۱۴۰۰ از رییس‌جمهور پیشین بازستاند.

***

 روز گذشته چهارم آبان ۱۴۰۰ تسنیم نامه‌ای را منتشر کرد که در آن «محمود واعظی»، رییس دفتر حسن روحانی در ۹مرداد۱۴۰۰ خطاب به «محمدباقر نوبخت»، رییس پیشین سازمان برنامه و بودجه، به نقل از رییس‌جمهور وقت نوشته است: «همه موجودی خزانه بر اساس درخواست‌های جنابعالی تخلیه شده است، موجودی وجود ندارد.»

آن‌طور که از  صدر و ذیل نامه واعظی بر می‌آید، نوبخت در تیرماه امسال در نامه‌ دیگری از رییس‌جمهور درخواست کرده است تا با موضوع درخواست «پرداخت مبلغ مورد اشاره نزد خزانه به‌منظور تکمیل و بهره‌برداری از پروژه آبرسانی به آبیک» موافقت کند و حسن روحانی در پاسخ به آن درخواست، این پاسخ را نوشته است.

اما انتشار این نامه داخلی با پاسخ محمدباقر نوبخت همراه شد که در گفت‌وگو با وب‌سایت اقتصاد‌نیوز توضیح داد، برداشت خالی بودن خزانه از آن نامه، برداشت درستی نبوده است.

رییس سازمان برنامه و بودجه در دولت حسن روحانی در این گفت‌گو تصریح کرده است که «خزانه ورودی مستمر دارد و هر روز در آن مبالغی تجمیع می‌شود. این بدان معناست که خزانه هیچ‌وقت خالی نمی‌شود.»

او در ادامه پرسیده است: «حتی اگر چنین ادعای محالی صحت داشت، پس چطور طی سه ماه گذشته حقوق‌ها از سوی دولت جدید پرداخت شده است؟»

در عین حال نوبخت در توضیح موجودی نداشتن خزانه که در نامه واعظی آمده است، آن را به طراحی سازوکاری در ماه‌های پایانی دولت دوازدهم نسبت داد که بر اساس آن ردیفی در خزانه برای تامین اعتبار برای اتمام طرح‌های نیمه‌تمام و اولویت‌دار عمرانی در نظر گرفته شده بود.

خزانه دولت، نه گاوصندوق اسکناس

 برای آنکه بدانیم ادعای خالی بودن خزانه چقدر درست‌ است، ابتدا باید با مکانیسم حساب خزانه آشنا شویم. خزانه آن‌طور که نوبخت توضیح داده، حسابی مستمر و مداوم است؛ به این معنی که با توجه به اصل تمرکز خزانه تمام درآمدهای دولتی از هر طریقی باید به خزانه وارد و از آن خارج شود، با این حساب بازسازی ذهنی حساب خزانه به شکل گاوصندوقی بزرگ که اسکناس‌هایی به آن وارد یا از آن خارج می‌شود، بازسازی نادرستی است و این مفهوم بیشتر یک مفهوم حسابداری و تغییر دیجیتال اعداد و ارقام است.

نوبخت در بخش دیگری از توضیحات خود برای اثبات خالی نبودن موجودی حساب خزانه به پرداخت حقوق کارکنان دولت در سه ماه اخیر اشاره کرده است.

این توضیح معاون حسن روحانی آشناست، پیش‌تر در میانه شهریور ۱۳۹۵، «شمس‌الدین حسینی»، وزیر امور اقتصادی و دارایی دولت دوم «محمود احمدی‌نژاد» در گفت‌وگویی با خبرگزاری تسنیم و در پاسخ به شبهه «خالی بودن خزانه» که حسن روحانی به آن اشاره کرده بود، توضیحاتی مشابه با اظهارات نوبخت ارائه‌ کرده‌ بود.

شمس‌الدین حسینی، در آن گفت‌وگو تاکید می‌کند: «آمار مصارف دولت نشان می‌دهد که ادعای تحویل گرفتن دولت یازدهم با خزانه خالی کذب و نامعتبر است، به‌خصوص که مصارف در سال اول فعالیت دولت یازدهم (۱۳۹۲)، ۴۰ درصد رشد داشته‌ است. چطور با این رشد بالای مصارف دولت می‌توان ادعای خزانه خالی را پذیرفت؟»

وزیر اقتصاد دولت دهم که این روزها نماینده مجلس شورای اسلامی است، در همان‌جا به این نکته اشاره کرده بود که «از دیدگاه کارشناسی عبارت خزانه خالی غیرفنی و غیر دقیق است.»

خزانه خالی نیست؛ اما چیزی هم ندارد

 تعبیر خالی‌بودن خزانه، تعبیر دقیقی نیست. اما آیا این تعبیر نادرست در رابطه با خزانه به آن معناست که دولت در ماه‌های نخست امسال برای پرداخت‌های خود مشکلی نداشته است؟

پاسخ این پرسش منفی است. دولت‌ها به طور معمول در ماه‌های نخست هر سال برای تامین منابع مورد نیاز برای مصارف خود با مشکل روبرو هستند. این درست است که خزانه از سال قبل مانده دارد، اما این مانده حساب احتمالی در ماه‌های نخست برای پرداخت مصارف دولت ناکافی است.

دلیل مشکلات دولت‌ها برای پرداخت‌های ابتدایی سال روشن است، درآمدهای احتمالی دولت‌ها از جمله سطح وصول درآمدهای مالیاتی در ماه‌های نخست هنوز پایین‌ است. می‌توان تصور کرد که این مشکلات برای دولت دوازدهم در چهار ماه نخست امسال بیشتر هم بوده است.

به طور قطع دولت دوازدهم برای تامین نیازهای ریالی خود و در صدر آن‌ها پرداخت حقوق و دستمزد کارکنان منابع کافی نداشته است.

تامین مخارج از حل تنخواه‌گردان خزانه

 در گزارشی که خزانه‌داری کل شهریورماه امسال از جزییات دخل و خرج پنج ماهه بودجه منتشر کرد، آشکارا آمده بود که دولت دوازدهم برای جبران کسری بودجه خود و تامین منابع مالی مورد نیاز ۵۲.۹ هزار میلیارد تومان از محل تنخواه‌گردان خزانه استفاده کرده‌است.

نکته جالب توجه آن بود که هیات دولت در مصوبه‌ای به تاریخ  ۲۹خرداد۱۴۰۰  سقف مجاز استفاده از منابع تنخواه‌گردان خزانه را از سه درصد بودجه عمومی به چهار درصد افزایش داده بود.

تا پیش از این مصوبه‌ سقف استفاده دولت از تنخواه‌گردان خزانه بر اساس قوانین و مقررات رقمی بالغ بر ۴۱.۲  هزار میلیارد تومان بود که با مصوبه دولت به  ۵۴ هزار و ۹۵۰ میلیارد تومان افزایش یافت.

این اضافه برداشت از حساب تنخواه‌گردان خزانه در گزارش‌های بانک مرکزی ایران یکی از دلایل اصلی رشد پایه پولی، افزایش نقدینگی و تشدید تورم در ماه‌های اخیر معرفی شده است.

«عبدالناصر همتی» و  «اکبر کمیجانی»، روسای کل پیشین بانک مرکزی برای نخستین بار از بهره‌گیری دولت از منابع تنخواه‌گردان خزانه برای تامین منابع مورد‌نیاز دولت خبر دادند.

دیوان محاسبات نیز در گزارش‌های دوماهه نظارتی بودجه به این موضوع اشاره کرده و اعلام کرده بود: «صندوق بازنشستگی کشوری و سازمان تامین اجتماعی در دو ماه ابتدایی امسال برای تامین منابع مالی از جمله پرداخت حقوق بازنشستگان به ترتیب از تنخواه‌گردان خزانه و تسهیلات کوتاه مدت بانکی استفاده کرده‌اند.»

این نشانه‌ها همگی به این معنا هستند که خزانه برای پرداخت هزینه‌ها و مصارف دولت تحت فشار بوده است؛‌ به طوری‌ که دولت ناچار به استفاده از وجوه تنخواه‌گردان خزانه و حتی بالا بردن سقف مجاز استفاده از این منبع شده است.

هنوز آماری از وضعیت مالی دولت در ما‌ه‌های شهریور و مهر منتشر نشده است تا روشن شود آیا جریان ورود منابع درآمدی به خزانه بهبود یافته است یا خیر؟

چه از تعبیر غیردقیق خالی‌ بودن خزانه در  چارچوب انتقام‌گیری تسنیم از حسن روحانی استفاده کنیم و چه توضیحات محمدباقر نوبخت، ریيس پیشین سازمان برنامه و بودجه یا «شمس‌الدین حسینی»، وزیر اقتصاد دولت محمود احمدی‌نژاد درباره خزانه را بپذیریم؛ آن‌ چیزی که انکارناپذیر است، وخامت وضعیت مالی دولت در ماه‌های نخست سال است.

وضعیتی که راه جبران آن به تورمی شدید دامن زده و البته ناترازی مالی دولت دروازه این بحران را همچنان گشوده نگاه داشته‌ است.

کسری بودجه دولت تا ۴۵۰ هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود، این کسری و مسیر تامین آن حال بزرگترین نگرانی اقتصاددانان است، ریالی شدن این کسری به معنای استفاده از روش‌هایی است که به پایه پولی و رشد نقدینگی دامن بزند، تورمی سهمگین بر سر اقتصاد ایران تحمیل خواهد کرد.