بیش از سه دهه از پایان جنگ ایران و عراق می‌گذرد و هنوز سران رژیم جمهوری اسلامی نه‌تنها دست به بازیابی توان رزمی از دست رفته نیروی هوایی ارتش درنتیجه جنگ ایران و عراق نزده‌اند، بلکه در سال‌های اخیر نیز تمایلی به این امر از خود نشان نداده‌اند. تمایل نداشتن سران رژیم جمهوری اسلامی در اولویت بخشی به افزایش توان رزمی نیروی هوایی ارتش را می‌توان در میزان بودجه پیشنهادی دولت ابراهیم رئیسی برای تقویت توان نیروی هوایی ارتش برای سال ۱۴۰۱‌مشاهده کرد که در قالب لایحه بودجه دولت ابراهیم رئیسی تهیه و در تاریخ ۲۱ آذر ۱۴۰۰ به مجلس شورای اسلامی تحویل داده شد.

در جریان سفر اخیر سرلشکر پاسدار محمدباقری، رئیس ستاد کل نیرو‌های مسلح ایران در ۲۵ مهر‌۱۴۰۰، مقام‌های دفاعی ایران و روسیه درباره خرید ۲۴ فروند جنگنده همه‌منظوره سوخو‌۳۵ اس نیروی هوایی مصر مذاکره کردند. جنگنده‌هایی که به‌علت فشار ایالات‌متحده آمریکا بر دولت مصر، نیروی هوایی این کشور از دریافت آن‌ها منع شده است و درنتیجه شرایطی را فراهم کرده است تا شرکت روس آبارون اکسپورت به‌دنبال خریداران بالقوه برایشان باشد. امری که اگر محقق نشود ممکن است دولت مصر را وادار به پذیرش ریسک تحریم‌ها در به‌کارگیری این جنگنده‌ها کند.

عکسی مخفیانه که در فضای مجازی منتشر شد و نشان دهنده یکی از جنگنده های سوخو-۳۵اِس نیروی هوایی مصر که در کارخانه هواپیماسازی کومسومولسک-اون-آمور است

***

درحالی‌که برای خرید این جنگنده‌ها و اقلام زمینی‌شان و همچنین آموزش خدمه زمینی و پروازی به دست‌کم سه میلیارد دلار بودجه نیاز است، رژیم جمهوری اسلامی بودجه پیشنهادی تقویت بنیه دفاعی نیروی هوایی ارتش را در سال آینده فقط ۱۴۰‌ میلیون یورو در نظر گرفته است؛ مبلغی ناچیز که حتی کفاف خریداری لوازم یدکی و هزینه‌های تعمیر و نگهداری بیش از ۵۰۰ فروند هواگرد بال‌ثابت نیروی هوایی ارتش را نمی‌دهد، چه رسد به جنگنده‌هایی که قیمت هر فروندشان ۸۵ میلیون دلار است.

مصر تنها کشوری نیست که در راستای عدم مواجهه با تحریمهای ایالات متحده آمریکا از خرید جنگنده های پیشرفته سوخو-۳۵اِس ئی دست کشیده است. روز چهارشنبه یکم دی ۱۴۰۰، مقامات دفاعی اندونزی به طور رسمی اعلام کردند که دیگر تمایلی به خرید یازده فروند جنگنده سوخو-۳۵اِس ئی ندارند، جنگنده هایی که مقامات روسیه امیدوار بودند بتوانند از محل سوخو-۳۵ های تولیدی برای مصر تامین کنند. عدم تمایل اندونزی در خرید جنگنده های سوخو-۳۵ این احتمال را به وجود آورده است که دولت روسیه در نهایت پیشنهاد ایران برای خرید این جنگنده ها در ازای نفت خام و سایر فراورده های نفتی را بپذیرد. امری که در جریان سفر پیش روی ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور کنونی رژیم جمهوری اسلامی ایران و گروهی از مقامات دفاعی و دولتی به مسکو در روزهای آینده مورد مذاکره قرار خواهد گرفت.

در حال حاضر، نیروی هوایی ارتش ۳۰۴ فروند جنگنده در اختیار دارد که نیمی از آن‌ها به‌طور هم‌زمان عملیاتی‌اند.صد و هشتاد و یک فروند از آن‌ها در سال‌های پیش از انقلاب خریداری شده‌اند و بیش از چهار دهه عمر دارند. در میان آن‌ها، ۶۰ فروند جنگنده اف-۴ دی/ئی فانتوم ۲ با حدود پنج دهه سن، بیش از همه به جایگزینی با جنگنده‌های پیشرفته نیاز دارند. در این راستا سال‌ها است کمیسیونی از فرماندهان نیروی هوایی ارتش دو جنگنده سوخو‌۳۰ اس‌ام و سوخو-۳۵ اس را برای خریداری جایگزین انتخاب کرده‌اند، اما تا به امروز بودجه‌ای در این راستا اختصاص نیافته است.اما در صورت توافق دولت روسیه، مبلغ دو میلیارد دلار فرآورده های نفتی در ازای دسته کم ۲۴ فروند جنگنده سوخو-۳۵اِس ئی به این کشور تحویل خواهد شد.

بودجه ناچیز نیروی هوایی ارتش ایران در مقایسه با نیروی هوافضای سپاه،

همچون سال‌های گذشته، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بودجه زیادی را به ستاد مشترک خود، تقویت بنیه دفاعی و همچنین سازمان‌های اقتصادی و فرهنگی وابسته به خود از بودجه پیشنهادی کشور در سال۱۴۰۱‌ اختصاص داده‌ است. بودجه دفاعی پیشنهادی سال آینده نیروهای چهارگانه ارتش تنها برابر با یک میلیارد و‌۷۷۴‌ میلیون یورو است، درحالی‌که مجموع بودجه دفاعی پیشنهادی برای سپاه پاسداران چهار میلیارد یورو است.

یک فروند جنگنده سوخو-۳۵اِس نیروی هوایی روسیه

***

از میان ۱۰ میلیارد و ۸۵ میلیون دلار بودجه دفاعی پیشنهادی برای سال آینده، دو میلیارد و ۷۳۶ میلیون یورو برای تقویت بنیه دفاعی نیروهای نظامی کشور با خرید تجهیزات و همچنین اقلام و لوازم یدکی به‌منظور حفظ توانمندی‌های موجود است. سهم نیروی هوایی ارتش از این بودجه تنها ۱۴۰ میلیون دلار است، نیرویی با حدود ۳۰ فروند بالگرد و‌ ۵۰۰ فروند هواپیمای بال‌ثابت که شامل ۳۰۴ فروند جنگنده است. این در حالی است که تنها ۲۱۰ میلیون دلار به توسعه برنامه‌های موشکی نیروی هوافضای سپاه پاسداران اختصاص ‌یافته است.

نیروی هوایی ارتش سالانه حداقل ۱۰۰ میلیون دلار برای تامین هزینه‌های تعمیر و نگهداری، به‌روزرسانی و خرید قطعات هواگردهای خود نیاز دارد؛ اما به‌علت اختصاص ندادن بودجه کافی، این نیرو همواره مجبور به اختصاص تنها کمتر از یک‌سوم از بودجه سالانه افزایش بنیه دفاعی خود به تعمیر و نگهداری و همچنین ارتقای ناوگان هواگردهایش است. درنتیجه آن، شمار هواگردهای عملیاتی آن به‌شدت کاهش‌ یافته است.

تلاش ۱۵ ساله برای خرید جنگنده‌های سوخو-۳۰ اس ام و سوخو ۳۵ اس،

در سال‌های نخستین دهه ۱۳۸۰ خورشیدی، کمیسیونی متشکل از ده‌ها نفر از افسران ارشد و خلبانان برجسته نیروی هوایی ارتش، برای بازسازی توان رزمی ازدست‌رفته ارتش به حدود ۳۰۰ فروند جنگنده همه‌منظوره نسل چهار از نوع سوخو ۳۰ اعلام نیاز کرد، اما نبود بودجه کافی از یک‌سو و تصویب تحریم‌های تسلیحاتی شورای امنیت علیه ایران به‌دلیل برنامه جنجال‌برانگیز نظامی اتمی در سال ۱۳۸۶ از سوی دیگر مانع این امر شد.

به دنبال توافق اتمی موسوم به برجام و همچنین نزدیک شدن به پایان تحریم تسلیحاتی شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران، وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح مذاکراتی جهت خرید ۱۲ الی ۱۸ فروند هواپیماهای آموزشی-رزمی پیشرفته یاک-۱۳۰ و‌همچنین ۱۸ الی ۲۴‌ فروند جنگنده‌های همه‌منظوره سوخو-۳۰ اس‌ام با مقام‌های روسی در سال ۱۳۹۴آغاز کرد. یکی از مهم‌ترین نیازمندی‌های ایران امکان مونتاژ آن‌ها در تاسیسات صنایع هواپیماسازی ایران (هسا) و همچنین فراهم‌شدن امکان ساخت قطعات آن‌ها در ایران بود که مورد موافقت روسیه واقع نشد.

با پایان تحریم‌های تسلیحاتی شورای امنیت سازمان ملل و تمدید نشدن‌ آن‌ها، وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح امکان خرید علنی تجهیزات و تسلیحات پیشرفته از روسیه را به‌دست آورد. متعاقبا مذاکراتی برای خرید جنگنده‌های سوخو-۳۰ اس‌ام و پرداخت هزینه‌های آن‌ها به‌طور مستقیم به شکل نفت خام صورت گرفت؛ اما درنهایت با بی‌میلی مقام‌های روسی پایان یافت.

در ماه‌های اخیر و آن‌هم به‌دنبال بی‌میلی مصر به دریافت ۲۴ فروند جنگنده سوخو-۳۵ اس خود که در سال ۱۳۹۸به روسیه سفارش داده بود، مقام‌های دفاعی ایران پیشنهادی از روسیه به‌منظور فروش آن‌ها دریافت کردند. در این راستا مذاکراتی بین مقام‌های دفاعی ایران و روسیه در مسکو در مهرماه سال جاری صورت گرفت که بازهم به دلیل پیشنهاد ایران مبنی بر پرداخت هزینه آن‌ها با تحویل نفت خام با شکست منتهی شد.

درباره سوخو-۳۵ اس‌های مصری چه می‌دانیم؟

به دنبال انعقاد تفاهم‌نامه صلح اسرائیل و مصر در تاریخ ششم فروردین ۱۳۵۸، ایالات‌متحده آمریکا جای اتحاد جماهیر شوروی را که مهم‌ترین تامین‌کننده نیازمندی‌های دفاعی مصر بود، گرفت؛ اما این مسئله محدودیت‌هایی برای مصری‌ها به همراه داشت. تسلیحات و تجهیزات نظامی فروخته‌شده به مصر تمامی قابلیت‌های رزمی موجود در انواع مشابه در خدمت نیروی دفاعی اسرائیل را نداشت؛ به‌عنوان‌مثال، اگر اسرائیل قادر به خرید موشک‌های هوا به هوای هدایت آشیانه‌یاب فعال راداری (شلیک کن فراموش کن) آمرام برای جنگنده‌های اف-۱۶ خود بود، اما مصری‌ها هرگز چنین اجازه ای نداشتند.

ضعیف‌تر نگه‌داشتن توان رزمی تسلیحات فروخته‌شده آمریکایی به مصر در مقایسه با انواع مشابه موجود در خدمت نیروهای دفاعی اسرائیل تنها مشکل مصر نبود. با سرنگونی حکومت اسلام‌گرای محمد مرسی، به‌دنبال یک قیام عمومی و حمایت ارتش این کشور به رهبری و هدایت ژنرال عبدالفتاح سیسی در تابستان سال ۱۳۹۲، دولت وقت ایالات‌متحده به رهبری باراک اوباما که از حامیان جریان افراط‌گرای اسلامی اخوان‌المسلمین در لیبی، مصر و سوریه بود، محدودیت‌هایی برای نیروهای مسلح مصر در تامین لوازم یدکی و پشتیبانی فنی از تسلیحات آمریکایی خود فراهم کرد.

ستون فقرات ناوگان هواپیماهای جنگنده نیروی هوایی مصر، یعنی ۲۱۲ فروند اف-۱۶ آ، بی، سی و دی با تحویل ندادن لوازم یدکی و قطع پشتیبانی فنی ایالات‌متحده آمریکا مواجه شد. امری که تا پایان دوران ریاست‌جمهوری باراک اوباما ادامه یافت. این امر درنهایت سبب شد تا دولت مصر به خریدهای بزرگ تسلیحاتی از دو کشور روسیه و فرانسه اقدام و وابستگی خود را به ایالات‌متحده قطع کند. در سال ۱۳۹۴، دولت مصر‌۵۰ فروند جنگنده همه‌منظوره میگ ۲۹‌ام و ام ۲ به همراه طیف گسترده‌ای از تسلیحات شامل موشک‌های هوا به هوای میان‌برد آشیانه‌یاب فعال راداری آر-۷۷ خریداری کرد.

در همان سال، دولت مصر قراردادی ۶ میلیارد دلاری برای خریداری ۲۴ فروند جنگنده همه‌منظوره رافال و‌۵۰ تیر موشک کروز اسکالپ (SCALP) برای آن‌ها با فرانسه منعقد کرد. جنگنده‌هایی که در سال‌های ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۸ تحویل شدند و پس از چهار دهه بار دیگر قابلیت استفاده از موشک‌های کروز هوابرد و انجام حملات دورایستا را برای نیروی هوایی مصر فراهم کردند.

به‌دنبال تلاش مصر به‌منظور پایان‌دادن به انحصار ایالات‌متحده آمریکا در تامین تسلیحات راهبردی‌، این کشور در سال ۱۳۹۸ تعداد ۲۴ فروند جنگنده همه‌منظوره سوخو-۳۵ اس به روسیه سفارش داد. جنگنده‌هایی که نخستین دو فروندشان با شماره ۹۲۱۱ و ۹۲۱۲ پس از پایان ساخت در کارخانه هواپیماسازی کومسومولسک-اون-آمور متعلق به شرکت هواپیماسازی متحد روسیه نخستین بار پرواز کردند.

جنگنده‌های سوخو-۳۵ اس ساخته‌شده برای مصر پس از تکمیل در کارخانه و انجام آزمایش‌های مقدماتی به پایگاه‌های هوایی ایرکوتسک-۲ (Irkutsk-2) و رامنسکوی (Ramenskoye) در نزدیکی مسکو منتقل شدند تا آزمایش‌های تکمیلی خود را پشت سر بگذارند و با پایان آموزش نخستین دسته از خلبانان مصری آماده تحویل شدند.

درحالی‌که نخستین دسته شش فروند سوخو-۳۵‌اس‌های سفارش داده‌شده در بهار سال جاری آماده تحویل بودند، دولت ایالات‌متحده قاهره را تهدید به وضع تحریم علیه نیروهای مسلح آن کرد. به‌دلیل آنکه عمده تسلیحات موجود در خدمت نیروهای مسلح مصر ساخت ایالات‌متحده آمریکا است، این کشور از تحویل جنگنده‌های سوخو-۳۵ اس سفارش داده‌شده سرباز زد.‌‌ هم‌اکنون این جنگنده‌ها برای فروش به کشور ثالث با قیمت مناسب و همچنین با امکان تحویل سریع در کارخانه‌ هواپیماسازی‌ کومسومولسک-اون-آمور زمین‌گیر‌اند.‌ مصر‌ به‌جای جنگنده‌های سوخو-۳۵ اس ئی، تعداد ۱۲ فروند جنگنده رافال از فرانسه خرید.

مصر تنها کشوری نیست که ایالات‌متحده آمریکا مانع خرید جنگنده‌های پیشرفته روسی از سوی آن‌ها شده است. اندونزی نیز که خود سال‌ها است از کاربران جنگنده‌های برتری هوایی خانواده سوخو-۲۷ است نیز قرار بود در سال جاری میلادی قراردادی برای خرید جنگنده‌های سوخو-۳۵ اس ئی (نمونه صادراتی اس) منعقد کند، اما با تهدید دولت ایالات‌متحده مواجه شده است. تهدیدی که در صورت خرید این جنگنده‌ها می‌تواند تحریم ناوگان جنگنده‌های اف-۱۶ و بالگردهای ای‌اچ-۶۴ آپاچی نیروی هوایی اندونزی را به همراه داشته باشد. به همین دلیل در روز چهارشنبه یکم دی ماه ۱۴۰۰، مقام‌های دفاعی اندونزی به همتایان آمریکایی خود اطمینان دادند که جنگنده سوخو-۳۵ سفارش نخواهند داد. متعاقبا اندونزی نیز همچون مصر به‌دنبال خرید جنگنده‌های فرانسوی رافال به‌جای سوخو-۳۵ است.

بودجه پیشنهادی دولت ابراهیم رئیسی برای تقویت بنیه دفاعی نیروی هوایی ارتش در سال ۱۴۰۱ مانع از پرداخت نقدی هزینه جنگنده‌های سوخو-۳۵ اس‌ئی سابق نیروی هوایی مصر به شرکت هواپیماسازی متحد روسیه خواهد شد. حتی در صورت اختصاص بودجه نیز، بازهم به علت کم بودن تعداد جنگنده‌های موردنظر، نیازهای نیروی هوایی ارتش به جنگنده‌های جدید به‌طور کامل برطرف نخواهد شد و نیازمندی خرید دست‌کم ۱۰۰ فروند دیگر از آن‌ها و همچنین نمونه دو سرنشین آموزشی- ضربتی آن یعنی سوخو-۳۰ اس‌ام وجود خواهد داشت، امری که نیازمند اختصاص دست‌کم ۱۲ میلیارد دلار بودجه در یک بازه زمانی ۱۰ ساله است. این احتمال وجود دارد که در جریان سفر پیش روی ابراهیم رئیسی جهد امضای قرارداد همکاریهای نظامی ایران و روسیه، علاوه بر انعقاد قرارداد خرید ۲۴ فروند جنگنده سوخو-۳۵اِس ئی، قراردادی نیز جهت خرید شمار بیشتری از جنگنده های روسی چون سوخو-۳۰اِس اِم نیز با روسیه منعقد شود.