کیقباد یزدانی ‏

این روزها مثل همه‌ی روزها و دوره‌های بحران‌های سیاسی و اجتماعی، انبوه و انواع تحلیل‌ها درباره‌ی جنگ روسیه ‏علیه اوکراین رسانه‌های گروهی حقیقی و مجازی را دربر گرفته است. به‌ویژه در فضای مجازی تحلیل‌ها اغلب بسیار ‏سطحی، یک‌جانبه و جانب‌دارانه و گاه احساسی و عوام‌گرایانه‌اند. عده‌ای بر بنیادِ پیش‌فرض‌های پذیرفته‌شده تحلیل و ‏نتیجه‌گیری می‌کنند؛ گروهی متن‌ها یا گفتاوردهای گزینشی سیاستمداران پیشین و کنونی را مبنای تحلیل و تفسیر خود ‏قرار می‌دهند و به نتایج مطلوب خود می‌رسند؛ دسته‌ای به گمانه‌زنی روی می‌آورند و برخی با برخوردهای سلبی یا ‏ایجابی تکلیف همه‌چیز را از پیش روشن می‌کنند. ولی آنچه در این میان به‌ندرت روی می‌دهد، تحلیل علمی، روشمند و ‏بی‌طرفانه است. تأسف‌بارتر این است که برخی از تحلیل گران با روش‌های تحلیل سیاسی بیگانه‌اند و دسته‌ای حتی تحلیل ‏ایدئولوژیک یا بیانیه‌ی سیاسی و چه‌بسا تبلیغ سیاسی را به‌جای تحلیل سیاسی به خوردِ مردم می‌دهند.‏

من در اینجا نمی‌خواهم درس‌گفتاری در باب تحلیل سیاسی علمی و روشمند ارائه دهم، بلکه هدفم بیشتر این است که ابعاد، ‏انواع و ویژگی‌های بارز آن را روشن گردانم تا هم “تحلیل گران” بدانند، چه می‌نویسند و هم خوانندگان آگاه باشند، چه ‏می‌خوانند.‏

و اما تحلیل سیاسی علمی و روشمند چیست؟

تحلیل در لغت یعنی حل کردن و گشودن و همواره همراه با تجزیه می‌آید، یعنی جداسازی اجزای تشکیل‌دهنده‌ی یک پدیده ‏و درک ارتباط آن‌ها با یکدیگر، برای روشن شدنِ هر چه بیشتر و بهتر آن. بر این اساس، تحلیل سیاسی یعنی واکاوی و ‏ریشه‌یابی یک پدیده یا رویداد سیاسی برای دستیابی به یک نظریه‌ی روشنگر و در صورت امکان، پیش‌بینی نتایج آن.

اما ازآنجاکه سیاست امری است شدیداً اجتماعی و به فرد‌ فرد جامعه مربوط می‌شود، در عمل همواره دو نوع تحلیل ‏وجود دارد: تحلیل عامیانه و تحلیل عالمانه. تحلیل عامیانه معمولاً بر اساس اطلاعات کلی و عمومی و روش‌های کلیشه‌ای ‏صورت می‌گیرد و مهم‌ترین شیوه‌ی استدلالی آن قیاس و تمثیل است که در آن از انواع مغالطه بسیار بهره گرفته می‌شود. ‏تحلیل علمی اما روشمند است و بر اساس الگویی مدون انجام می‌گیرد. تحلیل سیاسی علمی می‌کوشد پدیده‌های سیاسی را ‏بشکافد و بکاود و ساختار، کارکرد و روند آن‌ها را آشکار سازد.

آنچه که در تحلیل‌های سیاسی باید به آن توجه داشت، این است که سیاست پدیده‌ای است در نوع خود یگانه و هم‌زمان ‏پیچیده، چندوجهی، درهم‌تنیده و همواره در حال تغییر که عیناً تکرار نمی‌شوند. این نگاه به پدیده‌های سیاسی، انسان را ‏از جزمیت، مطلق اندیشی، کلی‌گرایی، سطحی‌نگری و کلیشه سازی بازمی‌دارد و از او نگاهی همه‌جانبه، دستگاهی و ‏پویا می‌طلبد. روش‌های تحلیل سیاسی نیز بر این اساس، بسته به نوع مسئله و مورد سیاسی متفاوت‌اند، از موضوع‌های ‏سیاسی و اجتماعی گرفته تا مسائل محیط زیستی و از نزاع‌های درون حکومتی تا جنگ‌ها و بحران‌های سیاسی و ‏اقتصادی؛ به‌بیان‌دیگر نمی‌توان با یک روش، هم یک انقلاب را تحلیل کرد، هم یک جنگ را و هم بحران‌های اقتصادی ‏را. هر حوزه‌ای روش ویژه‌ی خود را می‌طلبد، اما تحلیل‌های سیاسی با همه‌ی تنوع در موضوع‌ها و روش‌ها، ارکانی ‏مشترک دارند:

‏۱) به موضوع و رویداد معینی می‌پردازند،
‏۲) اطلاعات لازم گردآورده و دسته‌بندی می‌شوند،
‏۳) ارتباط پنهان و آشکار میان موضوع یا رویداد با دیگر پدیده‌های اجتماعی بررسی و روشن می‌شود.‏

افزون بر این‌ها:‏

‏۴) عوامل ایجادکننده و اجزای تشکیل‌دهنده‌ی پدیده، همچنین بازیگران اصلی و فرعی آن و نیز تأثیرات آن‌ها بر دیگر ‏پدیده‌ها شناخته می‌شوند.‏
‏۵) منافع، اهداف، برنامه‌ریزی‌ها و نیز امکانات، توانایی‌ها و ناتوانی‌های آنان، همچنین فرصت‌ها و تهدیدها بررسی‌شده ‏و عملکردهای آنان، چرایی و چگونگی آن و تأثیر آن بر وضعیت و نیز روند پیشرفت و پسرفت آن ارزیابی و جمع‌بندی ‏می‌شوند و
‏۶) درنهایت به تحلیل نهایی و طرح نظریه دست می‌یابند.‏

تحلیل‌های سیاسی می‌توانند بسته به مورد و هدف تحلیلگر کمی یا کیفی، توصیفی یا گزارشی، مقایسه‌ای یا تبیینی و ‏تشخیصی، پیشگویانه و یا تجویزی باشند، اما از هر نوعی که باشند و با هر روشی که انجام شوند، باید روشن و شفاف ‏و مستند و مستدل باشند.‏

از این‌ها گذشته، می‌توان یک پدیده‌ی سیاسی را از سه جنبه بررسی و تحلیل کرد:‏

الف) علت شناسی: به چه دلیل یا بهانه‌ای اتفاق موردنظر روی داد؟
ب) انگیزه شناسی: طرفین دعوا (چه آغازکننده، چه ادامه‌دهنده و چه مورد تجاوز واقع‌شده) چه انگیزه و هدفی از آن ‏دارند؟ ‏
پ) نتیجه شناسی یا تحلیل نتایج: نتیجه‌ی عملی و پایانی این پدیده یا رویداد به چه می‌انجامد و به سود یا زیان چه نیرویی ‏است؟

اما باوجود همه‌ی تمهیدات و تدبیرات، تحلیل سیاسی علمی نیز می‌تواند زیر تأثیر عوامل عینی و ذهنی و پیش از هر ‏چیز، ذهنیت تحلیلگر بسیار متفاوت و گاه گمراه‌کننده باشد:‏

تحلیل‌گری برای رسیدن به نتیجه‌ی مطلوب خود فقط به علت‌ها تکیه می‌کند و تحلیل گری دیگر بر عامل‌های ایجادکننده ‏و بازیگران اصلی و فرعی آن متمرکز می‌شود و به نتیجه‌ی دیگری می‌رسد.‏

حتی نوع نگاه و موضوع مرکزی در تحلیل‌ها هم می‌تواند متفاوت باشد: برخی با رویکرد کارکردی و تأکید بر ساختار ‏و کارکرد پدیده‌ی موردنظر تحلیل می‌کنند و بعضی با رویکرد عمل‌گرایانه، بر بازیگران و منافع آن متمرکز می‌شوند و ‏هرکدام به نتیجه‌ی مطلوب خود می‌رسند: ‏

برای مثال در ارتباط با جنگ روسیه و اوکراین، تحلیل گری بر اساس رویکرد عمل‌گرایانه و تأکید بر بازیگران و منافع ‏آنان، به نظریه‌ی تقابل قدرت‌ها می‌رسد و بسته به نزدیکی به این یا آن قدرت، از یکی از طرفین حمایت می‌کند و تحلیل‌‏گری دیگر بر پایه‌ی رویکرد کارکردی و تأکید بر ساختار و کارکرد، از حق تعیین سرنوشت و استقلال و تمامیت ‏ارضی یک کشور دفاع کرده و تجاوز و جنگ را به هر دلیل و انگیزه‌ای محکوم می‌کند. تحلیل‌گر سوم که در میانه‌ی این ‏دو قرار دارد، بی‌طرفی و عدم دخالت را پیشه‌ی خود می‌سازد.‏

سخن کوتاه: تحلیل سیاسی کار آسان و ساده‌ای نیست و نمی‌توان و نباید با تکیه‌بر این یا آن گفتاورد یا متن سیاسی و یا ‏تأکید بر این یا آن سویه یا جنبه‌ی سیاسی و اجتماعی و یا از دریچه‌ی ایدئولوژی‌ای معین به آن دست زد و به‌جای ‏روشن‌سازی رویدادها و پدیده‌ی موردنظر، بر پریشانی و گمراهی ذهنی توده‌ها افزود.‏

اسفند ۱۴۰۰‏

منابع:
‏۱. بهشتی‌پور، حسن: آموزش گام‌به‌گام روش‌های تحلیل سیاسی. تهران: انتشارات سروش، ۱۳۹۳.‏
‏۲. استریک‌لند، دونالد و وید جانستون: مقدمه‌ای بر تحلیل سیاسی. مترجم: علی معنوی. تهران: انتشارات آگاه، ۱۳۹۴‏
‏۳. اسلامی، مسعود: تحلیل سیاسی از تشخیص تا تجویز. پرتال جامع علوم انسانی. مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی ۱۳۷۷ شماره ۴۲
۴. تحلیل سیاسی چیست و تحلیل‌گر سیاسی کی باید باشد؟
۵. روش تحلیل سیاسی