طولانی شدن مذاکرات هسته‌ای سرانجام کار را به جایی رساند که یکی از کابوس‌های طرفداران توافق هسته‌ای با ایران، به واقعیت تبدیل شد. روسیه مواضعش را در مذاکرات به شکل دراماتیکی تغییر داد و حالا متهم است که چوب لای چرخ توافق گذاشته است.

هنوز دقیقا روشن نیست که مذاکرات وین چقدر با توافق نهایی فاصله دارد. طرفین در روزهای اخیر بارها تاکید کردند که اختلافات اصلی حل شده، اما هنوز مسایل حل ناشده‌ای باقی مانده که اگر به سرانجام نرسند، توافقی در کار نخواهد بود.

یکی از این مشکلات، پرونده اورانیوم‌هایی است که خارج از تاسیسات هسته‌ای اعلام شده به آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای در ایران کشف شده‌اند. این تصور شکل گرفته که سفر رافائل گروسی، مدیر آژانس به تهران در ابتدای هفته، این مانع را از سر راه توافق برداشته است.

علاوه بر این، هنوز مساله تضمین ایالات متحده به ایران روشن نیست. ضمن اینکه مشخص نیست که غرب با خط قرمز آیت‌الله خامنه‌ای در ارتباط با برداشته شدن همه تحریم‌ها، راستی‌آزمایی آن توسط تهران و سپس اجرای محدودیت‌های برجامی موافقت کرده است یا نه.

به بیان دیگر، در حالی که هنوز مساله توافق هسته‌ای ایران و قدرت‌های جهان با پرسش‌هایی فراتر از روسیه روبه‌رو است، خواسته جدید روسیه نیز به یک مانع مهم تازه تبدیل شده‌ است؛ مانعی که می‌تواند مسیر این توافق را به کلی تغییر دهد.

روسیه چه می‌خواهد؟

روسیه می‌گوید که با تحریم‌های بسیار سخت‌گیرانه‌ای از سوی آمریکا روبه‌روست و به گفته وزیر خارجه این کشور «به دنبال تضمینی است تا مطمئن شود که تحریم‌های آمریکا، حقوق روسیه را در برجام نقض نمی‌کند.»

این شاید نخستین بار باشد که یکی از مقام‌های روس از «حقوق» این کشور در چارچوب برجام صحبت می‌کند؛ حقوقی که ظاهرا از نظر مسکو، شامل داد و ستد آزادانه با ایران است.

آقای لاوروف گفته است: «ما از همکاران آمریکایی‌مان درخواست کردیم که دستکم در سطح وزیر خارجه به ما ضمانت کتبی بدهند که تحریم‌های اخیر آمریکا، تحت هیچ شرایطی به حق ما برای تجارت آزاد و کامل، سرمایه‌گذاری و همکاری ‌اقتصادی و همکاری فنی-نظامی با ایران، آسیبی وارد نمی‌کند.»

به بیان ساده، روسیه به دنبال این است که در حاشیه برجام، یک دریچه مهم در قلب دیوار محاصره اقتصادی غرب ایجاد کند؛ دریچه‌ای که می‌تواند ساز و کار تحریم‌های روسیه را با مشکلاتی مختلف روبه‌رو کند.

اگر غرب با این خواسته روسیه موافقت کند، وضعیت مذاکرات وین به شرایطی بازخواهد گشت که قبل از مساله روسیه مطرح بود. یعنی مذاکرات در صورت حل شدن آخرین مسایل باقی‌مانده به سوی نتیجه نهایی پیش خواهد رفت.

اما در حال حاضر هیچ نشانه‌ای از اینکه غرب با درخواست روسیه موافقت خواهد کرد وجود ندارد. برعکس، آنتونی بلینکن، وزیر خارجه آمریکا گفته است که تحریم‌های روسیه به خاطر جنگ اوکراین، هیچ ارتباطی به برجام ندارد.

اگر روسیه راضی نشود، چه خواهد شد؟

دلیل مذاکرات فعلی که از ۱۱ ماه پیش آغاز شد، بحرانی است که ارتباط مستقیمی به روسیه ندارد. مشکل برجام از زمانی آغاز شد که دونالد ترامپ، رئيس‌جمهور پیشین آمریکا از این توافق خارج شد و بعد از یکسال، ایران نیز گام به گام از اجرای محدودیت‌های برجام خودداری کرد.

اما این بدان معنا نیست که روسیه هیچ نقشی در برجام یا اجرای آن ندارد. برعکس، روسیه به طور کلی از نظر دیپلماتیک سرمایه‌گذاری قابل ملاحظه‌ای بر روی این توافق کرده و بر اساس برجام، کشوری است که بخشی از اورانیوم غنی‌شده ایران را دریافت کرده؛ نقشی که البته کشورهای دیگر هم می‌توانند بازی کند.

مهم‌تر از جزییات مشارکت فنی یا دیپلماتیک روسیه در برجام، پشتوانه این توافق، قطعنامه‌ای در شورای امنیت سازمان است. اگر روسیه این‌بار با برجام جدید موافق نباشد، این گزینه را دارد که در شورای امنیت، قطعنامه جدید را نیز وتو کند.

مساله قطعنامه برجام از آن جهت اهمیت دارد که بخش مهمی از نظارت و اجرای فنی برجام برعهده آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای است. این آژانس در ساختار حکمرانی جهانی، بازوی اجرایی شورای امنیت سازمان محسوب می‌شود. قطعنامه مرتبط، برای آژانس مشروعیت حقوقی لازم را برای اقداماتش فراهم می‌کند.

به جز این جزییات که در چارچوب حقوق بین‌الملل می‌تواند برای برجام و اجرایش، مشکلاتی پیش‌بینی‌نشده درست کند، غیبت روسیه از برجام جدید می‌تواند در مساله همکاری‌های ایران و روسیه در برنامه هسته‌ای نیز اختلال ایجاد کند؛ گزینه‌ای که برای تهران مطلوب نیست.

ایران عموما در جلب نظر کشورهای هسته‌ای جهان برای همکاری و سرمایه‌گذاری ناکام بوده. این در حالی است که روسیه متعهد شده تا واحدهای دو و سه نیروگاه اتمی بوشهر را به سرانجام برساند و به گفته مقام‌های ایرانی، به رغم تاخیرهای فراوان، بخشی از هزینه‌های این پروژه‌ها نیز پرداخت شده است.

شرایط فعلی روسیه، برجام و مذاکرات وین به شکلی نیست که بدون همراهی مسکو، رسیدن به توافق هسته‌ای میان ایران و آمریکا، غیرممکن شود. مشکل اصلی در حال حاضر، تحریم‌هایی است که به شکل یکجانبه از سوی آمریکا و علیه ایران اعمال شده‌اند و لغو این تحریم‌ها، نه به قطعنامه شورای امنیت نیاز دارد و نه همراهی مسکو.

ایران نیز تاکنون تنها به دلیل تحریم‌های یکجانبه آمریکا از اجرای محدودیت‌های برجامی خودداری می‌کرد. اگر این تحریم‌ها برداشته شوند، سیاست ایران در قبال برجام نیز ارتباط مستقیمی به نظر و تصمیم مسکو ندارد.

آنچه به برجام در شکل و شمایل فعلی ارزش می‌دهد و برای هر دو طرف، اهمیت بالایی دارد، یک سازوکار حقوقی و فنی پیچیده است که بازسازی‌اش - بدون حضور مسکو - غیرممکن نیست، اما آسان هم نیست. بازسازی چنین توافقی بدون حضور مسکو نه تنها زمان‌بر خواهد بود بلکه می‌تواند زمینه‌ساز اختلافات بیشتری بین ایران و غرب شود.

به همین دلیل نیز در حال حاضر، فشار اصلی دیپلمات‌های غربی بر روی این خواهد بود که به هر ترتیبی روسیه را راضی کنند تا با توافق جدید همراهی کند؛ گزینه‌ای که با گذشت زمان، هر روز دشوارتر هم خواهد شد.

روسیه در حال حاضر با تحریم‌های سختی روبه‌روست و امیدوار است که فشارکمرشکن افزایش قیمت نفت و گاز در بازارهای جهانی به یکی از عوامل بازدارنده برای گسترش تحریم‌های غرب تبدیل شود.

در جبهه روبه‌رو، گزینه‌های غرب نیز برای مقابله با این افزایش قیمت محدود است و حتی شرکای قدیمی آمریکا مانند عربستان سعودی، در همراهی با واشنگتن برای افزایش تولید نفت همراهی نمی‌کنند.

در چنین شرایطی، برجام و بازگشت ایران به بازارهای جهانی به معنای بازگشت دستکم دو میلیون بشکه نفت در روز به بازار است. علاوه بر این، ایران یکی از صادرکنندگان مهم گاز جهان نیز محسوب می‌شود.

این وضعیت هرقدر که به ایران و غرب انگیزه می‌دهد تا برجام را هرچه سریع‌تر به سرانجام برسانند، عاملی منفی برای منافع استراتژیک روسیه در تنش فزاینده‌اش با غرب محسوب می‌شود؛ عاملی که چه بسا به مسکو انگیزه بدهد با سرسختی بیشتری در مذاکرات وین «کارشکنی» کند.

در چنین شرایطی، توپ در زمین ایران و غرب خواهد بود تا به چه شکل با این بحران روبه‌رو شوند. شکست کامل مذاکرات، مماشات با روسیه یا حذف کامل این کشور از مذاکرات و بازسازی سریع سازوکاری جدید با هدف محدود کردن برنامه هسته‌ای ایران و پایان دادن به تحریم‌های آمریکا، همه سناریوهای محتملی هستند که متناسب با تصمیمات رهبران ایران و آمریکا، پیش روی مذاکرات وین قرار خواهند گرفت.