فهرست شهروندان خارجی و دوتابعیتی‌ زندانی شده در ایران که در ازای آنها حکومت جمهوری اسلامی چیزی طلب کرده، کوتاه نیست. از نخستین زندانیان آمریکایی که به طور رسمی به آنها گروگان‌ گفته می‌شد تا زندانیان دیگر مانند امیر جلالی فراهانی که ظاهرا ایران در ازای آزادی او خواهان آزادی اسدالله اسدی، دیپلمات ایرانی متهم به بمبگذاری است.

گروگان‌گیری با هدف بهره‌گیری اقتصادی یا سیاسی موضوعی مخفی نیست که مقام‌های جمهوری اسلامی آن را پنهان کنند.

اکبر هاشمی رفسنجانی چند بار در کتاب خاطراتش به این موضوع اشاره کرده و یک جا نوشته "از برکت گروگان‌ها در لبنان، فرانسوی‌ها بالاخره ۳۳۰ میلیون دلار را به عنوان قسط اول بدهی‌شان پرداختند." یا محسن رضایی، معاون اقتصادی فعلی رییس‌جمهور ایران، که چند سال پیش گفته بود "اگر آمریکا دنبال حمله نظامی باشد در همان هفته اول هزار نفر گروگان از آنها می‌گیریم و برای آزاد کردن هر کدام باید چند میلیارد دلار بدهند. مشکل اقتصادی ما هم حل می‌شود."

در این مطلب بعضی از پرونده‌های مشابه را مرور می‌کنیم:

آزادی گروگان‌های آمریکایی در ازای حدود سه میلیارد دلار

۱۳ آبان ۱۳۵۹ دیپلمات‌ها و کارکنان سفارت آمریکا در تهران گروگان گرفته شده و ۴۴۴ روز بعد با وساطت الجزایر و در قراردادی به همین نام آزاد شدند.

مقام‌های ایرانی که تازه به قدرت رسیده و نمی‌دانستند این کشور چقدر پول در بانک‌های آمریکایی دارد، بر اساس توافق الجزایر بر سر ۸ میلیارد دلار به توافق رسیدند اما بابت وام‌هایی که از بانک‌های مختلف گرفته بودند بیشتر از نیمی از مبلغ را به بانک مرکزی آمریکا پس دادند و در عمل کم‌تر از سه میلیارد دلار به دست آوردند. معامله‌ای که به سود بانک‌های آمریکا تمام شد.

تحقیقات کامبیز فتاحی،‌ خبرنگار بی‌بی‌سی فارسی، بر اساس اسناد دولت آمریکا که از طبقه‌بندی سری خارج شده، نشان می‌دهد مقام‌های وقت ایران به علت بی‌اطلاعی از مقدار دقیق سپرده‌ها و وام‌های خارجی خود مرتکب اشتباهات بانکی بزرگی شده و معادل ۱۰ درصد پولی که در مرحله اول توافق عاید ایران شد، دستی به آمریکا دادند. با وجود این اشتباه که بعدا متوجه آن شدند، این بزرگ‌ترین معامله مالی ایران از بابت گروگان‌گیری بوده است.

• اشتباه ۳۰۰ میلیون دلاری ایران در ماجرای گروگان‌گیری

گروگان‌‌گیری در لبنان و دریافت اسلحه و تسلیحات از غرب

در پی انفجارهای مرگبار آبان ۱۳۶۲ در لبنان طی پنج سال دست‌کم ۴۰ شهروند خارجی در این کشور ربوده شدند. با گفت‌وگوهای محرمانه از مرداد ۱۳۶۴ به بعد به تدریج تعدادی از گروگان‌های آمریکا در ازای ارسال محموله‌های پراکنده اسلحه و لوازم یدکی به ایران آزاد شدند.

بر اساس مستند 'کودتای خزنده' ساخته حسین باستانی، گزارشگر بی‌بی‌سی فارسی، از نوار صوتی جلسه‌ محرمانه سپاه، گفته می‌شود که دیوید داج، رییس وقت دانشگاه آمریکایی بیروت، که سال ۱۳۶۱ ربوده شده بود، با هدف مبادله با احمد متوسلیان، به تهران برده شده است. اما در نهایت با میانجی‌گری سوریه و بدون مبادله آزاد شده است.

نقطه عطف مذاکرات پنهانی، سفر مخفیانه رابرت مک‌فارلین، مشاور سابق امنیت ملی آمریکا به تهران در خرداد ۱۳۶۵ با هدف آزاد کردن هفت گروگان آمریکایی در لبنان بود؛ اما خبر سفر محرمانه چند ماه بعد در الشراع لبنان منتشر شد. رسوایی‌ای دو جانبه برای ایران از آن سو که تسلیحات آمریکایی توسط اسرائیل به ایران فرستاده شده بود و برای آمریکا از آن جهت که بر خلاف مصوبه کنگره این کشور بود.

گفته می‌شود آزاد شدن انیس نقاش، شهروند لبنانی عامل اولین ترور شاپور بختیار هم که مشغول گذراندن دوران محکومیت خود بود، با آزادسازی گروگان‌های فرانسوی در لبنان مرتبط بوده است.

هلموت هوفر و ارتباط با دادگاه میکونوس

هلموت هوفر، تاجر آلمانی، دهم مرداد ۱۳۷۸ همزمان با برگزاری دادگاه میکونوس، در مشهد بازداشت شد و اتهامش ارتباط نامشروع با یک زن مسلمان بود که باعث شد حکم اعدام و سنگسار برای او صادر شود. زمزمه‌هایی از احتمال مبادله هلموت هوفر با کاظم دارابی شنیده می‌شد. کاظم دارابی به جرم قتل چهار فعال سیاسی مخالف ایران در رستوران میکونوس به حبس ابد محکوم شده بود. این مبادله اتفاق نیفتاد اما هلموت هوفر که حکمش بسیار سنگین بود بعد از دو سال ناگهان آزاد شد. آن زمان گفته می‌شد که با دخالت سرویس امنیت و جاسوسی آلمان مذاکراتی پنهانی با ایران انجام شده و آقای هوفر آزاد شده است.

آقای هوفر در خاطراتش نوشته که با آن زن ارتباط نداشته و ماموران امنیتی ایران با هدف مبادله او با متهم دادگاه میکونوس، برایش پرونده ساخته بودند. کاظم دارابی، متهم اصلی میکونوس هم پس از بازگشت به ایران، در کتاب خاطراتش 'نقاشی قهوه‌خانه' به این موضوع پرداخته و گفته ماجرای آقای هوفر ارتباطی با میکونوس نداشته است. آقای دارابی بر خلاف رویه معمول و پیشنهاد قاضی آلمانی زودتر از موعد آزاد شد و آذر ۱۳۸۶ به ایران بازگشت. چند ماه قبل از آزادی آقای دارابی، یک شهروند آلمانی دیگر به نام دونالد کلاین که هنگام ماهیگیری در جنوب ایران بازداشت شده بود، آزاد شد.

هاله اسفندیاری پژوهشگر ایرانی‌آمریکایی پس از سه ماه حبس در مرداد ۱۳۸۶ آزاد شد. او به همراه یحیی کیان تاجبخش بازداشت شده بود و اعترافات آنها به همراه حرف‌های سال قبل رامین جهانبگو در بازداشت، از تلویزیون ایران پخش شد. ابتدا خانم اسفندیاری با پرداخت وثیقه ۳۰۰ هزار دلاری و سپس آقای تاجبخش آزاد شدند. ماه بعد علی شاکری، شهروند ایرانی‌آمریکایی دیگر هم از زندان آزاد شد. همه اینها در آستانه سفر محمود احمدی‌نژاد به نیویورک یا چند هفته بعد آن انجام شد.

جریمه ۲۸۵ هزار دلاری و مبادله کلوتید ریس با یک زندانی ایرانی

کلوتید ریس، شهروند فرانسه، در جریان ناآرامی‌های پس از انتخابات ۱۳۸۸ در ایران بازداشت شد و اردیبهشت ۱۳۸۹ ایران را ترک کرد. او که در دادگاه‌های جمعی پس از انتخابات حضور داشت، ابتدا به ۱۰ سال زندان محکوم شد و سپس حکمش به پرداخت جریمه نقدی ۲۸۵ هزار دلاری تقلیل یافت.

همزمان مجید کاکاوند، مهندس ایرانی که در فرانسه زندانی بود،‌ به تهران بازگشت. مهم‌تر از آن، چند روز پس از آزادی خانم ریس، علی وکیلی‌راد، یکی از قاتلان شاپور بختیار، آخرین نخست‌وزیر پیش از انقلاب، بعد از ۱۹ سال زندان در فرانسه آزاد شد و در ایران مورد استقبال قرار گرفت. سخنگوی وزارت خارجه ایران موضوع تبادل با فرانسه را رد کرد اما محمود احمدی‌نژاد در زمان بازداشت خانم ریس گفته بود که آزادی او منوط به عملکرد مقام‌های فرانسوی است.

یک میلیون و ۵۰۰ هزار دلار برای آزادی جاشوا فتال، شین باوئر و سارا شورد

سه گردشگر آمریکایی مرداد ۱۳۸۸ در منطقه مرزی ایران و کردستان به اتهام ورود غیرقانونی به خاک ایران بازداشت شدند.

خانم شورد شهریور ۱۳۸۹ با وثیقه نیم میلیون دلاری که آن زمان معادل ۵۰۰ میلیون تومان بود، آزاد شد و به آمریکا بازگشت اما دو نفر دیگر در زندان ماندند. محمود احمدی‌نژاد، رییس‌جمهور وقت ایران چند بار از مبادله صحبت کرده بود اما در نهایت آنها مهرماه ۱۳۹۰ در ازای وثیقه یک میلیون دلاری (پانصد میلیون تومان برای هر نفر) آزاد شدند. این آزادی در آستانه سفر محمود احمدی‌نژاد به نیویورک انجام شد.

یک میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار و چند زندانی برای رهایی جیسون رضاییان

جیسون رضاییان، روزنامه‌نگار واشنگتن‌پست در تهران تیر ۱۳۹۳ به اتهام جاسوسی بازداشت شد و یک سال و نیم بعد در دی ماه ۱۳۹۴ در زمان دولت باراک اوباما، به همراه همسر و مادرش و امیر میرزایی حکمتی، تفنگدار ارتش آمریکا و سعید عابدینی کشیش تبشیری و فردی به نام نصرت‌الله خسروی رودسری (فرزاد خسروی) در ازای یک میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار پول نقد که با هواپیما از سوئیس به تهران منتقل شد، آزاد شد.

این پول در واقع ۴۰۰ میلیون دلار طلب بانکی ایران از آمریکا بعد از انقلاب به علاوه یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار بهره آن بود. آن زمان رسانه‌های نزدیک به نهادهای امنیتی ایران گفتند فرد پنجمی هم که یک دانشجوی آمریکای بوده، آزاد شده است.

این یکی از بزرگ‌ترین معامله‌های ایران در زمینه دوتابعیتی‌ها بود. علاوه بر پول نقد، هفت ایرانی متهم به دور زدن تحریم‌ها به نام‌های نادر مدانلو، بهرام مکانیک، خسرو افقهی، آرش قهرمان، تورج فریدی، نیما گلستانه و علی صابونچی آزاد شدند و همچنین گفته شد که نام بیش از ده ایرانی از فهرست اینترپل خارج شده است.

جیسون رضاییان، فرزاد خسروی و امیر حکمتی بعد خروج از جمهوری اسلامی شکایت و درخواست غرامت کردند.

وثیقه ۵۰۰ میلیون تومانی برای هما هودفر

هما هودفر، پژوهشگر مردم‌شناس و شهروند سه تابعیتی ایران، ایرلند و کانادا یک بار اسفند ۱۳۹۴ و بار دیگر در خرداد سال ۱۳۹۵ بازداشت شد. او چند ماه بعد با وساطت عمان آزاد شد اما غلامحسین محسنی‌اژه‌ای، معاون اول قوه قضاییه در آن زمان، گفته بود وثیقه ۱۵۰ میلیون تومانی خانم هودفر به ۵۰۰ میلیون تومان افزایش یافته و قبل از آزادی از او گرفته شده است.

وثیقه ۴۰ میلیارد تومانی آفرین نیساری و کارن وفاداری

آفرین نیساری و کارن وفاداری که یکی‌شان شهروند دوتابعیتی آمریکا و دیگری دارای کارت سبز بود، مرداد ماه ۱۳۹۵ بازداشت شدند. گالری هنری آنها به نام 'آن' در ده‌ ونک تهران و خودرو وسایل دیگرشان ضبط شد. شیرین عبادی، وکیل سرشناس و برنده جایزه صلح نوبل درباره فشار بر این خانواده زرتشتی گفته بود که "حکومت ایران کارن وفاداری را به خاطر ثروت و تابعیت آمریکایی دستگیر کرده تا از آمریکا باج بگیرد." این دو نفر که به ۱۶ و ۲۷ سال زندان محکوم شده بودند،‌ با وثیقه ۴۰ میلیارد تومانی آزاد شدند.

مبادله مایکل وایت با دو زندانی ایرانی در آمریکا

مایکل وایت تیرماه ۱۳۹۷ در مشهد بازداشت شد در حالی که به گفته خودش برای دیدار دوست‌دخترش به این شهر رفته بود. اتهام آقای وایت "امنیتی" توصیف شد. او یک سال و نیم بعد به "مرخصی درمانی" فرستاده شد و مستقیم به سفارت سوئیس در تهران رفت که حافظ منافع آمریکا است. خرداد ماه ۱۳۹۹ او همزمان با آزادی مجید طاهری، پزشک و سیروس عسگری استاد دانشگاه که به اتهام دور زدن تحریم‌ها زندانی بودند، آزاد شد. ایران مبادله زندانی را که در زمان دولت دونالد ترامپ انجام شد، تکذیب کرد و گفت مایکل وایت به دلایل "انسان‌دوستانه" آزاد شده است.

مبادله ژیائو وانگ با یک زندانی در آمریکا

ژیائو وانگ، پژوهشگر چینی‌تبار دانشجوی دکترای تاریخ در آمریکا، برای تحقیق به ایران رفته بود که مرداد ۱۳۹۵ بازداشت و به ۱۰ سال زندان محکوم شد. گفته بود که در دوران بازجویی ماموران به صراحت به او گفته‌ بودند که دنبال پس گرفتن پولشان از آمریکا هستند و از او خواسته‌اند فقط یک جمله بنویسد که "من جاسوس هستم". ایران و آمریکا در آذر ۱۳۹۸ از طریق دولت سوئیس ژیائو وانگ و مسعود سلیمانی را مبادله کردند.

مسعود سلیمانی رئیس انجمن هماتولوژی ایران و پژوهشگر سلول‌های بنیادین به اتهام نقض تحریم‌های آمریکا زندانی شده بود. در پی تبادل زندانی،‌ دونالد ترامپ در شبکه توییتر از ایران به خاطر "مذاکره بسیار منصفانه" بر سر "تبادل گروگان" تشکر کرد و خواهان مذاکره بر سر برجام شد.

مبادله رولاند گابریل مارشال با یک زندانی در فرانسه

رولاند گابریل مارشال، شهروند فرانسه، بعد از بازداشت شریک زندگی‌اش فریبا عادل‌خواه به ایران رفت و خرداد ۱۳۹۸ بازداشت شد. دولت فرانسه یک فروردین ۱۳۹۹ جلال روح‌الله نژاد را که به اتهام دور زدن تحریم‌ها در زندان بود، آزاد کرد. آمریکا خواهان استرداد آقای روح‌الله نژاد شده بود.

در همان روز خبرگزاری تسنیم گزارش داد آقای مارشال که به جرم اقدام علیه امنیت ملی به پنج سال زندان محکوم شده بوده، آزاد شده و در اختیار سفارت فرانسه قرار گرفته است.

مبادله جولی کینگ و مارک فیرکین استرالیایی با یک زندانی ایرانی

شهریور ۱۳۹۸ دولت استرالیا اعلام کرد دو شهروندش به نام‌های جولی کینگ و مارک فیرکین مدتی است که در تهران بازداشت شده‌اند. این دو گردشگر وبلاگ‌نویس سه ماه بعد از بازداشت آزاد شدند و به کشورشان بازگشتند در حالی که همزمان یک دانشجوی زندانی ایرانی به نام رضا دهباشی، متهم به ارسال تجهیزات نظامی به تهران، آزاد شده بود. آن زمان یک شهروند استرالیایی دیگر به نام کایلی مورگیلبرت هنوز در زندان مانده بود.

مبادله کایلی مورگیلبرت استرالیایی با سه متهم بمبگذاری

کایلی مورگیلبرت، پژوهشگر مطالعات خاورمیانه و اسلام‌شناس شهروند استرالیا-بریتانیا، تابستان ۱۳۹۷ برای شرکت در یک کنفرانس به ایران سفر کرد و در تهران بازداشت شد. او به جاسوسی برای اسرائیل متهم شده بود. آذرماه ۱۳۹۹ با سه زندانی ایرانی در تایلند مبادله شد که متهم به بمبگذاری نافرجام علیه دیپلمات‌های اسرائیلی بودند. ایران البته اعلام کرده بود که آنها سه تاجر و بازرگان "بی‌گناه" بودند که به "اتهام واهی" دور زدن تحریم‌ها در تایلند بازداشت شده‌اند.

۵۳۰ میلیون دلار برای آزادی نازنین زاغری رتکلیف و انوشه انصاری

نازنین زاغری رتلکیف که یکی از جنجالی‌ترین پرونده‌های زندانیان دوتابعیتی را داشت، از ابتدای زندانی شدن در فروردین ۱۳۹۵ گفته بود که ایران در ازای آزادی او پول تانک‌های چیفتن را می‌خواهد که یک قرارداد قدیمی مربوط به دوران حکومت پهلوی است. ایران او را در پایان محکومیت ۵ ساله آزاد نکرد و پرونده‌ای دیگر علیه‌اش تشکیل شد. او در نهایت بعد از شش سال به همراه انوشه آشوری، زندانی بریتانیایی-ایرانی دیگر در ازای گرفتن طلب ایران از بریتانیا، در آخرین روزهای اسفند ۱۳۹۹ آزاد شد. خانواده انوشه آشوری بعد از آزادی او به روزنامه گاردین چاپ بریتانیا گفتند در آخرین لحظه پیش از آزادی‌اش مجبور به جمع آوری ۲۷ هزار پوند (بیش از ۳۵ هزار دلار) برای پرداخت جریمه به دولت ایران شده‌اند.

مراد طاهباز شهروند سه تابعیتی که تابعیت آمریکا را هم دارد، بر خلاف تصور خانواده، همراه این دو نفر آزاد نشد.