تاکنون فضای ژئوپولتیک خاورمیانه برطبق الگوی کشش قدرت های منطقه ای تک قطبی تنظیم شده بود، اما از این پس –بعد از بهار عربی- کشورهای خاورمیانه باید بر اساس الگویی چند قطبی بازتعریف شده و برطبق آن تعامل کنند.

این الگو می تواند موجب هم افزایی متعامل و تصادعی کشورها و جوامع منطقه گردد. اگر تا دیروز حوزه خلیج فارس با قطب ژئوپولتیک کشور عربستان صورت می بست و پس از دست نکشیدن عربستان از حمایت گروه های سلفی و تروریستی، آن به قطر محول شد، حالا می تواند با محوریت حداقل سه قطب عربستان، قطر و امارات متحده عربی صورت گیرد. به شرطی که هر سه کشور نشان دهند که آماده اند به سوی اصلاحات و دموکراسی گام بردارند و از حمایت گروه های متحجر و تروریست دست بکشند و رفتارهای مسئولانه به جای کارهای ماجراجویانه از خود نشان دهند. اگر قطب حوزه شمال آفریقا پس از جنگ جهانی دوم الجزایر و در همین اواخر مصر بود، اینک می تواند تونس به عنوان یکی از موفق ترین تجارب بهار عربی -با کمک گروه های اسلامی- بدان ها افزوده شود. هم تحولات بهار عربی و هم نزدیکی های جغرافیایی ترکیه و کشورهای شمال آفریقا با اروپا نشان می دهد که آنان قرابت های بسیاری با هم دارند و در آینده می توانند از این هم افزایی بهره برند و ترکیه در این زمینه بسیار موفق بوده و پیشرو است. کانون شبه جزیره عربستان تاکنون با قطب کشوره عربستان دست به گریبان بوده، اما از این پس این کانون با انقلاب ها و اصلاحات به توفانی از تغییرات بدل شده و الگوهای جدیدی را شکل می بخشد که از میان آن ها باید الگویی به عنوان سناریوی مطلوب در دستور کار قرار گیرد که با وجود اشتراکات در زمینه های مختلف، رو به جلو باشد، نه بازگشت به تحجر و عقب ماندگی به سبب قرابت های تاریخی و غیره. این شبه جزیره می تواند با قطب مصر جدید و دموکرات به همراه اسلام به عنوان اصلی ترین دغدغه فرهنگی منطقه شکل گیرد و عربستان تنها در سطح اقتصادی می تواند نقش ایفاء کند و نه در زمینه های دیگر. همچنان که مصر جدید در همین مدت کوتاه در مورد فلسطین بسیار موثر و مفید واقع شده است. همین طور ترکیه نیز نشان داده که در تعاملات اش با سایر کشورها، منافع اش را به قیمت پایمال نمودن منافع سایر کشورهای منطقه دنبال نمی کند و از این طریق می تواند سودمند باشد. همان گونه که لبنان پس از اسد، آینده اش را نه در جوار و تعامل و همگرایی با ایران، بلکه ترکیه خواهد یافت و این دو کشور به خصوص از منظر فرهنگی بسیار به هم نزدیک اند. سوریه و یمن دو کشوری هستند که به کمک های جدّی قطب های منطقه ای نیاز دارند؛ در بازسازی، ساختارهای جدید مدنی، امنیت و شکل گیری نهال دموکراسی در کنار اصلاحات اقتصادی. عراق اگر به ایران نزدیک شود، آینده ای جز انزوا نخواهد داشت و این بسته به سیاستمداران آن کشور است که به نظر نمی رسد، هنوز فاجعه ای را که زیر پوست شان در حال رشد سرطانی است، درک کرده باشند. افغانستان نقش درست اش را در منطقه دارد می یابد و اگر همین گونه ادامه دهد، در آینده در کنار هند می تواند نقشی بسیار بیش از قابلیت هایش داشته باشد و از طریق نقشی فعال در برنامه های فرامنطقه ای که آمریکا مدنظر دارد، از کمک های مختلفی که برای پیشرفت کشورش در همه زمینه ها نیاز دارد، بهره مند گردد و گرنه همچنان طالبان محور و عقب مانده باقی می ماند. ایران و اسرائیل در انزوا می مانند و با تشکیل کشور فلسطین این انزوا برای هر دو کشور بیشتر هم می شود و می مانند تا به جای فتنه و شیطنت و به جان هم انداختن کشورهای منطقه، یاد بگیرند که نقش های مسئولانه در منطقه برعهده گیرند. ترکیه هم در حوزه قفقاز، هم در آسیای میانه و هم در حوزه دریای مدیترانه می تواند فعال تر شود؛ به خصوص نباید اجازه دهد تا اسرائیل با دودوزه بازی از طریق ملاهای ایران، جاپایی دائمی در آذرباییجان و قفقاز پیدا کند و سعی کند تا ترکیه این نقش را به جای اسرائیل برعهده گیرد. آسیای میانه در خطر رشد اسلام متحجر و مبتنی بر جهل و ترور قرار دارد و اگر ترکیه به تعاملات فرهنگی بیشتر با آنجا موفق نشود، این خطر هست که کشتگاه بعدی تروریست در کشورهای فقیر آسیای میانه شوند. اگر ترکیه برای آسیای میانه در نظر گرفته شده، این بدان سبب است که مقامات ایرانی در آنجا به جای نقشی مثبت و فرهنگی، به کارهای امنیتی و تروریستی روی آورده اند و کلاً مقامات کنونی ایران نشان داده اند که ترجیح می دهند، به جای کشوری مسئول که دیگران با آن ها تعامل کنند، نقش دیوانه ای زنجیری را بازی کنند که همه از آن ها بترسند! به فعالیت های آمریکای لاتین شان نگاه کنید. به اسم فعالیت فرهنگی و تبلیغ اسلام، تعدادی امنیتی و پاسدار لات و آدم کش را فرستاده اند آنجا با باندهای موادمخدر و روسپی ها قاطی شده و همکاری می کنند!! (وقتی جنس کسی خراب باشد، به این راحتی ها آدم بشو نیست).

در مورد کردها چون شرایط منطقه ای تغییر کرده ترکیه به درستی فهمیده که نیاز به بازتعریف رابطه ای با آن ها در راستای واگذاری حقوق بیشتر به کردها است، اما در مورد قبرس متأسفانه هچنان کم کاری می کند و باید با فشار بر دولت ترک قبرس برای تشکیل قبرسی متحد، جهش هایی اساسی را موجب شود و گرنه قبرس از فرصتی برای ترکیه به فرصتی برای اسرائیل و تهدیدی برای ترکیه بدل خواهد شد. کشورهایی که بهار عربی در آن ها پیروز شده نیز می توانند هر یک محور تعامل و تحول با یکدیگر باشند. اینک می بینیم که در سوریه، انقلابیون و رزمندگان لیبی بیشترین نقش را در مبارزه با دیکتاتور سوریه و کمک به مردم سوریه داشته اند و همین گونه به فراخور وقایعی که رخ می دهد، باید کشورهای منطقه تعاملات چندوجهی با یکدیگر را سرعت بخشند. مثلاً کشورهایی چون مراکش و الجزایر که از طریق اصلاحات بهار عربی را طی می کنند، می توانند به کشورهای بحرین و اردن که موفقیت زیادی در راه اصلاحات نداشته اند، مشاوره و کمک کنند.

توجه داشته باشید که وقتی شرایط تاریخی و منطقه ای تغییر می کند، چه بسا استراتژی ها از اساس تغییر کنند و حتی متفاوت و متضاد با قبل شوند و دولتمردان هر کشوری چون منافع شان را در استراتژی های گذشته می دیدند، به جای بازتعریف نقش هایشان در شرایط جدید، اگر در مقابل تغییر مقاومت کنند، موفق نبوده و منزوی یا ساقط خواهند شد؛ این واقعه ای است که برای نظامیان پاکستانی افتاده و آنان به جای بازیابی نقشی مفید و مسئولانه در دوران پس از جنگ سرد، سعی کردند برحسب منافع شان در دوران پیش از فروپاشی کمونیست همچنان از طریق تقویت گروه های چریکی و تروریست ادامه دهند که ابتدا موجب انزوای شان شد و سپس حاکمیت خود را از دست دادند و اگر همین گونه ادامه دهند، کشورشان تجزیه خواهد شد. کشورهای منطقه متوجه باشند که در خاورمیانه جدید حقوق دو ملت فلسطین و کرد باید – به عنوان اولویت- در دستور کار گرفته شود و نه با سرکوب یا حتی تعویق که با تقسیم منافع می توانند از تجزیه و جنگ به دور بمانند و گرنه ضررش متوجه خودشان خواهد شد.

دکتر کاوه احمدی علی آبادی

عضو هئيت علمي دانشگاه آبردين با رتبه پروفسوري

عضو جامعه شناسان بدون مرز(ssf)