مشق های ِ ناکرده، پاره ی ِ دو

مدتی ست که آقای ناصر ِ مستشار سخن از "اپوزیسیونی نوین"، و به عبارتی "جامع و مانع" می راند و بر این نکته تاکید دارد که راه های ِ تا کنون پوئیده، به بن بست رسیده اند. امروز دیگر بر کمتر کسی پوشیده است که نیروهای ِ آزادی خواه نیاز به یک چرخش ِ پارادایم دارند، چه در پیوند با نقش و کارکرد ِ حزب ها، و چه، در پیوند با چند و چون ِ همبستگی ِ نیروها و «پرسمان ِ رهبری ِ جنبش ِ سرنگونی». پیش نهاد ِ ناصر ِ کرمی در مورد ِ برساختن ِ یک جبهه ی ِ مستقل ِ کنزرواتیو، در کنار ِ پیش نهاد ِ حبیب ِ تبریزیان برای ِ دست یافتن به یک رویکرد ِ نوین و تهی از خشم و کین های ِ معماران ِ انقلاب و به ویژه نقش ِ شاهزاده سیروس در همین راستا هستند، و نیز، پیش نهاد ِ خود ِ ما در پیوند با برساختن ِ جنبشی فراهم آمده از سه سازه، یعنی:

1. نسل ِ جوان، که کم و بیش گروه ِ سنی ِ بیست تا چهل ساله ها را در بر می گیرد

2. بیدار شدگان ِ نسل ِ انقلاب

3. شاهزاده سیروس رضا پهلوی به عنوان ِ «هسته ی ِ مرکزی ِ نهاد ِ رهبری» (خود ِ نهاد برایندی از چندین گروه ِ کاری ست)

برایند ِ همه ی ِ این اندیشه ها یک چیز است: گذار از ایستار ِ کنونی، که «آچمز ِ دو جانبه» ی ِ حزب ها از یک طرف، و شاهزاده سیروس از طرف ِ دیگر است، و رفتن به سوی ِ "برچیدن" ِ حزب ها، در کالبد ِ یک «جنبش ِ سوینده به سرنگونی». (برچیدن در چم ِ هگلی اش: در سطحی بالاتر و نوین دوباره چیدن)؛ در ایستار ِ کنونی نه شاهزاده توانسته است به همبستگی ِ حزب ها گرد ِ کمینه ی ِ همرائی ها یاری رساند (اعلامیه ی ِ جهانی ِ حقوق ِ بشر و براندازی ِ بدون ِ خشونت) و نه حزب ها توانسته اند میان ِ خود به یک همرائی ِ اصولی دست یابند. حزب ها، جز آنان که رای دادن در جهنم را نیز آزمایش ِ دمکراسی می شمارند، به انتهای ِ خط ها رسیده اند و بن بست های ِ مفهومی، یکی پس از دیگری خود را نمایان می کنند. دلیری ِ فراتر رفتن و کالبد دگر کردن اما، هنوز در میان نیست، دلیری ِ گذار از حزب به جنبش، دلیری ِ گذار از خاموشی های ِ پر هیاهو، به همنوایی ِ ارکستر ِ سرنگونی (آن گویایی های ِ فروتنانه ی ِ گهگاهی را نیز در قالبی غیر ِ حزبی نیز می شد به جا آورد)، دلیری ِ تن در دادن ِ عملی به جابجایی ِ نسل ها و اندیشه ها.

*

در این میان نیروهای ِ آزادی خواه با مشکلات ِ چندی روبروی اند که ما مهم ترین ِ آنان را در زیر برمی نامیم:

1. مماشات ِ جهان ِ آزاد: اروپائی ها و آمریکائی ها هر یک در جست و جوی ِ سود ِ خود اند و در این میان، «جنگ و صلح»، به عنوان ِ اول و آخر ِ سیاست، زیرآمدی هستند از برداشت ِ آنان از سود و زیان ِ خودشان، و نه نیکی ِ جهانی. به عبارت ِ دیگر، سود ِ ملی و نیکی ِ همگانی ِ ایرانیان، امری ست که در پارادایم ِ جهان ِ آزاد نقشی بازی نمی کند، و یا روشن تر، یک امر ِ عَرَضی ست. جهان ِ آزاد با تمام ِ نیرو می کوشد که غیر ِ عادی ترین رژیم ِ سیاسی ِ روی ِ زمین را به امری عادی و روزمره تبدیل کند، فرداخشی که خود ِ کسان باید بر آن برایند و ما، ایرانیان، در این میان باید روزنی دیگر، «روزنی ایرانی به نیک و بد ِ جهان» داشته باشیم.

2. فاشیسم ِ الهی ِ نشسته در تهران: تهران، که از بهمن ِ 1357 به پارادایمی فرای ِ دولت-ملت گذر کرد و هرگز نیز چنان یک دولت-ملت رفتار ننمود (و اگر اینگونه بنگریم بسیاری از فرداخش ها و چشمداشت های ِ نابجای ِ مبتنی بر دولت-ملت بر طرف می شوند)، در جست و جوی ِ یک امپراتوری ِ الهی ست، الهی در چم ِ سامی ِ آن. امپراتوری ای با پایتخت های ِ گوناگون: تهران، نجف، غزه و لبنان. دمشق و کابل پایتخت های ِ حاشیه ای ِ امپراتوری هستند و قفقاز و آناتولی نیز در نوبت اند.

«بین الملل ِ الهی» ای که تهران به آن می اندیشد، بیش از هر چیز خواهان ِ بازگرداندان ِ جهان به دوران ِ پیشاسکولاریسم است. تهران، در نهاد، با هیچ مذهبی آنچنان ناسازگاری ندارد که نتواند با آن بر سر ِ «بخش کردن ِ کره ی ِ ارض» (مفهومی کهن از سیاست که قدما به آن «ناموس» می گفتند) به یک همرایی ِ نسبی برسد، به جز "مذهب ِ نوین ِ سکولاریسم". امپراتوری ِ الهی ِ در حال ِ تکوین، اگرچه مرکزیتی سبز، به دیگر سخن، شیعه و نشسته در تهران دارد، اما پیرامون اش می تواند آسمان ِ دیگری را سجده کند، خواه یهودی، خواه مسیحی. مهم، بازگشت به دامن ِ باری تعالی ست، بازگشت به معنویت ِ الهی، بازگشت به جهان ِ مبتنی بر وحی، بازگشت به جهان ِ مبتنی بر «شرع ِ ابراهیمی».

اسلام، مسیحیت، و آئین ِ یهود، با همه ی ِ ناهمسازی های ِ عرضی، از یک گوهر اند. دستگاه ِ نشانه شناسی ِ آنان هم-خورند و هم-خیم است، کُدهای ِ مشترک دارند و در نهایت، بیم و امید شان، از یک سرچشمه سیراب می شود. همه ی ِ زمین و زیندگان اش نیز در آتش بسوزند، چیزی از وزن ِ بهشت ِ کسان کم نخواهد شد و در هر سه مذهب نیز، رستگاری، جز از گذر ِ نابودی ای همگانی، دست نخواهد داد. یک «هولوکاوست ِ بین المللی» که هزاران سال است ادبیات اش فراهم شده است، تخته ی ِ پرشی ست که هر سه مذهب، برای ِ جهش به سوی ِ جنت شان، به آن نیازمندند.

3. فاشیسم ِ قومی: گرانیگاه ِ هستی و زمان را ترکیب ِ ژنتیک ِ آدمی گذاشتن و سیاست را به شمارش ِ کروموزوم های ِ مردمان فروکاستن، شناسه ی اصلی ِ این ایدولوژی ست. این ها، که بر آن اند تاریخ را با مداد های ِ قرمز بنویسند، به دنبال ِ دوزخی به نام ِ «دمکراسی ِ ژنتیک» هستند و پیوندی یکراست قائل هستند میان ِ ژن و زبان. هر زبان به مثابه ی ِ یک ژن و هر ملت، به مثابه ی ِ یک زبان. در نهایت از دل ِ هر زبان باید دولتی مبتنی بر همان زبان برون روید.

ویژگی ِ دیگر ِ این فاشیسم، بازنویسی ِ تاریخ، و یا، رویزیونیسم است. اینان مبنا را بر این نهاده اند که از رویداد ِ پوریم (داستانی نوشته شده از سوی ِ خاخام های ِ یهودی) تا دودمان ِ صفوی، سراسر ِ ایرانزمین تهی از تمدن و انسان بوده است. همه ی ِ آثار ِ بازمانده از آن دوران، جعلیات ِ صهیونیسم ِ جهانی ست برای ِ برساختن ِ مفهومی موهوم به نام ِ ایران، که چیزی نیست جز ابزاری برای ِ سرکوبی ِ مردمان ِ بومی، یعنی تورک ها و عرب ها، و تازگی ها، کورد ها، که آن ها نیز، با تکیه بر جدیدترین پژوهش های ِ محافل ِ علمی، قومی غیر ِ ایرانی به شمار می روند.

از روزن ِ فاشیسم ِ قومی، دوران ِ پیش از دودمان ِ پهلوی ها، دوران ِ آرمانی ست: چیرگی ِ معنوی ِ اسلام و چیرگی ِ سیاسی-نژادی ِ تورکان و عربان. تنها ایراد اش هژمونی ِ زبان ِ "جعلی" ِ فارسی بوده است که اینک باید این بیماری نیز برطرف شود. ایران به مثابه ی ِ مفهومی جعلی و ساخته ی ِ بیگانگان استدلال ِ مرکزی ِ فاشیسم ِ قومی ست. مفهومی که بنگاه ِ ستم است و تا از میان نرود و شالوده زدایی نشود، ستم نیز جاری خواهد بود. در نهایت، با فروشکستن ِ این مفهوم است که ستم نیز پایان خواهد یافت.

4. روشنفکری: روشنفکری ِ ایرانی، که ما آن را به دو پاره ی ِ «روشنفکری ِ کلنگی» و «روشنفکری ِ دوازده امامی» (مصطلح به "دینی") بخش می کنیم، و به گفته ی ِ یکی از برجسته ترین منادیان اش، دکتر همایون ِ کاتوزیان، چیزی نیست جز تجلی گاه ِ نیروهای ِ چپ، بر دو ستون ِ اصلی ایستاده است:

الف) نقض ِ مفهوم ِ ایران

ب) نقض ِ مفهوم ِ دولت-ملت

روشنفکران ِ کلنگی با تکیه بر دو مفهوم ِ «استبداد ِ شرقی» و «شیوه ی ِ تولید ِ آسیایی» سراسر ِ تاریخ ِ شرق، و از این گذر، سراسر ِ تاریخ ِ ایران را از هستی تهی می کنند. در شرق چیزی که بتوان نام ِ آن را زندگی گذاشت، روی نداده است. انسان هایی به دنیا آمده و مرده اند، همانگونه که گیاهان به دنیا می آیند و می میرند. در شرق، و در ایران، همه چیز در ایستائی و انجماد به سر برده است (آرامش ِ دوستدار؛ محمد رضا فشاهی) و تنها چیزی که بوده است، ستمی برنامه ریزی شده و نیندیشیدنی اصولی بوده است و بس.

روشنفکری ِ مصطلح به دینی نیز، با تکیه بر مفهوم ِ «جاهلیه» سراسر ِ دوران ِ پیش از ظهور ِ اسلام را از تاریخ ِ شرق حذف می کند. طبیعی ست که در این دستگاه ِ فکری مفهومی به نام ِ ایران نیز محلی از اعراب نداشته باشد. اگر چپ ها از زمین آغاز می کنند و مسلمان ها از آسمان، اما هر دو در میانه ی ِ زمین و آسمان در یک نقطه به هم می رسند: «اعدام ِ مفهوم ِ ایران». از این روزن، چپ ها و مسلمان ها برداران ِ توامان اند.

در همین راستا، سراسر ِ روشنفکری کوششی می گردد سوینده به از میان بردن ِ مفهوم ِ دولت-ملت. چپ ها همبود ِ بی طبقه ی ِ پرولتری و سوسیالیسم ِ ایده آل شان را دارند (هشت ساعت کار، هشت ساعت خواب، هشت ساعت ماهیگری) و مسلمان ها، همبود ِ بی طبقه ی ِ توحیدی شان را. دولت، و در مفهومی کلان تر، سیاست، نزد ِ مسلمان ها امری ست غصبی و نزد ِ چپ ها، ماری افعی که بر سینه ی ِ توده ها نشسته است.

از این روزن است که ما می گوییم سراسر ِ جنبش ِ روشنفکری ِ ایرانی، چه از گونه ی ِ کلنگی و چه از گونه ی ِ دوازده امامی اش، در ناسازگاری ای بنیادین نه تنها با روشنگری ِ ایرانی، بلکه با کل ِ تمدن ِ ایرانی به سر برده است و به عبارت ِ دیگر، با هر دو پا، بیرون از تاریخ ِ ایران ایستاده است. دو ستون ِ اصلی ِ روشنگری ِ ایرانی چیزی نبوده اند جز:

الف) بازسازی ِ مفهوم ِ ایران

ب) پیش راندن ِ پروژه ی ِ دولت-ملت

ما، ایستگاه های ِ اصلی ِ روشنفکری را اینگونه می شناسیم:

1. پیروزی ِ انقلاب ِ ضد ِ روشنگری ِ مشروطه و قانون ِ اساسی ِ مبتنی بر وحی اش که در حقیقت مرگ ِ قانون را قانونی می کند؛

2. شهریور ِ 1320، که در آن بار ِ دیگر دو پایه ی ِ روشنفکری، یعنی مسلمان ها و چپ ها، باری دیگر صحنه ی ِ سیاست و فرهنگ را، با کمک ِ نیروهای ِ بیگانه (شوروی و آمریکا و انگلیس) از آن ِ خود می کنند؛ در 1320 نه تنها حزب ِ توده به طور ِ رسمی به عنوان ِ نهاد ِ پیشبرنده ی ِ خط ِ حزب ِ مادر پایه گذاری می شود، بلکه روحانیت ِ رانده شده از سوی ِ رضا شاه نیز بار ِ دیگر با همه ی ِ نیرو به سیاست و فرهنگ بازمی گردد.

3. بهمن ِ 1357، که در آن همان ائتلاف ِ بیگانه-بنیاد ِ میان ِ سرخ و سیاه که در شهریور ِ 20 سازمان دهی شده بود، باری دیگر نو می شود.

بر این اساس است که ما تاریخ ِ نوین را به صورت ِ زیر دوره بندی می کنیم:

1. دوره ی ِ نخست ِ سازندگی، که با جنبش ِ بیداری و روشنگری آغاز می شود. ابراندیش ِ این جنبش آخوندزاده است.

2. دوره ی ِ نخست ِ آشفتار(chaos)، که با افول ِ روشنگری و پیروزی ِ مشروطه در 1906 آغاز می شود.

3. دوره ی ِ دوم ِ سازندگی، که با کودتای ِ رضاخان-سید ضیاء آغاز می شود.

4. دوره ی ِ دوم ِ آشفتار، که با "کودتای" ِ شهریور ِ 1320 آغاز می شود.

5. دوره ی ِ سوم ِ سازندگی که با "کودتای" ِ مرداد ِ 1332 آغاز می شود.

6. دوره ی ِ سوم ِ آشفتار که با انقلاب ِ سوسیال-الهی ِ 1357 آغاز می شود و تا اینک نیز در آن به سر می بریم.

در هر سه دوره ی ِ آشفتاری، هژمونی نزد ِ وابستگان ِ جنبش ِ روشنفکری بوده است و در هر سه دوره ی ِ سازندگی، نزد ِ وابستگان ِ جنبش ِ روشنگری. بر پایه ی ِ خوانش ِ ما، روشنگری، فرای ِ دو ستونی که در پیش به آن ها نشانه دادیم، یعنی بازسازی ِ مفهوم ِ ایران و پیشراندن ِ پروژه ی ِ دولت-ملت، حامل ِ چهار «گفتمان ِ مرکزی» بوده است: «امنیت»، «قانون»، «پیشرفت»، «مردمسالاری».

از روزن ِ روشنگران، امنیت دو سویه داشت: امنیت ِ درونی و امنیت ِ بیرونی. قانون، مفهومی بود مبتنی بر خرد ِ خودبنیاد، به عبارت ِ دیگر، خردی رها شده از وحی. (و این قانون سازی یکی از ضد ِ اسلامی ترین سویه های ِ روشنگری بود: در اسلام، که شارمانی مبتنی بر وحی است، خرد ِ آدمی مغلوب ِ وحی ِ الهی می گردد و از دل ِ فقدان ِ مفهوم ِ خرد ِ خودبنیاد، فقدان ِ مفهوم ِ فرد زاده می شود و از دل ِ این فقدان ِ ثانی، فقدان ِ ثالت، یعنی فقدان ِ مفهوم ِ قانون و حق برون می آید. آنچه که در اسلام جای ِ خالی ِ قانون را پر می کند، مقرارات است و آنچه که بر سریر ِ حق تکیه می زند، تکلیف است؛ بر این پایه، اسلام برایندی ست از سه فقدان ِ مهین: خرد، قانون، حق) پیشرفت نیز چون امنیت، دو سویه داشت: پیشرفت در فرهنگ و پیشرفت در دانش. پیشرفت در فرهنگ از روزن ِ روشنگران بازگشت به مبانی ِ فرهنگی ِ شارمان (تمدن) ِ ایرانشهری بود، از هنر گرفته تا ادب، و از یزدان شناسی تا فلسفه. بازشناسی ِ مفهومی ِ شارمان ِ ایرانشهری از شارمان ِ اسلامی در این پروژه نقشی اساسی داشت. و پیشرفت در دانش، بازپیونداندن ِ «بزرگ منشانه» ی ِ ایرانزمین بوده است به قطار ِ تاریخ ِ جهان؛ بزرگ منشانه از این روزن، که روشنگران، ایرانزمین را یکی از مراکز ِ کهن ِ دانش ِ بشری می شمردند که اینک می بایست از «تعطیلات ِ تمدنی» ِ خود برون آید و به درون ِ تاریخ بازگردد. در نهایت ِ این سه گفتمان، گفتمان ِ مردمسالاری جای داشت که سالاری ِ نیکمنشانه ی ِ مردم بود به دست ِ مردم، بر مردم.

با شکست ِ روشنگری ِ دوره ی ِ نخست و برامدن ِ مشروطه که ملکم یکی از مهندسان ِ آن بود، کل ِ پروژه ی ِ روشنگری با یک بحران ِ بنیادی روبرو گشت. از درون ِ این بحران ِ پهلو زننده به مرگ بود که پروژه ی ِ پهلوی زائیده شد. پروژه ای که با عنایت به عدم ِ وجود ِ امکانات ِ فرهنگی و دانشی ِ آن روز، از روزن ِ پیشبرندگان اش، می بایست فروتنی می کرد و از میان ِ چهار گفتمان ِ روشنگری، دو گفتمان ِ نخست را برمی گزید و پیش می راند: امنیت و قانون. پروژه ای که نه تنها خود در شهریور ِ 1320، به زور ِ بیرون دچار ِ گسست شد (بازگشت ِ دوباره ی ِ «روشنفکری ِ مضاعف» با کمک ِ بیگانگان)، بلکه بنیاد اش بر گفتمانی پاد ِ روشنگری استوار شده بود: قانون ِ اساسی ِ مشروطه. به عبارت ِ دیگر، پهلوی ها می بایست با ابزاری ضد ِ روشنگرانه، و یا درست تر، با قانونی روشنگری ستیز، به روشنگری می پرداختند.

روشن است که تا زمانی که قانون ِ اساسی ِ مبتنی بر وحی ِ مشروطه وجود داشت، گفتمان ِ قانون ِ برخاسته از مبانی ِ روشنگری، که می بایست قانونی باشد برخاسته از خرد ِ خودبنیاد، و نه برخاسته از وحی، نمی توانست محلی از اعراب داشته باشد. از این رو، پهلوی ها، چاره ای نداشتند جز پیوسته بر خلاف ِ جریان ِ قانون ِ موجود شنا کردن.

در چنین ایستاری ست که امنیت و پیشرفت، در فقدان ِ قانون، به دو گفتمان ِ اصلی ِ «پروژه ی ِ زخم خورده ی ِ پهلوی» فرامی رویند، یک تراژدی ِ تمام عیار، از گونه ی ِ سوفوکلی اش: همه ی ِ دستاوردها، چه در گستره ی ِ امنیت، و چه در گستره ی ِ پیشرفت، از روزن ِ قانون ِ مجری و هواداران ِ سرخ و سیاه اش، غیر ِ قانونی شمرده می شد.

پادشاهی که بر پایه ی ِ نص ِ صریح ِ قانون، بزرگ ترین تکلیف اش (در آن قانون، همانگونه که در کل ِ اسلام، چیزی به نام ِ حق نمی توانست وجود داشته باشد)، توسعه ی ِ مذهب ِ شیعه ی ِ اثنی عشری بود و تاسیس ِ شرع ِ مبین اش، هر گام اش، بر روی ِ زمینی که زیر ِ پای اش نبود، درنوشتن ِ مرزی بود در تهیگی که وای ِ وایو را نیز درمی آورد و در نهایت، وای ِ وایو را نیز درآورد. چه بسا یگانه حق ِ آن پادشاه، همان چیزی بود که «پیامبران ِ روشنفکری ِ مضاعف ِ ایرانی» برای اش در نگر گرفته بودند و استووهیاد، فرشته ی ِ استخوان شکن ِ مرگ، مهر کرد و او را از بهره بردن از آن حق ِ مهین رهاند: «قفسی آهنین» با میله های ِ سرخ و سیاه که می بایست در آن زانو به اشکم درمی کشید تا که پیامبران ِ نوین گرد ِ شهر اش گردانند، شهری، اینک به خود مغرور، که بر گور ِ شه اش ایستاده بود و در صورت ِ جهان، جهانی که بود و نمود ِ خود را وامدار ِ مرد ِ در قفس بود، تـُفخنده می زد.

*

با عنایت به آنچه که رفت، اکنون پرسش این است که رویکرد ِ جنبش ِ سرنگونی، اپوزیسیون ِ نوین، و یا هر نامی که می خواهیم برای ِ آن برگزینیم، در نسبت با چالش های ِ بالا چیست؟ در جستار ِ بعدی، با تکیه بر پاسخی که ناصر ِ مستشار به یک "آنتی پان" می دهد، به بخشی از این پرسمان، یعنی چالش ِ فاشیسم ِ قومی، می پردازیم.