واکاوی اعدام در ملاءعام

اعدام چند محکوم در ملاءعام طی ماه‌های اخیر، بار دیگر این مساله را قابل طرح کرد که آیا مضرات و اشکالات این نحوه اجرای حکم بیشتر است یا منافع آن؟ طرفداران اجرای علنی اینگونه احکام معتقدند دیدن این مناظر باعث عبرت دیگران و جلوگیری از تکرار جرم خواهد شد. این عقیده منحصر به اجرای حکم اعدام نیست بلکه درمورد شلاق‌زدن محکوم‌علیه نیز بعضی همین اعتقاد را دارند. در این یادداشت به طور اجمالی به بررسی و ارزیابی نظرات موافق و مخالف درباره اعدام در ملاءعام پرداخته شده است.

۱- تنها موردی که در قانون به اجرای حکم در حضور مردم اشاره شده، اجرای حکم رجم است. در ماده ۱۰۱ قانون مجازات اسلامی در این ماده نیز از لفظ مناسب است استفاده شده که حکایت از وجوب یا لزوم ندارد. البته در ماده ۱۰۷ حضور شهود را در اجرای اینگونه مجازات لازم دانسته‌اند اما در عین حال تصریح شده عدم‌حضور ایشان مانع از اجرای حکم نیست. منظور از شهود، گواهانی هستند که حکم رجم بر مبنای شهادت ایشان صادر شده باشد. چون اثبات جرم زنای محصنه به نوعی معلق به محال است، چنین حالتی در عمل مصداق پیدا نمی‌کند.

درباره نحوه اجرای احکام قصاص، رجم، قتل، صلب، اعدام و شلاق نیز آیین‌نامه مصوب ۱۳۸۳ رئیس قوه قضاییه را داریم که هرچند از مفاد آن این نتیجه حاصل می‌شود که حضور تماشاچی بلامانع است، اما از این آیین‌نامه واجب بودن اجرای علنی را نیز نمی‌توان فهمید. بگذریم از اینکه آیین‌نامه نمی‌تواند ضرورت قانونی به صورت وجوب برای اجرای علنی حکم ایجاد کند زیرا اجرای علنی که باعث هتک حیثیت محکوم‌علیه و خویشان و بستگان و خانواده او می‌شود، مجازاتی اضافی و مضاعف است که به‌ویژه تحمیل آن به خانواده و خویشان محکوم علیه محمل قانونی و شرعی ندارد.

۲- اگر به تاریخ معاصر جزائی کشور خودمان مراجعه کنیم احتمالا سوابقی را که باعث انصراف از اجرای علنی مجازات‌ها شد پیدا خواهیم کرد. مجازات شلاق به موجب قانون خاص لغو شد زیرا آنچنان که شنیده‌ام یکی از به اصطلاح «داش‌مشدی‌ها» و «جاهل‌ها» روز بعد از اجرای مجازات علنی خود، مرتکب قتل مجری مجازات شلاق شد، چون گویا این مجری با محکوم‌علیه خصومت شخصی داشت و در اجرای مجازات بیش از حد حرارت و علاقه به خرج داده بود. این واقعه باعث شد نه‌تنها اجرای علنی حکم بلکه در موارد بسیاری مجازات شلاق لغو شود.

درمورد دیگری قاتلی که برای اعدام در میدان سپه سابق پای چوبه‌دار آورده شده بود، درنهایت خونسردی برای مردم سخنرانی کرد و غزل خواند و به این ترتیب ابهت قضیه را درکل از بین برد. در موارد دیگری نیز اظهارات محکوم‌علیه در پای چوبه دار مردم را نسبت به صحت و عادلانه بودن حکمی که علیه وی صادر شده بود، دچار تردید کرد (اگر اشتباه نکنم مورد اول هوشنگ امینی یا ورامینی قاتل جنسی خطرناک بود و مورد دوم فردی بود که دختر صاحب کار خود را کشته بود).

۳- درمورد مفید بودن این نحوه اجرای مجازات تردیدهای بسیار وجود دارد که به‌طور خلاصه بیان می‌شود:

الف) ملاحظه می‌شود که با وجود اجرای علنی مجازات‌ها، جرائم علیه اشخاص کمتر نشده است. بنابراین در بازدارندگی این پدیده تردید قوی وجود دارد.

ب) با توجه به اینکه برخی از محکوم‌شدگان با لبخند و سرفرازی پای چوبه دار می‌روند و حتی بعضی از ایشان صریحا اعلام می‌کنند که پشیمان نیستند، بعید نیست خاطره آنها در ذهن کسانی که آمادگی انحراف دارند یا شخصیت ایشان شکل نگرفته و ضعیف است، به‌عنوان قهرمان باقی بماند، بنابراین آنچه دیده‌اند نه بازدارنده بلکه مشوق جرم باشد.

پ) بدون تردید دیدن منظره اعدام برای بچه‌ها و نوجوانان بدآموزی شدید دارد و ایشان را به خشونت عادت می‌دهد یا حداقل خشونت و مرگ را در نظر ایشان بی‌اهمیت می‌کند.

ت) از نظر تشفی‌خاطر زیان‌دیدگان از جرم نیز باید گفت از آنجا که به موجب بند «ز» ماده «۷» آیین‌نامه پیش‌گفته اولیای‌دم یا وکیل آنها می‌توانند در موقع اجرای حکم حاضر باشند، موجبات آرامش ایشان – اگر این امر موجب آرامش باشد – به هر حال فراهم خواهد شد و کشاندن مردم به محل اعدام برای تشفی خاطر اولیای‌دم موجبی ندارد.

ث) اینگونه مجازات از یک‌سو باعث تحمیل هزینه بی‌جهت به خزانه می‌شود و از دیگرسو از نظر امنیتی نیز مطلوب نیست زیرا ولو اینکه همه تدابیر اندیشیده شود، باز هم احتمال فرار متهم یا متهمان را به‌ویژه در ازدحام جمعیت بالا خواهد برد.

حاصل اینکه به نظر می‌رسد اجرای علنی مجازات‌های سالب حیات یا بدنی اصولا بازدارنده نیست زیرا آنها که اهل ارتکاب جرم باشند با دیدن این مناظر از ارتکاب منصرف نمی‌شوند بلکه فقط در اجرای نقشه‌های خود دقت و احتیاط بیشتری معمول می‌دارند و برای آنها که اهل ارتکاب جرم نیستند دیدن این مناظر جز ناراحتی عصبی و فکری و در مورد کودکان و نوجوانان جز بدآموزی احتمالی نتیجه‌ای ندارد زیرا مسلم است اگر اهمیت خشونت در اذهان اشخاص تقلیل یابد، با جرائم خشن بیشتری مواجه خواهیم شد.

* حقوقدان و رئیس کانون وکلای دادگستری مرکز