جنبش های اسلامی در مصر معاصر

سرانجام اعتراضات گسترده مردم مصر و تجمع معترضان در میدان آزادی قاهره منجر به کناره گیری حسنی مبارک از قدرت شد.یکی از مهمترین مباحث مطرح شده توسط تحلیلگران مسائل خاورمیانه مربوط به آینده اسلامگرایی و جریانات مذهبی همچون اخوان المسلمین در صحنه سیاسی مصر میباشد.

هدف از این مقاله نگاهی علمی و مبتنی بر داده‏های تاریخی به تاریخچه و فعالیت‏های جنبش‏های اسلامی در مصر می‏باشد. در این مقاله سعی شده است تا به موشکافی گرایشات مذهبی جامعه مصر، فعالیتهای اسلامگراها در زمان حکومت حسنی مبارک و آینده اسلامگرایی در مصر پس از مبارک پرداخته شود. ذکر این نکته ضروری میباشد که بخش قابل توجهی از نوشته‏های این مقاله برگرفته از کتاب جنبش‏های اسلامی معاصر در جهان عرب نوشته هرایر دکمجیان و نرجمه شده توسط دکتر حمید احمدی میباشد.

گرایشات مذهبی در جامعه مصر

جامعه مصر ترکیبی پیچیده از تقسیمات، شکافهای مذهبی، جریانهای سیاسی متفاوت اعم از ملیگرا، چپ، اسلامگرا و لیبرال دموکرات میباشد همچنین در این کشور گروه بزرگی از مسیحیان قطبی زندگی میکنند. مسلمانان مصری که بیشترین جمعیت را در مصر دارا میباشند می‏توان به چند دسته زیر تقسیم‏بندی کرد:

1- مسلمانان معمولی

نماینده اقشار مهمی از جمعیت مصر هستند که گاه به گاه و به درجات گوناگون به اسلام عمل کرده و احکام آن را به اجرا می‏آورند. گرچه آنها مسلمان هستند اما طرفدار حکومتی غیر مذهبی هستند اغلب روشنفکران مصری، پزشکان، مقامات دولتی، روزنامه‏نگاران، رهبران نظامی، دارندگان مشاغل حرفه‏ایی، ناصریست‏ها، ناسیونالیست‏ها و چپ‏گرایان در این مقوله قرار میگیرند.

2- اسلامگرایان مردم‏گرا

این طیف دارای جوش و خروش و شور و شوق اجتماعی-معنوی گسترده‏ای هستند. اجرای منظم و آشکار احکام و قوائد اسلامی تجلی این احیا طلبی است. علی‏رغم انفعال سیاسی این پایگاه توده‏ای، ممکن است در اوقات بحرانی بصورت یک حرکت پر التهاب درآمده و به منبع عضوگیری گروههای اسلام‏گرای جریان اصلی و رادیکال تبدیل شود.

3- احیاءطبان اجتماعی و روحی

اشکال سازمان‏یافته تجلی اسلامگرایی در درون اسلام مردم‏گرا هستند. اینها شامل 68 انجمن صوفیانه، بسیاری جوامع خیریه، و گروههای مطالعه قرآن می‏شوند. در حالیکه انجمنهای بیانگر کناره‏گیری از امور دنیوی و روآوردن به معنویت احیاگرانه برای رسیدن به آسایش و رستگاری هستند، جوامع خیریه سرگرم ارائه خدمات رفاهی و اجتماعی به نیازمندان بوده و به این وسیله به ایجاد یک جامعه آلترناتیو که نوعی چالش آشکار و در حال رشد برای مقامات است، دست می‏زنند.

4- طرفداران حرکتهای سیاسی گام به گام

نماینده اولین سطح اسلامگرایان سیاسی هستند و در اخوان المسلمین و برخی از علمای محافظه‏کار تجلی یافته‏اند.

هدف اینها استقرار یک نظام اسلامی از طریق تبلیغ مذهبی و اقدام سیاسی است. طرفداران حرکتهای گام به گام از خشونت روی گردانیده و طرفدار فعالیت در چهارچوب سیتم سیاسی موجود هستند.

اسلامگرایان راهبردهایی را برای دسترسی بیشتر به این گروه عظیم مد نظر دارند که ارائه خدمات اجتماعی، استفاده از مساجد، و فعالیت های سازمان یافته و جا افتاده سیاسی از آن جمله اند؛ در واقع اسلامگرایان از این فرصت نهایت استفاده را می برند.

5- فعال‏گرایان سیاسی

نماینده اقشاری از جنبش اسلامگرا هستند که در دانشگاهها و برخی از مساجد متمرکز شده و به رویارویی با دولت میپردازند، در مقایسه با طرفداران حرکتهای گام به گام، فعالگرایان ضرورت استقرار یک نظام اسلامی را بسیار بیشتر و فوری‏تر می‏دانند. به همین دلیل از طریق زد و خورد با پلیس و قطبی‏ها مشغول هستند. گرچه این طیف سیاسی نسبت به دهه نود میلادی بسیار تضعیف شده است.

6- جهادگرایان انقلابی

اینها کانون رادیکال جنیش اسلامگرایی را تشکیل داده و به سرنگونی رژیم متعهد بودند. از جمله میتوان به سازمان الجهاد(تنظیم الجهاد)، نجات یاتگان از آتش جهنم ( الناجون من النار) و جماعت اسلامی (الجماعه الاسلامیه) و گروههای زیرزمینی کوچکتری که در معرض سرکوب دولت قرار دارند اشاره کرد.

حسنی مبارک و ستیز با اسلامگرایی

پس از ترور انور سادات توسط خالد اسلامبولی که عضو گروه اسلامی الجهاد بود و به قدرت رسیدن حسنی مبارک، دولت مبارک به رغم حسن نیتی که برای حل معضلات کشورش داشت با توجه به مشکلات ذاتی مصر یعنی رشد بدون کنترل جمعیت، بار فزاینده قرضه، بودجه دفاعی افراطی، کاهش شدید درآمد حاصل از صادرات نفت، نرخ عبور و مرور در کانال سوئز و عایدی حاصل از اشتغال مصری‏های خارج از کشور، وسایل و امکانات لازم برای حل مشکلات متعدد مصر در اختیار نداشته است در جبهه خارجی، مبارک به خاطر تعهدش به تقویت توافق‏نامه‏های کمپ دیوید در جهان عرب منزوی شد. تهاجم اسرائیل به لبنان، گسترش شهرک‏سازی در کرانه باختری و عدم مذاکره بر سر سرزمینهای اشغالی کار مبارک را دشوارتر ساخت. با این همه، خطری که بیشتر از همه چیز مبارک را تهدید می‏کرد، قدرت رو به رشد اسلامگرایان در داخل بود. به دنبال ترور سادات، سرکوب شدید اسلامگرایان رادیکال با دلجویی از نهاد رسمی اسلامی همراه بود. به این ترتیب، دولت با استفاده از مقامات بلندپایه مذهب و رهبران اخوان المسلمین علیه رادیکالهای اسلامی به منظور منزوی کردن و بی‏اعتبار ساختن آنها، در تلاش بود مشروعیت اسلامی خود را تقویت کند. رژیم یه شیوخ برجسته و اخوان المسلمین فرصت داد تا با استفاده از رسانه‏های گروهی به تقبیح رادیکالیسم دست بزنند و در عین حال متخصصان مذهبی را روانه زندانها کرد تا با تعلیم دادن اصول اسلام "راستین" یه مبارزان جوان آنها را آموزش دهد. در ضمن گاه به گاه از قوانین حالت فوق العاده استفاده می‏کرد تا جرقه های جدید رادیکالیسم را که توسط سازمان الجهاد و گروههای کوچکتر جدید زده شده بود را خاموش کند.

در آغاز 1987، سازمانهای مخفی اسلامگرا حملات مکرر به مسیحیان قطبی در مصر علیا و سوقصد به جان دو وزیر کشور سابق آمادگی خود را برای منازعه‏طلبی با مقامات نشان دادند. در دسامبر 1988 سیصد اسلامگرا به دنبال درگیری با پلیس در بخش عین الشمس قاهره دستگیر شدند. همچنین گروههای رادیکال اسلامگرا دست به انجام عملیات تروریستی برعلیه اتباع کشورهای غربی، دیپلماتهای آمریکایی، توریستهای اسرائیلی، مقامات امنیتی، کلیساهای مسیحیان قطبی، خانه‏ها، شرکت های آنها زدند این حملات در دهه نود میلادی به اوج خود رسید، در اکتبر 1990 رفعت المحجوب سخنگوی پارلمان به قتل رسید، در ژوئن 1992 نیز دکتر فرج فوزه ترور شد تا صدای او به عنوان یک طرفدار جسور جدایی دین از سیاست و طرفدار حقوق بشر در نطفه خفه شود. همچنین گروههای مبارز اسلامگرا صنعت جهانگردی مصر را مورد هدف قرار دادند که سالانه بیش از سه میلیارد دلار عایدات برای مصر داشت، جماعت اسلامی در پاسخ به سرکوب دولت، طی حملات مکرر به جهانگردان خارجی هشدار داد که از مصر خارج شوند، در حالیکه مبارزان اسلامگرا به رفتار غیر اسلامی جهانگردان بشدت اعتراض داشتند، هدف اصلی آنها از بین بردن یک منبع مهم درآمد برای اقتصاد کشور و رژیم بود. تهدیدات به مرگی که از سوی اسلامگرایان مبارز صادر شده بود حیات روشنفکری و هنری مصر را خفه کرده بود، کتابهای نجیب محفوظ برنده جایزه نوبل به عنوان آثار غیر اسلامی تقبیح شدند و این مساله این نویسنده پیر را واداشت با استفاده از محافظان شخصی به زندگی بپردازد، رادیکالها علیه میراث ماقبل اسلامی مصر اعلام جنگ دادند و خواهان نابودی مجسمه ابوالهول، اهرم ثلاثه و دیگر آثار باستانی تمدن فراعنه شدند و آنها را نشانه بت‏پرستی می‏دانستند. اما هیچ گروهی چون اقلیت مسیحیان قطبی در رنج نبودند. رادیکالها دائما به کشتن قطبی‏ها و آتش زدن کلیساههای آنها دست می‏زدند و حتی برخی از آنها را وادار کردند برای محافظت خود مالیات اسلامی( جزیه) بپردازند.

خشونت‏های گسترده رادیکالهای اسلامی که منجر به احساس انزجار مردم مصر از جریانات رادیکال اسلامگرا شد همچنین سرکوبهای گسترده حکومت مصر و تبلیغات وسیع بر علیه این گونه جریانات و تلاش به منظور تقویت گروههای میانه رویی چون اخوان المسلمین باعث تضعیف قابل ملاحظه آنها در قرن 21 شد. به طوری که ما شاهد فعالیت و عملیات بسیار محدودی از جانب رادیکالها طی چند سال اخیر در مصر بوده‏ایم.

آینده اسلامگرایی در مصر

روشن است که تاریخ و فرهنگ مصر با به روی کارآمدن حکومتی اسلامی تناسبی ندارد، از طرفی تجربه حکومت‏های مذهبی در منطقه و ترس از غلبه ناامنی اجتماعی باعث گسترش قدرت طرفداران جدایی دین از سیاست در مصر و به حاشیه رفتن قدرت گروههای اسلامگرای رادیکال و میانه‏رو شده است. از سویی دیگر جوامع اسلامی منجمله مصر روز به روز در بستر مدرنیسم پیشرفت می‏کنند و دیگر رهیافتهای خشن و حاد را نمی‏پذیرند. دلیل دیگری که میتوان برای کاهش قدرت گروههای اسلامگرا مطرح کرد فضای جهانی و مقابله کشورهای جهان با جریانات افراطی اسلامگرا میباشد که فضا را برای فعالیت گروههای رادیکال محدودتر کرده است.

بطور کلی میزان و نفوذ احزاب اسلامگرا در دولت آینده مصر ارتباط مستقیمی با عملکرد احزاب سکولار مصری خواهد داشت که آیا توانایی حل مشکلات متعدد پرجمعیت‏ترین کشور عربی را دارا میباشند یا خیر.