چرخش ترکیه در سوریه و نادیده گرفتن عربستان سعودی

تحلیل ناظران عرب این است که توافق پشت پرده ای میان ترکیه و آمریکا از سویی و ایران و روسیه از سوی دیگر بر سر آینده سوریه شکل گرفته است که بنابرآن، بشار اسد تا سال آینده که موعد انتخابات ریاست جمهوری در کشورش سر برسد، بر سر قدرت خواهند ماند و پس از آن، دیگر در انتخابات نامزد نخواهد شد تا راه برای تشکیل حکومتی که مورد توافق قدرتهای مذکور باشد، باز شود. در این فاصله هم بسوی تشکیل دولتی در سوریه گام برده خواهد شد که هم نظام کنونی حاکم بر سوریه در آن سهم داشته باشد و هم آنانی که مخالفان میانه رو توصیف می شوند. در چنین تحلیلی، عملیات نظامی کنونی ترکیه در جرابلس نیز گامی برای دادن دست بالا به گروههای مسلح مورد حمایتش تلقی می شود تا بتوانند امکان بیشتری در سهم خواهی داشته باشند.

چنین معادله ای که نشانی از عربستان سعودی در آن به چشم نمی خورد در نسخه دیروز روزنامه سعودی الشرق الاوسط، همپیمانی «ملا و تزار و سلطان و جلاد» توصیف و زنهار داده شد که ترکیه در حال ارتکاب خطائی بزرگ است. امروز هم در الحیات، دیگر روزنامه مهم سعودی به ترکیه هشدار داده اند که قضیه به همین سادگی نیست و طرحی که درانداخته است، سرآغاز فصل تازه ای از جنگ خواهد بود.

در این میان، موضع قطر هم قابل توجه است که پس از دو سه سالی که به نظر می رسید می کوشد رقیبی برای منافع عربستان سعودی جلوه نکند، اکنون دوباره علائمی از خود بروز می دهد که نزدیکی به ترکیه را به قرار گرفتن در کنار عربستان سعودی ترجیح می دهد. سخنان اخیر محمد آل ثانی، وزیر خارجه قطر که بر پایان جنگ در سوریه پا فشرده، از دید تحلیلگران عرب، موضعگیری در برابر سعودیهاست که بر حمایت از نیروهای مسلح در سوریه تا غلبه کامل آنها بر نظام حاکم اصرار می ورزند.

بدین ترتیب به نظر می رسد، چرخش سیاست ترکیه به معنی بر خوردن دوباره ورقهای معرکه سوریه نیز خواهد بود و صفبندیهای تازه ای در جنگ خودنمایی خواهد کرد.

صرف نظر از هر توافق و سازش و تاکتیکی که میان ترکیه با قدرتی منطقه ای همچون ایران یا جهانی همچون روسیه حاصل شود، استراتژی همپیمانی ترکیه و آمریکا پابرجا و ریشه دار و تغییر ناپذیر است

در حال حاضر، کردها که به مدت حدود چهار سال با نظام سوریه در مناطق شمال شرقی این کشور تعامل و همکاری داشتند و حاکمیتی مشترک بر بخشی از این مناطق اعمال می کردند، با نیروهای نظام درگیر شده اند و حتی گزارش می شود که عربها و آشوریهای ساکن در شمال شرق سوریه را هدف حمله قرار داده اند. ارتش سوریه هم متقابلا نیروهای کرد را بمباران کرده است. ترکیه نیز هشدار داده که اگر کردها به شرق فرات عقب ننشینند، با آنان مانند داعش رفتار خواهد کرد، یعنی از بمباران بی نصیب نخواهند ماند.

از سوی دیگر، حمایت نظامی ترکیه از بخشی از نیروهای مسلح اسلامگرا در سوریه که عمدتا به اخوان المسلمین گرایش دارند، می تواند آنها را در موضعی برتر نسبت به نیروهای دیگری قرار دهد که مورد حمایت عربستان سعودی‌اند و گرایشهای اسلامی افراطی‌تری دارند. این نیروها که پیشتر هم در سوریه با یکدیگر بوده‌اند ممکن است بار دیگر بر سر قلمروهای تحت نفوذ خود همچون گذشته با یکدیگر درگیر شوند.

نگرانی سعودیها از نادیده گرفته شدن در تعیین سرنوشت سوریه و سهم بردن از آن، می تواند آنها را بر آن دارد که بر پشتیبانی خود از نیروهای مسلح مورد حمایت خود در سوریه بیفزایند حتی اگر این نیروها برای حفظ قلمرو خود یا کسب قلمرو بیشتر با نیروهای مورد حمایت ترکیه درگیر شوند. این یعنی بازگشت سوریه به دو سال نخست بحران در این کشور که مجموعه‌ای از نیروهای مسلح مختلف از سویی با نظام و از سویی با یکدیگر درگیر بودند.

در این بین، پشتیبانی از نیروهای کرد می تواند برگه‌ای در دست سعودیها شود، بخصوص آنکه در این راه خود را در کنار آمریکا می‌بینند. رسانه‌های عرب در پوشش سفر جو بایدن معاون رئیس جمهور آمریکا به ترکیه به شکل گسترده‌ای بر جا انداختن این دیدگاه در ذهن مخاطبان تاکید کرده‌اند که آقای بایدن به ترکیه گوشزد کرده که کردها خط قرمز آنها هستند و اجازه نخواهد داد کیان آنها در خطر قرار گیرد.

ناظران در رسانه های عرب معتقدند که آمریکا عزم خود را جزم کرده که تا پیش از پایان ریاست جمهوری باراک اوباما پرونده داعش را ببندد و در همین راستاست که به «همپیمانی» ای وارد شده که ایران و روسیه هم در آن قرار دارند و متضمن همکاری با بشار اسد است. عنصر اصلی معادله ای که رسانه های سعودی با عنوان همپیمانی ملا و تزار و سلطان و جلاد مطرح می کنند، حذف یا دست کم تضعیف جدی داعش است. در نبود داعش و با توافق قوای مذکور، نظم تازه ای در سوریه می تواند شکل بگیرد که سعودیها در آن دخیل نبوده اند و در نتیجه، ممکن است از منافعش بی نصیب بمانند. بدتر آنکه در عراق هم، تضعیف و حذف داعش به معنی افزایش اقتدار نیروهای شیعه مورد حمایت ایران خواهد بود که سعودیها نمی توانند به آن رضایت بدهند. بنابراین، اگر قرار باشد گامی در جهت ناکامی نقشه «ملا و تزار و سلطان و جلاد» برداشته شود، قاعدتا باید مقابله با داعش را بر آنان سخت کرد.

عملیات نظامی کنونی ترکیه در جرابلس گامی برای دادن دست بالا به گروههای مسلح مورد حمایتش تلقی می شود تا بتوانند امکان بیشتری در سهم خواهی داشته باشند

اگر آن گونه که در رسانه های عربی به ترکیه هشدار داده شده، گامی در جهت سیاست تازه ترکها در سوریه برداشته شود، کلاف سوریه سردرگمتر از قبل هم خواهد شد و این پیچیدگی، آثار خود را در روابط قدرتهای منطقه ای و جهانی با یکدیگر نیز نشان خواهد داد، بویژه آنکه به نظر می رسد پس از دفع کودتای نافرجام در ترکیه، روابط این کشور با سعودیها و متحدانش دیگر به گرمی سابق نیست.

اما آنچه در هر تحلیلی از چرخشهای ترکیه باید در نظر داشت این است که صرف نظر از هر توافق و سازش و تاکتیکی که میان این کشور با قدرتی منطقه ای همچون ایران یا جهانی همچون روسیه حاصل شود، استراتژی همپیمانی ترکیه و آمریکا پابرجا و ریشه دار و تغییر ناپذیر است. ترکیه همچنان عضو ناتو و متحد نظامی آمریکاست و جو بایدن هم امروز در آنکارا تاکید کرد که مردم ترکیه دوستی مهمتر از آمریکا ندارند.

شاید آنچه امروز نسبت به گذشته فرق کرده این است که در گذشته، آمریکا بود که خط مشی را تعیین می کرد و متحدانش را پشت سر خود هدایت می کرد اما اکنون ابتکار عمل دست متحدان آمریکا افتاده و آمریکاییها هستند که خود را با آنها تطبیق می دهند. این ابتکار عمل نیز گاهی در دست متحدی همچون عربستان قرار می گیرد و گاه در دست ترکیه.