بورس نفت ایرانی؛ رویای بین‌المللی شدن با کمک بخش خصوصی

وزارت نفت ایران میگوید از این راه هم میتوان تحریم را دور زد و هم بستری برای آشنایی بخش خصوصی با بورس انرژی فراهم می شود. هرچند با وجود اجرای دو به نظر می رسد بخش خصوصی همچنان با نگرانی به آینده بورس نفت نگاه می کنند.

ایده تشکیل بورس انرژی چگونه شکل گرفت؟

ایده تشکیل بورس انرژی در ایران مربوط به سال ۱۳۷۷ خورشیدی است و به دولت هفتم بر میگردد؛ هدف از راه‌اندازی این بورس، اثرگذاری ایران بر روند قیمت گذاری جهانی نفت خام و همچنین حضور بخش خصوصی در کنار شرکت ملی نفت ایران برای فروش نفت و مشتقات آن بود.

اولین مرحله اجرای این طرح در سال ۱۳۸۶ و با عرضه فرآورده‌های پتروشمی در بورس انرژی همراه بود. مرحله دوم آن در سال ۱۳۸۸ شامل فراهم آوردن راهی برای صادرات محصولات پتروشیمی از طریق بورس کالا در جزیره کیش بود.

حق نشر عکسAFPImage captionفروش اخیر نفت خام در بورس انرژی ایران از آبان ماه شروع شد

مرحله سوم، عرضه نفت خام در بورس بود که در تیر ماه ۱۳۹۰ مراسم افنتتاحیه آن برگزار شد اما پس از اعلام قیمت پایه، بخش خصوصی عقب نشینی کرد و در عمل ایده شکل گیری بورس نفت متوقف شد.

حسین ابن یوسف، مشاور بین‌المللی نفت و گاز درباره دلیل ادامه نیافتن عرضه نفت خام در بورس در گذشته به بی‌بی‌سی فارسی گفته: "ایران برای عرضه نفت خام در بورس با چند مشکل مواجه بود؛ علاوه بر مشکل قیمت گذاری، موضوع دیگر احراز صلاحیت خریداران بود. به این معنا که نفت تنها به افراد و یا شرکت‌هایی فروخته میشد که یا پالایشگاه داشتند یا ظرفیتی از یک پالایشگاه را در اختیار داشتند."

به گفته این کارشناس انرژی "نوع نفت خامی که ایران عرضه می‌کرد نیز مشکل دیگر بود؛ ایران در آن زمان نفت خام میدان "بهرگان" را عرضه میکرد که از نوع نفت خام بسیار سنگین و با کیفیت پایین بود و مشتری چندانی نداشت. مشتریان همچنین باید حداقل ۵۰۰ هزار بشکه نفت می‌خریدند تا معامله انجام شود و چون این نوع نفت خام مشتری کمی در دنیا دارد پس فروش نفت به این شکل ممکن نبود."

حق نشر عکسANADOLU AGENCYImage captionبعضی مخالفان طرح واگذاری صادرات به بخش غیردولتی گفته‌اند در شرایطی که سایه تحریم‌های آمریکا بر سر ایران سنگینی می‌کند، آیا بخش خصوصی می‌تواند به صادرات نفت ادامه دهد یا خیر؟

خریداران نفت ایران چه کسانی هستند؟

به گفته بیژن نامدار زنگنه شرکتهای خصوصی یا افراد حقیقی که با احراز صلاحیت وارد بورس میشوند، تنها با داشتن ضمانتنامه بانکی میتوانند خرید را صد در صد ریالی انجام دهند. همچنین نام خریدار و فروشنده محفوظ میماند تا هدف تحریمهای آمریکا قرار نگیرد.

به این ترتیب هر شخص حقیقی یا حقوقی که بتواند حداقل ۳۵ هزار بشکه نفت بخرد، میتواند وارد بورس نفت ایران شود واین راهی جدیدی برای ورود سرمایهگذاران کوچکتر به بازار نفت است.

فریدون برکشلی، رییس پیشین هیات ایران در اوپک درباره این خریداران به بی‌بی‌سی فارسی گفته: "خریداران اصلی نفت ایران در بورس، یک شخص حقیقی نخواهد بود زیرا هیچ کس توان خرید چند هزار بشکه یا ارتباطات لازم برای فروش آن را ندارد بلکه خریداران یا شرکتهای وابسته به بانکها یا شرکتهایی هستند که منابع مالی لازم برای سرمایهگذاری را خواهند داشت."

او همچنین گفته "تعدادی زیادی از شرکتهای بزرگ نفت دنیا از طریق شرکتهای متفرقه کوچک به معامله با ایران میپردازند. به عنوان مثال الان حتی شرکتهایی زیر مجموعههای شرکتهای بزرگ آمریکایی هم از ایران نفت میخرند اما نامی از این شرکتها برده نمیشود و مشخص نیست که پالایشگاه اصلی که این نفت برای آن خریداری شده کدام است."

آقای برکشلی درباره امکان سوءاستفاده بخش خصوصی از ورود به بورس نفت میگوید: "دلیل راه‌اندازی بورس نفت جلوگیری از سوءاستفاده مالی بود اما چنین مسالهای همیشه ممکن است. اینکه در بورس، نفت ایران را خریداری کنند و بعد مشتری نداشته باشند تا پول آن را برگردانند، نگرانی بزرگی است که همواره وجود دارد. حتی این احتمال که نفت را بفروشند و پول آن را پس ندهند هم وجود دارد مثل همان کاری که چند سال پیش اتفاق افتاد، نیروی انتظامی نفت را فروخت ولی پول آن را به وزارت نفت برگرنگرداند."

با به میان آمدن بحث بورس نفت، نگرانیها نسبت به تکرار تجربه‌هایی مانند پرونده اتهامی بابک زنجانی یا زمینه سازی این بورس برای استفاده از رانت ارزی و فساد افزایش یافته است.

ایمان ناصری، مدیر بخش خاورمیانه شرکت مشاورین انرژی FGE هم از جمله کارشناسانی است که به بی‌بی‌سی گفته: "درست است که تضمینهای لازم برای جلوگیری از فساد در نظر گرفته شده اما حتی به تضمینهای بانکی نیز نمیتوان اطمینان کرد زیرا بارها بانکها وامهای چند میلیارد دلاری داده‌اند و هرگز برگردانده نشده است."

این کارشناس انرژی معتقد است که "با این روش هم بازار واسطه‌گری بزرگتر میشود و هم باید برای جذب مشتریان بخش خصوصی تخفیفهای بیشتری داد و هم زمینه فساد مالی و پروندههایی همچون آنچه قبلتر درباره بابک زنجانی دیدم بیشتر میشود."

حق نشر عکسMIZANImage captionتجربه ناموفق تحویل محموله های نفتی به بابک زنجانی، متهم بزرگ نفتی در دولت محمود احمدی نژاد، سبب شده است که عده‌ای به مشارکت بخش خصوصی در بازار نفت خوشبین نباشند

بخش خصوصی 'کم تجربه'

از سال ۱۳۳۲ خورشیدی تاکنون انحصار فروش نفت در دست شرکت ملی نفت ایران بوده است. به همین دلیل گروهی از منتقدان تشکیل بورس نفت میگویند بخش خصوصی توان و تجربه کافی در این زمینه ندارد و ممکن است بتواند برای مدت کوتاهی اقدام به فروش نفت ایران کند اما به دلیل نداشتن تجربه کافی، شناسایی شده و در فهرست سیاه تحریمها قرار میگیرد.

ایمان ناصری، کارشناس انرژی در این رابطه میگوید: "اصل شکل گیری بورس نفت یک بحث سیاسی است. اینکه حالا که با تحریمها نمیتوانیم نفت را بفروشیم بخش خصوصی را وارد کنیم به این امید که آنها بتوانند کمکی بکنند، در جای دیگری مرسوم نیست. زیرا بحث فروش نفت آن هم در بازار داخلی بسیار پیچیده است. دلیلش هم این نیست که بخش خصوصی نمیتواند این کار را انجام دهد بلکه مکانیزم خرید و فروش در بازار به شکلی است که خریداران به هر فروشندهای اطمینان ندارند"

بورس نفت ایران در شرایطی راه اندازی شد که قیمت نفت در بازار جهانی با نوسانات شدید همراه بود و کاهشی چشمگیری یافت؛ اتفاقی که برای بورس نوپای انرژی ایران و قیمتگذاری نفت در این بورس مشکلات زیادی ایجاد کرد.

با وجود نگرانی ها نسبت به کم و کیف معاملات در بورس نفت، بعضی تحلیلگران، راه اندازی آن را اقدامی کماکان مثبت میدانند.

فریدون برکشلی، رییس سابق هیات ایران در اوپک معتقد است که برای ایجاد بورس نفت اگرچه دیر اقدام شد "اما در صورت موفقیت، این بورس شاید بتواند یک نقشه راه جدید برای ایران باشد تا در دوران تحریم بخشی از مشکلات صادرات نفت ایران را حل کند."

اگرچه به گفته آقای برکشلی تضمین موفقیت این بورس چندان آسان نیست و به عواملی همچون موقعیت ایران در منطقه و روابط این کشور با همسایگانش به ویژه عربستان سعودی و همچنین میزان تقاضای بازار جهانی به نفت بستگی دارد.

با این حال حسین ابن یوسف، کارشناس انرژی فروش نفت خام در بورس را راهی میداند که نشان میدهد ایران در دوران تحریم، حتی اگر نفتش را با تخفیفهای بالا فروخته ولی ضرر نکرده است؛ زیرا برای ایران نفروختن نفت یعنی ضرر.

در ورای هدف دور زدن تحریمها به واسطه بخش خصوصی و موانع احتمالی بر سر این راه، گمان میرود ایران هدفی بزرگتر داشته باشد که وابسته به آینده‌ای با ثبات و بقای این بورس انرژی تازه متولد است.

چنانکه تحلیلگرانی همچون آقای برکشلی به آن اشاره کرده و هدف نهایی شکل گیری این بورس را "بین‌المللی کردن نفت ایران" می دانند.

رییس پیشین هیات ایران در اوپک یادآوری میکند "هدف آن است که در نهایت بخشی از سهام شرکت ملی نفت ایران در بورسهای دنیا معامله شود."

چیزی که در دوران تحریم ممکن شاید ممکن نباشد و بلند پروازنه تلقی شود.