پهپاد گلوبال‌هاک چگونه سرنگون شد؟

شلیک به پهپاد گلوبال‌هاک

رادارهای پدافندی و هشدار زودهنگام هوابرد نیروی پدافند هوایی ارتش، فعالیت‌های پهپاد تجسسی آمریکا را رصد و شناسایی کرده بودند. پهپاد آر کیو-۴اِی نیروی دریایی آمریکا با استفاده از رادار جستجوگر سطحی AN/ZPY-۳ ، فعالیت نیروی دریایی سپاه را در منطقه رصد می‌کرد و تصمیم بر آن شد که آن را ساقط کنند. یک رصد سامانه سوم خرداد نیروی هوافضای سپاه پاسداران به منطقه کوه مبارک استان هرمزگان در نزدیکی تنگه هرمز منتقل شد.

به گفته سرتیپ امیر علی حاجی زاده فرمانده نیروی هوافضای سپاه پاسداران، ساعت ۰۳:۵۵ صبح به وقت ایران، اپراتورهای رادار نیروی پدافند هوایی ارتش به خلبانان پهپاد هشدار دادند که مسیر پرواز را اصلاح کنند و از حریم هوایی ایران خارج شوند- البته آمریکا می‌گوید پهپاد در فضای بین‌المللی بوده.

ده دقیقه بعد یک تیر موشک ضد هوایی صیاد ۲ سی از یک لانچر سامانه پدافندی سوم خرداد به سمت پهپاد گلوبال هاک شلیک شد و آن را ساقط کرد.

حق نشر عکسUS NAVYImage captionپهپاد گلوبال هاک

پهپاد گلوبال هاک مجهز به سامانه دفاع فردی AN/ALR-۸۹ است؛ دارای هشداردهنده راداری و لیزری، پخش‌کننده‌ پوشال آلمینیومی و منور برای انحراف موشک‌های زمین به هوای هدایت فروسرخ و راداری اما این سامانه‌ها نتوانستند مانع انهدام این پهپاد ۱۲۰ میلیون دلاری شوند.

پهپادهای گلوبال هاک باید مداومت پرواز بالا در حدود ۳۰ تا ۳۶ ساعت داشته باشند و برای پایین آمدن مصرف سوخت بال‌های بسیار بزرگی دارند اما این بال‌ها آنها را تبدیل به پرنده‌هایی با مانورپذیری بسیار کم می‌کند و اگر فاقد سامانه دفاع فردی پیشرفته‌ای چون AN/ALR-۸۹ نبودند ساقط کردن آنها بسیار آسان بود.

ساقط شدن پهپاد گلوبال هاک نیروی دریایی آمریکا سندی است بر پیشرفت فناوری ساخت سامانه‌های پدافند موشکی زمین به هوا در ایران. اما این به این معنا نیست که این سامانه‌ها توان مقابله با جنگنده‌های نسل ۴.۵ و ۵ مجهز به سامانه‌های دفاع فردی پیشرفته با قابلیت رادارگریزی را دارند. تکنولوژی توسعه و ساخت سامانه‌های پدافندی سوم و ۱۵ خرداد سپاه و ارتش مشابه تکنولوژی سامانه‌های پدافندی آمریکا در دهه ۱۹۷۰ میلادی است اما با این وجود تنها کشورهای بسیار اندکی در جهان هستند که توانایی توسعه و ساخت چنین سامانه‌هایی و موشک‌های زمین به هوای میان‌برد آنها را دارند.

تاریخچه سامانه‌های پدافندی میان برد در ایران

پس از جنگ جهانی دوم بتدریج موشک‌های سطح به هوا جای توپ‌های ضد هوایی و مسلسل‌های سبک و سنگین را برای دفاع هوایی گرفتند اما نه کاملا. در ارتفاعی که توپ‌های ضد هوایی کارایی ندارند، به دلیل کاهش دقت هدفگیری و کاهش سرعت گلوله توپ، این موشک‌های سطح به هوا هستند که هواگردهای متخاصم خواه هواپیما، هلیکوپتر یا پرنده‌های بدون سرنشین را منهدم کند.

سامانه‌های پدافند موشکی زمین به هوای ایران در حال حاضر به سه دسته اصلی کوتاه‌برد، میان‌برد و برد بلند (راهبردی) تقسیم می‌شوند.

شش سامانه پدافندی اچ کیو-۷ یازهرا (کپی چینی سامانه کروتال فرانسوی) و ۲۹ سامانه تور ام۱ ساخت روسیه به ترتیب در نیروی پدافند هوایی ارتش (پداجا) و نیروی هوافضای سپاه پاسداران وظیفه دفاع موشکی ارتفاع کم را دارند، برای مقابله با جنگنده‌های کم ارتفاع، هلیکوپترها، پهپادهای جاسوسی و انتحاری که در ارتفاع پایین پرواز می‌کنند.

سامانه‌های پدافند موشکی میان‌برد ایران نیز مرصاد (سامانه I-HAWK ارتقا یافته)، سام ۶، سوم خرداد و ۱۵ خرداد هستند.

سامانه‌های پدافندی برد بلند ایران عبارتند از: اس-۳۰۰ پی ام یو-۲، اس-۲۰۰ و اچ کیو-۲ جِی (کپی چینی سامانه سام-۲ روسی).

حق نشر عکسTASNIMImage captionیک پرتابگر سه تایی سامانه پدافندی میان‌برد سام-۶ متعلق به نیروی هوافضای سپاه

سامانه های پدافندی میانبرد در ایران نیز شامل سه خانواده کلی هستند:

• خانواده هاک (HAWK) که تاریخچه حضورش در ایران به سال ۱۳۴۵ باز می‌گردد
• خانواده سام-۶ روسی در اختیار سپاه پاسداران
• خانواده سامانه‌های پدافندی بومی رعد، سوم خرداد و ۱۵ خرداد

دو سامانه پدافند موشکی میانبرد هاک و ۱۵۰ تیر موشک زمین به هوای MIM-۲۳A هم در سال ۱۳۴۵ خریداری شدند تا از دو پایگاه یکم شکاری در تهران و دوم شکاری در تبریز محافظت کنند.

پنج سال بعد ۳۷ سامانه پیشرفته‌تر I-HAWK و ۱۸۱۱ تیر موشک پیشرفته تر MIM-۲۳B در یک قرارداد تسلیحاتی ۶۸۷ میلیون دلاری از آمریکا خریداری شدند که به جز دو رصد سامانه، به دلیل انقلاب تحویل نشدند اما تمامی ۳۵ سامانه دیگر و تقریبا دو سوم موشک‌ها در سالهای ۱۳۵۳ الی ۱۳۵۷ تحویل نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی شدند.

در طول جنگ ایران و عراق سامانه پدافند موشکی میان‌برد هاک به همراه سامانه‌های کوتاه‌برد راپیر (Rapier) توانستند بیش از ۳۰ جنگنده بمب افکن نیروی هوایی عراق را شکار کنند.

حق نشر عکسMODAFLImage captionبه ترتیب از چپ به راست رادار آرایه فعال فازی، پرتابگر موشک صیاد ۲ سی و پرتابگر موشک صیاد ۳سی سامانه پدافندی ۱۵ خرداد

اما تکنولوژی جنگ الکترونیک پیشرفت کرد و کشورهای حاشیه خلیج فارس جنگنده‌های نسل چهار مجهز به سامانه‌های دفاع فردی و جنگال پیشرفته خریدند.

دیگر سامانه‌های پدافند موشکی میان‌برد I-HAWK نیروی هوایی ارتش که بعدا به نیروی پدافند هوایی ارتش منتقل شدند برای محافظت از پایگاه‌ها و اماکن حساس کارایی لازم و کافی را در برابر جنگنده بمب‌افکنهای پیشرفته نداشتند.

از این رو چند شرکت متعلق و یا وابسته به وزارت دفاع مثل صنایع الکترونیک شیراز/ایران (صاایران) و صنایع موشکی شهید بابایی از اوایل دهه ۱۳۸۰ شروع به ارتقا سامانه‌های و موشک‌های موجود کردند. سامانه‌های ارتقا یافته مرصاد نام گرفت و موشک‌های MIM-۲۳B ارتقا یافته ابتدا شاهین و بعد شلمچه نام گرفتند و بتدریج تحویل پدافند هوایی ارتش شدند.

حق نشر عکسMODAFLImage captionرونمایی از سامانه و موشک شاهین، ۲۲ فروردین ۱۳۸۸

تولد سامانه پدافند موشکی سوم خرداد

پس از جنگ ارتش مجهز به سامانه پدافند موشکی میان‌برد هاک بود و سپاه پاسداران هم در سال ۱۳۷۴ سامانه پدافند موشکی میان‌برد SA-۶ را از روسیه خرید و در مجموع دو رصد سامانه کامل به همراه ۱۲۰ موشک زمین به هوای آن با نام ۳M۹ در سال ۱۳۷۵ تحویل نیروی هوایی سپاه شدند. اما تعداد سامانه های سام ۶ سپاه کافی نبود و هاک‌های ارتقا یافته ارتش موسوم به مرصاد باید در دهه ۱۴۰۰ بازنشست شوند، بنابراین در سال ۲۰۱۱ وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح برای خرید سامانه پدافند موشکی میان‌برد Buk-M۲E از روسیه درخواست رسمی داد که به علت تحریم‌های تسلیحاتی و فشار آمریکا ممکن نشد.

در نهایت معاونت جهاد خودکفایی و تحقیقات صنعتی نیروی هوافضای سپاه پاسداران با کمک کارشناسان بازنشسته نیروی هوایی ارتش و همچنین شرکت‌های وزارت دفاع اقدام به ارتقا بخشی از یکی از دو رصد سامانه پدافندی SA-۶ خود کردند. با کمک سوریه، سپاه پاسداران به چند پرتابگر موشک‌های پدافندی میانبرد پیشرفته بوک ام۲ ئی (Buk M۲E) دست یافت که مبداء طراحی و توسعه خانواده سامانه‌های پدافندی میان‌برد متحرک رعد و موشک‌های زمین به هوای طائر-۲ شد. با تکامل تدریجی سامانه‌های پدافندی خانواده رعد، در سال ۱۳۹۲ سامانه سوم خرداد متولد شد.

حق نشر عکسFARSImage captionیک پرتابگر سه تایی سامانه پدافندی میانبرد سام-۶ متعلق به نیروی هوافضای سپاه

سامانه سوم خرداد نخستین بار در نمایشگاه دستاوردهای نیروی هوافضای سپاه پاسداران در تهران در اردیبهشت سال ۱۳۹۳ رونمایی شد، یک سامانه پدافند موشکی برد متوسط بود با پرتابگرهای سه تایی موشک‌های زمین به هوای طائر-۲ که نمونه ارتقا یافته موشک روسی سام-۶ است.

به علت برد کم موشک‌های طائر-۲ که ۵۰ الی ۷۵ کیلوتر بود، موشک‌ صیاد ۲سی برای استفاده این سامانه در نظر گرفته شد. موشک‌ صیاد ۲سی نمونه بومی و ارتقا یافته موشک آمریکایی اس ام.۱ استاندارد است که پیش از انقلاب برای نیروی دریایی خریده شده بودند. حداکثر برد درگیری این موشک‌ها ۹۰ کیلومتر است.

هر رصد سامانه سوم خرداد مجهز به چهار پرتابگر سه‌تایی موشک است و اهداف دورتر از ۱۲۰ کیلومتر را با یک رادار کنترل آتش و هشدار زودهنگام بشیر شناسایی می‌کند. این سامانه قابلیت درگیری همزمان با چهار هدف و شلیک همزمان ۹ موشک را به سمت آنها دارد.

حق نشر عکسMODAFLImage captionموشک زمین به هوای میان‌برد هدایت نیمه فعال راداری صیاد ۲ که در سامانه‌های سوم و ۱۵ خرداد استفاده می‌شود

سامانه پدافندی میان‌برد سوم خرداد در رزمایش مشترک پدافند هوایی ارتش و سپاه در آبان سال ۱۳۹۷ برای نخستین بار بار آزمایش شد و نیروی هوافضای سپاه پاسداران یک پرنده بدون سرنشین را با موفقیت در فاصله ۵۰ کیلومتری هدف قرار داد. این سامانه چند ماه بعد رسما به خدمت نیروی هوافضای سپاه پاسداران و پدافند ارتش درآمد. وزارت دفاع مدتی بعد سامانه پیشرفته‌تر ۱۵ خرداد را در روز ۱۵ خرداد ۱۳۹۸ رونمایی کرد که مجهز است به یک رادار هشدار زودهنگام و کنترل آتش با برد بیشتر و پرتابگرهای چهارتایی موشک‌های زمین به هوای صیاد ۲ سی و صیاد ۳ سی با حداکث بر ۹۰ و ۱۲۰ کیلومتر برد.

سامانه ۱۵ خرداد مجهز به یک رادار آرایه فعال فازی است و می‌تواند همزمان با شش هدف در محدوده ارتفاع ۲۷ تا ۱۲۰ کیلومتری و در برد هفت تا ۷۵ کیلومتری درگیر شود.

در ده سال آینده بتدریج سامانه‌های پدافندی میان‌برد ۱۵خرداد جایگزین سامانه‌های پدافندی مرصاد در نیروی پدافند هوایی ارتش خواهند شد.