سود و زیان «شاخ» بودن در ایران

رشد سریع شبکه‌های مجازی و استقبال روزافزون مخاطبین از این شبکه‌ها ابعاد مختلفی داشته که یکی از آن‌ها، خلق «چهره» یا همان «سلبریتی» است. شبکه اینستاگرام از رو که قابلیت انتشار ویدیو در آن به سهولت فراهم است، محل مناسبی برای زاده شدن «سلبریتی‌ها»ست. به این چهره‌ها به اصطلاح «شاخ» گفته می‌شود و برعکس گذشته، کلمه شاخ به عنوان صفت، نکته ناپسندی نیست. شاخ‌های اینستاگرامی فارسی زبان را طیف‌های مختلفی در برمی‌گیرند از طنزپردازان، عکاسان گرفته تا آن‌ها که فنون آشپزی و آرایش را آموزش می‌دهند. 

ندا یاسی یکی دیگر از این چهره‌هاست که بیش از دو میلیون نفر دنبال‌کننده دارد.«صدف بیوتی» یک دختر ایرانی ساکن سانفرانسیسکو است که هم اکنون با ۲/۲ میلیون کاربر اینستاگرامی نحوه استفاده از مواد آرایشی را آموزش می‌دهد و در میادین مهم آرایشی شرکت می‌کند. صدف که متاهل و فارغ التحصیل رشته شیمی است، عکس‌هایی از خود با چهره‌های آمریکایی منتشرمی‌کند. او چندی پیش در بزرگترین همایش زیبایی دنیا به نام «بیوتی کان» لس آنجلس شرکت کرد و به همراه هدی قطان، مالک برند آرایشی هدی بیوتی، روی فرش قرمز حاضر شد. او همچنین در این مراسم «لری‌هاروی» دخترخوانده «استیو‌هاروی» مجری مشهور آمریکایی را آرایش کرد.

در آمریکا به افرادی که از طریق شبکه‌های اجتماعی چیزی آموزش می‌دهند و یا درباره‌اش اطلاع رسانی می‌کنند را اینفلوئنسر (تاثیر گذارنده) می‌گویند. این افراد بر اساس حوزه تخصصی خود (مسافرت، آرایش، حسابداری شخصی و فرزند داری) به توصیه‌هایی می‌پردازند که در ازای دریافت مجانی آن محصول و تبلیغ برایشان، هزینه‌ای نیز دریافت می‌کنند. به نظرمی‌رسد که رسم این کار اینگونه باشد که تبلیغ‌ها به شکل نامحسوس انجام شوند هرچند به طور شفاف به مخاطب اعلام می‌شود که برای تبلیغ این محصول هزینه‌ای دریافت شده است. ولی در ایران ماجرا کمی متفاوت است. شاخ‌های اینستاگرام شاید از اینفلوئنسرهای غربی ایده گرفته باشند ولی نحوه کارشان متفاوت است.

آن‌ها به طور کاملا واضح و به‌سان یک شبکه تلویزیونی به انتشار ویدیویی تبلیغی از یک محصول می‌پردازند. هزینه این تبلیغ‌هاست که در خور توجه است. مشرق نیوز در گزارشی از شبکه‌های مجازی از محمد که صفحه اینستاگرامش در بهمن ۹۷، دو میلیون هوادار داشته است، در خصوص هزینه انتشار ویدیوی تبلیغاتی پرسید. محمد در این رابطه می‌گوید: «قانون خاصی ندارد اما برخی آگهی‌ها اختصاصی، برای فلان برند ساخته می‌شود که تا ۱۰ – ۱۵ میلیون تومان هم قیمت دارد اما در برخی کلیپ‌ها اسم محصول یا برند آورده می‌شود که ۳-۴ میلیون است». 

شاخ‌های اینستاگرامی ایران پس از ارتقا تعداد هوادارانشان به یک تعداد مشخص، با یکی از شرکت‌های تبلیغات در فضای مجازی همکاری می‌کنند. این شرکت‌ها به آنان در افزایش تعداد هوادارانشان و جذب آگهی‌های روزانه و درآمد میلیونی کمک می‌کنند. مواردی نیز وجود داشته که این افراد از همین طریق به سینما راه یافته‌اند.

شرکت‌های تبلیغات در فضای مجازی بسته‌های مختلف تبلیغاتی دارند که مشخصا بسته به تعداد افراد دنبال‌کننده «اینفلوئنسر» قیمت‌های متفاوتی دارند و گاه به ۲۰ یا ۲۵ میلیون تومان هم می‌رسد.  هرچند که با یک حساب سرانگشتی می‌توان ادعا کرد که بسیاری از «شاخ»‌های مجازی در این شرایط بد اقتصادی، درآمدهای بالای دارند و می‌توانند با زحمت کم‌ترحتی بیشتر از خیلی مشاغل دیگر سود اقتصادی عایدشان می‌شود. اما این ادعا چندان صحیح به نطر نمی‌رسد اگر از این زاویه به ماجرا نگاه کنیم که امنیت شغلی برای این افراد (اینفلوئنسرها) در فضای کسب‌ و کار اینترنتی به هیچ‌وجه وجود ندارد. این عدم امنیت  تنها در ترس از دست دادن شغل (مسدود شدن صفحه توسط مقامات قضایی و یا دستگیری) نیست، بلکه تمام این افراد می‌دانند که هیچ‌گاه از رصد مقامات امنیتی دور نیستند و هرآن و بنا به تشخیص ممکن است با اتهاماتی عجیب و غریب مواجه شوند. اتهاماتی که اکنون متوجه سحر تبر شده. 

شبکه اینستاگرام ۲۴ میلیون کاربر در ایران دارد و فیلتر نیست و این فیلتر نبودن خوشایند دستگاه قضایی نیست. نیروهای پلیس، سپاه و قوه قضاییه هر از گاهی موجی از برخورد با مدل‌های اینستاگرامی به راه می‌اندازند و چند نفر از افراد پرطرفدار را به جرم بی حجابی و مصرف مشروبات الکلی بازداشت می‌کنند.

دی ماه سال ۹۷، جواد جاویدنیا، معاون فضای مجازی دادستان کل کشور و دبیر کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه (فیلترینگ) از اختلاف با دولت بر سر فیلترینگ اینستاگرام گفت: «دستور قضایی برای فیلتر این سرویس داریم و نظر اکثریت شورای عالی فضای مجازی نیز مبنی بر فیلتر شدن این سرویس است. اینستاگرام یک بار فیلتر شد و دولت گذشته وعده داد که با کمک فیلترینگ هوشمند می‌تواند این فضا را کنترل کند اما متاسفانه در این زمینه هم هزینه‌های بالایی صورت گرفت ولی به نتیجه‌ای نرسیدیم. فعلا منتظر اجماع نظر در این زمینه هستیم ولی اگر صبر کردن فایده نداشته باشد دادستان کشور تصمیم لازم را خواهد گرفت».